CC BY
110
христианских святых отсутствовали близнецы. Вышеназванные традиции и обряды наречения являются принадлежностью только восточных стран, в том числе таджикского народа.
Однако сведения, изложенные в данной статье, отражают сотую, а может, и тысячную часть материала, отражающую особенности таджикских и русских антропонимов. Лингвистам, в том числе ономатологам, ещё предстоит открыть новые источники и сведения о доисламских таджикских именах.
Ключевые слова: первичные имена, вторичные имена, антропонимический знак, словесная маскировка, отождествление «имя-душа», дезидеративные онимы, имятворчество народов, табуирование личных имён, мистификация имени.
ЛИТЕРАТУРА:
1. Гафуров А.Г. Имя и история. - М.: Наука, 1987.- 221 с.
2. Никонов В. А. Имя и общество. - М.: Наука. 1974. - 278 с.
3. Никонов В.А. География фамилий. - М.: Наука, 1988. - 192 с.
4. Ивашко В.А. Как выбирают имена.- Минск, 1980.- 174 с.
5 Гафуров А.Г. Лев и Кипарис. (О восточных именах) - М.: Наука, 1971.-283
МИРЗОЕВА Д. Д.
ТАСНИФОТИЛЕКСИКИЮ СЕМАНТИКИИАНТРОПОНИМаОИ
ТОЛИКИЮ РУСЇ
Дар матла маcъалаu шабowаm ва mафoвymwou анъанаu нoмгузoрЇ дар забoнwou mo^urney русї ва бархе забoнwou дuгарu л>аwoн аз замoнwou rnduM mo uмрyз баррасї гард^а, mаcнuфomu лекспкаю семанттш анmрonoнuмwou забoнu mo^urn ва русї дoда шудаанд.
MIRZOEVA D. D. LEXICO-SEMANTIC CLASSIFICATION OF TAJIK AND RUSSIAN
ANTROPONYMS
Similarity and difference in tradition of Tajik, Russian and some other peoples of the world giving a name from the ancient time till now is considered in this article.
^АКИМОВА БАШОРАТ НАИМОВНА-
нжф., cарoмyзгoрu кафедрт Забoнnou mo^urn ва арабш ДДІЇБСТ.
СУХАНЕ ЧАНД ДАР БОРАИ ТАЪРИХИ ТАШАККУЛИ МАР&ИЛАБАНДИИ ЛАРАЁНИ ИСТИЛОШСОЗЇ ДАР ЗАБОИН
ТОЛИКЇ
Забони толикї дар радифи забонаои кадимтарину пешрафтаи дунё карор гирифта, тамоми равандао ва натилааои фаъолияти маърифатии соаибони хеш, таъриху фараанг ва тамаддуни онаоро дар худ талассум намудааст. Калимааои ин забон ба сифати асоси низоми лугавї аам дар алоаидагї ва аам дар алокамандї бо аамдигар мафаумао ва арзишаои фараангию таърихиро, ки дар тули карнао андухта шудаанд, ба наслаои баъд'1' интикол додаанд. Мааз интиколи талриба ва донишаои ниёгон ба воситаи забон ба рушду такомули ломеа, ташкили минбаъдаи истеасолот, инкишофи илму фараанг ва маориф мусоидат кардааст.
Бояд иброз дошт, ки дар даврони истиклол барои ташаккулу таааввули забони миллї аз тарафи Президенти кишвар Эмомал'1' Раамон чораву тадбираои назаррас ба анлом расидаанд. Пайваста дар мулокоту вохуриао бо зиёиёни кишвар, лавонони лаёкатманд, таллили Рузи забон, лашну маросимаои миллї дар арлгузории забони модарї, риояи имло ва фасоаати забон аарф мезананд.
