CC BY
28
христианских святых отсутствовали близнецы. Вышеназванные традиции и обряды наречения являются принадлежностью только восточных стран, в том числе таджикского народа.
Однако сведения, изложенные в данной статье, отражают сотую, а может, и тысячную часть материала, отражающую особенности таджикских и русских антропонимов. Лингвистам, в том числе ономатологам, ещё предстоит открыть новые источники и сведения о доисламских таджикских именах.
Ключевые слова: первичные имена, вторичные имена, антропонимический знак, словесная маскировка, отождествление «имя-душа», дезидеративные онимы, имятворчество народов, табуирование личных имён, мистификация имени.
ЛИТЕРАТУРА:
1. Гафуров А.Г. Имя и история. - М.: Наука, 1987.- 221 с.
2. Никонов В. А. Имя и общество. - М.: Наука. 1974. - 278 с.
3. Никонов В.А. География фамилий. - М.: Наука, 1988. - 192 с.
4. Ивашко В.А. Как выбирают имена.- Минск, 1980.- 174 с.
5 Гафуров А.Г. Лев и Кипарис. (О восточных именах) - М.: Наука, 1971.-283
МИРЗОЕВА Д. Д.
ТАСНИФОТИЛЕКСИКИЮ СЕМАНТИКИИАНТРОПОНИМаОИ
ТОЛИКИЮ РУС!
Дар макола масъалаи шабопат ва тафовутпои анъанаи номгузорг дар забонпои тол>икиву русг ва бархе забонпои дигари л>апон аз замонпои кадим то имруз баррасг гардида, таснифоти лексикию семантикии антропонимпои забони тол>икг ва русг дода шудаанд.
MIRZOEVA D. D. LEXICO-SEMANTIC CLASSIFICATION OF TAJIK AND RUSSIAN
ANTROPONYMS
Similarity and difference in tradition of Tajik, Russian and some other peoples of the world giving a name from the ancient time till now is considered in this article.
^АКИМОВА БАШОРАТ НАИМОВНА-
н.и.ф., саромузгори кафедраи Забонпои толик 'г ва арабии ДДЖБСТ.
СУХАНЕ ЧАНД ДАР БОРАИ ТАЪРИХИ ТАШАККУЛИ МАР&ИЛАБАНДИИ ЛАРАЁНИ ИСТИЛО&СОЗ1 ДАР ЗАБОНИ
ТОЛИК1
Забони толик! дар радифи забонаои кадимтарину пешрафтаи дунё карор гирифта, тамоми равандао ва натилааои фаъолияти маърифатии соаибони хеш, таъриху фараанг ва тамаддуни онаоро дар худ талассум намудааст. Калимааои ин забон ба сифати асоси низоми лугав! аам дар алоаидап ва аам дар алокаманд! бо аамдигар мафаумао ва арзишаои фараангию таърихиро, ки дар тули карнао андухта шудаанд, ба наслаои баъд! интикол додаанд. Мааз интиколи талриба ва донишаои ниёгон ба воситаи забон ба рушду такомули ломеа, ташкили минбаъдаи истеасолот, инкишофи илму фараанг ва маориф мусоидат кардааст.
Бояд иброз дошт, ки дар даврони истиклол барои ташаккулу таааввули забони милл! аз тарафи Президенти кишвар Эмомал! Раамон чораву тадбираои назаррас ба анлом расидаанд. Пайваста дар мулокоту вохуриао бо зиёиёни кишвар, лавонони лаёкатманд, таллили Рузи забон, лашну маросимаои милл! дар арлгузории забони модар!', риояи имло ва фасоаати забон аарф мезананд.
Дар вохур! бо зиёиёни кишвар таъкид шудааст: «...Ба масъалаи забон ва паалуаои гуногуни он муфассал таваккуф кардани ман бесабаб нест. Зеро забон калиди дониш ва маърифат аст»1. Аз лумла дар китоби худ «Толикон дар оинаи таърих. Китоби сеюм. Аз Ориён то Сомониён» зикр менамоянд: «.. .таърихшиносон ба номи кабилаи та-юели таваллуа зоаир намуда, иртиботи онро бо ланбааои этникии пайдоиши забони ниёгони толикон ва истилоаи толик мавриди тадкик карор бидиаанд»2
Забони форсии дар'! аз огози пайдоиши худ дар баробари забони шеъру адаб буданаш дар заминааои илму фан, сиёсату фаъолиятаои идориву аукук! ба кор рафтааст. Осори гаронбааои хаттии ниёгони мардуми мо гувоа'! медиаад, ки гузаштагонамон натанао бо талошаои пайгиронаи хеш на танао захираи бузурги илмию адаб'! ва фараангиро элод намудаанд, балки тавонистаанд ин гановати бебааои маънавию фараангиро ба воситаи забони адабии форсии дар'! аифз намуда, барои наслаои баъд'! ба мерос гузоранд. Ин сарчашмааои хатт!, ки ба соаааои мухталифи ааёти инсон -адаб, илм, фараанг, сиёсат, илтимоиёт ва гайра бахшида шудаанд, дар баробари дигар бахшаои лугавии забони форс!'-толик!' истилоаоти миллиро, ки дар тули асрао ташаккул ва таааввул ёфтааст, низ дар бар гирифтааст.
Яке аз муаимтарин сарчашма ин шеър мебошад, ки дар забони форс!'- толик!' тавоноии худро нишон додааст ва дар он аазорон вожааову таркибао аамчун гановати лугавии забони адаб! инъикос гардидаанд. Манбаи дигар малмуи осори мансурест, ки ба ин забон дар заминаи дин, сиёсат, иктисодиёт, ахлок, ирфон, адаб, таърих ва соири илмаои маъмул ва амсоли он навишта шудааст, ки танао феаристи номи онао чанд лилд китоб мешавад.
1 Эмомал! Раамон. Забон ва бедории миллат //Садои мардум, 24 марти соли 2001.
2 Эмомал! Раамон. Толикон дар оинаи таърих. Китоби сеюм. Аз Ориён то Сомониён. Душанбе, Ирфон, 2006. -с. 63; Э.Раамон. Толикон дар оинаи таърих. Китоби дуюм. Аз Ориён то Сомониён. Душанбе, 2002. - с.111-115.
Инчунин, комусшои зиёде бо забони форсии дар! ба мисли «Лугати фурс»-и Асадии Тус!, «Фаршанги лашонгир!»-и