Дар вохурї бо зиёиёни кишвар таъкид шудааст: «...Ба масъалаи забон ва паалуаои гуногуни он муфассал таваккуф кардани ман бесабаб нест. Зеро забон калиди дониш ва маърифат аст»1. Аз лумла дар китоби худ «Толикон дар оинаи таърих. Китоби сеюм. Аз Ориён то Сомониён» зикр менамоянд: «.. .таърихшиносон ба номи кабилаи та-юели таваллуа зоаир намуда, иртиботи онро бо ланбааои этникии пайдоиши забони ниёгони толикон ва истилоаи толик мавриди тадкик карор бидиаанд»2
Забони форсии дарї аз огози пайдоиши худ дар баробари забони шеъру адаб буданаш дар заминааои илму фан, сиёсату фаъолиятаои идориву аукукї ба кор рафтааст. Осори гаронбааои хаттии ниёгони мардуми мо гувоаї медиаад, ки гузаштагонамон натанао бо талошаои пайгиронаи хеш на танао захираи бузурги илмию адабї ва фараангиро элод намудаанд, балки тавонистаанд ин гановати бебааои маънавию фараангиро ба воситаи забони адабии форсии дарї аифз намуда, барои наслаои баъд'1' ба мерос гузоранд. Ин сарчашмааои хаттї, ки ба соаааои мухталифи ааёти инсон -адаб, илм, фараанг, сиёсат, илтимоиёт ва гайра бахшида шудаанд, дар баробари дигар бахшаои лугавии забони форсї-толикї истилоаоти миллиро, ки дар тули асрао ташаккул ва таааввул ёфтааст, низ дар бар гирифтааст.
Яке аз муаимтарин сарчашма ин шеър мебошад, ки дар забони форсї- толикї тавоноии худро нишон додааст ва дар он аазорон вожааову таркибао аамчун гановати лугавии забони адабї инъикос гардидаанд. Манбаи дигар малмуи осори мансурест, ки ба ин забон дар заминаи дин, сиёсат, иктисодиёт, ахлок, ирфон, адаб, таърих ва соири илмаои маъмул ва амсоли он навишта шудааст, ки танао феаристи номи онао чанд лилд китоб мешавад.
1 Эмомал1 Раамон. Забон ва бедории миллат //Садои мардум, 24 марти соли 2001.
2 Эмомал1 Раамон. Толикон дар оинаи таърих. Китоби сеюм. Аз Ориён то Сомониён. Душанбе, Ирфон, 2006. -с. 63; Э.Раамон. Толикон дар оинаи таърих. Китоби дуюм. Аз Ориён то Сомониён. Душанбе, 2002. - с.111-115.
Инчунин, комусаои зиёде бо забони форсии дарї ба мисли «Лугати фурс»-и Асадии Тусї, «Фараанги лааонгирї»-и йусайни Инлу, «Бааори алам»-и Рой Текчанди Бааор, «Фараангнома»-и йусайни Вафої, «Фараанги Рашидї»-и Абдуррашиди Таттавї, «Гиёс-ул-лугот»-и Муааммад Гиёсуддин, «Чароги аидоят»-и Алихони Орзу, «Бураони котеъ», «Шамс-ул-лугот» ва гайраао, ки аз асри XI ва баъд аз он таълиф шудаанд, инъикосгари луготу истилоаоти соаааои мухталифанд.
Бояд зикр намуд, ки осори насрии ривоятї аз кабили «Искандарнома», «Калила ва Димна»-и Абулмаолї - (XII), «Самаки айёр» (гирдоваранда ва муааррир Фаромарз ибни Худодод - XII), «Марзбоннома»-и Саъдуддини Варовинї - (XIII), «Синдбоднома»-и Муааммад Зааирии Самарканді' - (охири асри XII), «Доробнома»-и Абутоаири Тартусї - (XII), «Абумуслимнома», «Амир йамза» ва дааао достонаои дигар баёнгари тарзу усулаои лугатсозї ва истилоаофаринии он замон маасуб меёбанд.
Таърихи лугатсозї ва истилоаофариниро дар забони форсии дарї аз ибтидо то огози асри XX ба панл давра таксим намудан мумкин аст:
1. Аз замоне, ки тарлума ва таълиф ба ин забон огоз ёфт ва зарурати вожагузинї ва истилоасозї ба миён омад (асри IX нимаи дуюми XI).
2. Аз замоне, ки ин осор аз лиаози истилоашиносї каму беш устувор шуд ва пайравон пайдо кард (нимаи дуюми асри XI то охири асри XII).
3. Аз давраи ба кудрат расидани сулолааои туркнажод дар Мовароуннаар ва истилои мугул то замони тобеъ шудани Осиёи Миёна ба Россия (асри XII нимаи аввали асри XIX).
4. Истилоасозии забони толикї дар мараилаи маорифпарварї ва чопи нахустин рузномаву малаллаао ба забони толикї (аз нимаи дуюми асриXIX то Инкилоби Октябр).
5. Истилоасозии забони толикї дар замони шуравї, ки дар заминаи забони адабии муосири толик сурат гирифта, аз солаои 20-уми асри XX то ба имруз идома дорад
6. Даврони навовариву мараилаи сифатан нав (охири асри XX ва ибтидои асри XXI) 1[118].
Пас аз сукути давлати Сосониён ва истилои араб такрибан беш аз як аср тул кашид, то ин ки форсизабонон аз зарбаи араб ба худ омада, аз пайи эаёи анъанааои миллї ва собикаи таърихии худ шуданд. Вале бо вулуди ин аам дар замони нахустин аукумати сулолааои маааллї - Тоаириён (821 -873) ва Саффориён (873 - 903) шояд, ба сабаби кутоаии умри салтанат ва ё авомили дигар, шароити мусоид барои риволу равнаки забони ягонаи расмї фароаам нагардид. Аз ин ру, аз асраои аввали ислом ва даврони кутоамуддати аукмронии онао ба луз аз чанд байти маъруф дар бораи шикасти арабао дар Хуталон (825) ва чанд порча шеъри шоирони он аад, чун йанзалаи Бодгисї, Муааммад ибни Васиф, Фирузи Машрикї ва чанде
1 Назарзода С. Ташаккули истилоаоти илтимої-сдасии забони толикї дар садаи XX. -Душанбе, 2004, с.118.
дигарон, ки дар осори муаллифони пешину муосир ба такрор зикр шудаанд, дигар санаде ва осори хаттие дар даст нест, ки бар пояи онао забоншиносон дар хусуси забони форс! ва вазъи низоми луготи давра казоват кунанд. Сабаби чунин хомушии дусадсола он буд, ки забони талав! дар остонаи аамлаи араб, кам-кам ба поёни умри худ наздик мешуд ва ба ин забон дигар таълифоти муаим сурат намегирифт.
Забони араб! бошад дар ин муддат ба як забони тавонои илму адаби кишвараои маглуб мубаддал гардида буд ва аали илму дониш аз аар нажод ва аар сарзамине осори худро ба ин забон навиштаанд. Чунонки Н. Зоаидов бамаврид таъкид намудааст, «халкаои эронро талриба ва собикаи бузурги фараангиамон аз «араб шудан» налот бахшид. Фарзандони бедори Эронзамин - аомилони он фараанги бузург ба мубориза баари растагории маънавии Алам ба по хестанд ва ба майдони набарди фикр! ва муборизаи фараанг! бо арабао ворид гардиданд. Гуруае аз онао забони арабиро дар гояти камол омухтанд ва муаимтарин дастовардаои адабиёту таъриху фараанги алдодии тоисломии худро ба ин забон тарлума карданд ва ба онао умри дубора бахшиданд. Гуруаи дигар дар назму насри араб! ба мартабаи устод! расиданд ва дар навиштаи худ анъанаву суннатаои адабии эрониро ворид карданд»![4-5]. Муаллиф таъкид менамояд, ки ба андешаи баъзе муааккикон, мардуми форсизабон дар ин муддат аз элоди адабиву баде! маарум буданд ва «аз ин лост, ки бархе аз мусташрикон даврони мазкурро чун «лаваи сафед» ва «карнаои сукут» дар таърихи адабиёти халкаои эрон! арзёб! намуда, ташаккул ва равнаки адабиёти оламгири аади Сомониёнро бештар ба таъсир ва нуфузи суннатаои араб марбут донистаанд2[4].
Таълифи осори намояндагони мардумони эронинажод аз кабили Ибни Кутайбаи Диновар!, йамзаи Исфааон!, Муааммад ибни Ларири Табар! бо забони араб! гувоаи идомаи суннатаои фараангии ниёгонамон дар асраои аввали густариши ислом дар Эронзамин мебошад.
Табаддулоти азиме дар назму насри форсии дар! дар аади Сомониён (874 - 999) ба вулуд омад. Сомониён дарк карда буданд, ки бидуни эаёи анъанааои кадим! ва риволу равнаки забону адаби милл! истиклолият устувор ва пойдор шуда наметавонад. Бинобар ин, амирони дурандешу сиёсатмадори ин хонадон бо камоли хушманд! муносибати худро бо хилофат тавре оростанд, ки дарбори Багдод натавонад фитна ва ракобате бар зидди онао барангезад. Илова бар ин забони форсии дариро, ки забони мардумони Мовароуннаару Хуросон буд, забони давлати паановари худ карор дода, адибону олимонро ташвик мекарданд, ки китобаои худро ба форсии дар! нависанд ва ё осори арабии худ ва дигаронро ба ин забон тарлума кунанд.
Ба фикри мо, яке аз муаимтарин сабабаои ба вулуд омадани китобао ба забони форсии дар! мааз барпо шудани давлатаои милл!,
1 Зоаидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу толик дар асраои УШ-1Х. - Хуланд: Нури марифат, 2004, с.4-5.
2 Вамин асар с.4.
амирони ватанпараст ва зушури суханварони тавоное буд, ки ба таъриху забони модарии худ дилбастагии амик доштаанд.
Tасодуфї нест, ки кадимтарин намунаи насри форсии дарї низ, ки то ба имруз расидааст, мансуб ба даврони Сомониён аст. Ин китоб мукаддимаи «Шошнома»-и Абумансурї (956) мебошад ва бо дастури Абумансури Абдураззок (сипашсолори Сомониён дар Хуросон) аз тарафи Абумансури МуаммарЇ навишта шудааст.
Шаш сол пас аз «Шошнома»-и Абумансурї (соли 963) асари муаррих ва муфассири барластаи арабизабони толик Абулаъфар ибни Ларири Tабарї (839 - 923) «Tаърихи Tабарї» аз лониби вазири донишманди Сомониён Абулфазли Балъам'1 аз арабї ба форсии дарї баргардонида шуд. Ва шамон замон тарлумаи «Tафсир»-и шамин муаллиф тавассути донишмандони Мовароуннашр бо дастури Мансур бини Нуши Сомонї (943 - 954) анлом гирифт.
Дере нагузашта таълифоти дигаре чун китоби «Гаршосп»-и Абулмуайяди Балхї ва рисолаи «Ас-савод-ул-аъзам»-и шаким Абулкосими СамаркандЇ - муосирони Сомониён, дар акоиди мазшаби шанафиён ба риштаи ташрир кашида шуд.
Дар ин давра, ба гуфти баъзе мушаккикон китобу рисолашои зиёде бо забони форсии дарЇ тарлума ва таълиф шудаанд.
Забони ин осор, калимаву истилошоташон то ба имруз дар забони толикЇ зинда буда, барои хонандагонаш фашмост. Масалан, дар мукаддимаи «Шошнома»-и Абумансурї калима ва истилошоти ноби форсии дарї монанди: диндорон (рушониён), толдорон (шошон, амирон), дешконон (сошиби деш, калони деш, шофизи анъана ва ривоятшои кадим, муаррих), фарзонагон, шушёрон (зиёиён), шашриёр (подшош) ва fайра истифода шудаанд, ки баъдшо лои баъзеи оншоро вожашои арабЇ гирифтааст.
Tарлумаи осори хаттї яке аз омилшо ва заминашои мушими инкишофи истилошоти забони толикї ба шумор меравад. йануз дар ибтидои даврони ташаккули забони форсї-дарї кушишшои тарлумаи осори динии арабї, аз лумла Куръон ба ин забон сурат гирифт1[60-70]. Tафсиршои мухталифи Куръон, ки дар авоили даврони ташаккули забони форсї-дарї анлом шуд, сабаб гардид, ки дар баробари истилошоти арабии мушкилфашм калима ва истилошоти форсии кобили дарки оммаи форсизабон ба вулуд оварда шаванд, ки кадамшои нахустин дар лодаи истилошсозии забони форсии навин ба шумор мераванд2[5-23].
Tарлумаи «^аърихи Tабарї» ва «^афсири Tабарї», ки аз лумлаи нахустин намунашои насри форсии дарЇ ба шумор мераванд, шамчунин аз таъсири барзиёди забони арабї барканор буда, бо насри солис ва равон нигошта шудаанд. Лугот ва истилошоти ин асаршо низ сода ва барои мардуми он рузгор кобили дарк будааст: пайfамбар, тахт, зиндонбон, fулом,
1 Косимї М. Баргардони кушан аз Куръон. //Пайёми андеша, соли аввал, шумораи шафтум, июни 1998. - с . 60-70.
2 Куръони Кудс, с.5-23.
авлиё (бузург, калон), донишманд, хонсолор, лашкар, тол, тарлумон ва гайрашо.
Tавассути тарлума на таншо осори илмию адабии андешамандони бузурги он замон дастраси мардуми толик ва кулли форсизабонон мегардид, балки низоми луfавии забони адабї fанї гардида, боиси инкишоф ва густариши тамоми сохтори забон мегардид. Tалрибаи таърихии тарлумаи илмї ва адабї, ки машз дар шамин даврон огоз ёфта, баъдан дар даврони Иттишоди Шуравї ва замони истиклоли миллї барои идомаи тарлума аз забони русї ва забоншои дигар ба забони толикї заминаи мушимме мегардид.
йамин тарик, аз ашди Сомониён шуруъ карда то даврони Салчукиён анъанашои соданигорї ва лустулушои элодгарона дар пайи баргузидани луfатшои муносиб ва сохтани истилошоти нав хеле сурат гирифта будааст. Машз дар шамин давра истилошот ва истилошофаринї ривол ёфт.
Силсилаи шошкоришои адабиёти ноби форсии дарї «Кобуснома»-и Унсурмаолии Кайковус, «Сиёсатнома» -и Низомулмулк, «Кимиёи саодат», «Насишат-ул-мулук»-и Имом Мушаммади Газолї дар арсаи ахлок ва сиёсату илтимоиёт, «^аърихи Байшакї»-и Абулфайзи Байшакї, «Чашор макола»-и Низомии Арузї, «Алоиб-ул-махлукот ва fароиб-ул-мавлудот»-и Ашмади Tyoi, «Калила ва Димна»-и Абдушамиди Абулмаонї, «Самаки айёр»-и Фаромарз ибни Худодод ва fайра машсули даврони пас аз Сомониён мебошанд. Зеро, ба гуфти Саид Нафисї «касоне, ки дар дарбори Салчукиён рош ёфтаанд, мардумони донишманд ва ё донишпарвар буданд. Амирулмулк Кундурї ба забони форсї раfбати бисёр дошт, ба шамин лишат форсї дар асри вай яке аз бештарин адвор паймудааст»1[11].
Дар заминаи инкишофи забони адабЇ суннати фаршангнигории миллЇ низ аз нав эшё гардид. Фаршангнигории миллї на дар заминаи таъсири забон ва анъанашои луfатнависии забони fайр, аз лумла забони арабї ба вулуд омада буд, балки собикаи илмии миллї дошт. Дар ашди Сомониён (224 - 651 пеш аз милод), чунончи Д.Саймиддинов зикр намудааст, «якло бо осори гуногуни диниву фалсафї ва таърихиву адабї чанд фаршангномашо низ таълиф гардидааст. Ин фаршангномашо нахустин ва кушантарин манобеъ дар таърихи фаршангнависї ба форсї буда, баъдан дар усули танзим ва сохтори фаршангномашои давраи порсии дарї низ таъсир гузоштаанд»2[3].
Дар баробари фаршангшо ва луfатномашои тарлумавии арабї-форсї шамчунин фаршангшои тафсирии забони форсЇ-дарЇ низ ташия гардидаанд, ки сабаби аслии он боз шам инкишофи забон ва адаби миллї буд. Ба назари С.И.Баевский, «осори адабї, ки дар манотики ба таври чашмгир аз шам дур элод мегардиданд, бешак аз таъсири хусусиятшои лашлашои бумии забони форсї бархурдор буданд. Оншо [ин калимашо -ЕЬ.Б.] вориди матни осори адабї гардида, барои сокинони вилоёти дигар номаълум ва fайри кобили фашм буданд. Tашияи васоите барои хондани ашъор ба зарурати вокеї табдил
1 Хайём Умар. Рисолаи фалсафї (тарлума аз арабї, ташия, ташкик ва тавшезоти С.Сулаймонов). -Душанбе; Дониш, 2000. - с.11.
2 Саймиддинов Д. Фаршангномашои форсии миёна. - Душанбе: Дониш, 1994, с.3.
ёфт ва ин боиси пайдоиши фаршангшо-луfатномашои тафсирии забони форсї гардид... йамин вазифашои амалї дар муддати тулоние худи мошияти фаршангнигории асримиёнагии форсиро муайян менамуданд»1[3].
Осори илмЇ, адабЇ ва фаршангие, ки пас аз асршои XIII ба забони форсї-толикї таълиф гардида буд, суннатшои адибону донишмандони пешинро пайгирона идома ва густариш дод. Дар шамон давра каламрави тарвили забони форсї-толикї густариш ёфта, то ба шибшакораи йинд расид ва дар ин минтака лараёншои нави илмию адабЇ ташаккул ёфта, забони форсї-толикї бо калима ва истилошоти ладид комилтар шуд. Карни XIX ва ибтидои асри XX дар Мовароуннашр суннатшои адабї, илмї ва фаршангии пешин аз нав ру ба инкишоф нишода, дар баробари калимаву истилошоти анъанавї шамчунин калимаву истилошоти навине шам ба осори хаттии он даврон рош ёфт, ки вобаста ба шароити нави шаёти ломеа, дар заминаи гуфтори машаллии мардуми ин минтака арзи вулуд карда буданд. Осори илмию адабии Ашмади Дониш ва дигар намояндагони зиёиёни маорифпарвари ин даврон гувоши равшани ин нукта мебошанд.
Tалдиди назар ба осори мавлудаи абармардони ин давр аз лишози вожасозиву истилошофаринї маълум менамояд, ки забони классикии форсї-толикї барои баёни мафшум ва матлабшои гуногуни илмї имконоти бузург доштааст.
Вожаїьои калидї: сарчашмашои хаттї, забони форсї, осори насрии ривоятї, истилош, назму насри форсии дарї, «Шошнома»-и Абумансурї.
ХАКИМОВА Б.Н.
НЕСКОЛЬКО СЛОВ ОБ ИСТОРИИ РАЗВИТИЯ ТЕРМИНООБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
Обoгащeнue cлoварнoгo запаса пymeм пeрeвoда, заuмcmвoванuя mu ^зданш нoвoгo meрмuна вeдem язикы всех нацш к прoгрeccy. Прu тученш ucmoрuu meрмuнooбразoваmeльнoгo nрoцeccа авmoр прuхoдum к въ^ду o moM, чmo данный ^o^cc мoжнo раздeлumь на ше^ь эmапoв. В cmаmьe заmрoнymи вoпрocи yпрoщeнuя u mвoрчecкoгo noucm прu coзданuu нoвих meрмuнoв на всех раccмаmрuваeмих эmапах.
HAKIMOVA B.N.
ABOUT THE HISTORY OF DEVELOPMENT OF TERMINOLOGY STUDY
Enriching of word stock is possible only by the way of translation, creation, borrowing and clarification of new terms which will lead the nation to progressive development is considered in this article. There is also analyzed the creative ways of forming and simplifying new terms, amendments in the formation.
1 Баевский В.А. Раняя персидская лексикография IX-XV вв. - М.: Наука, 1989, с.3.
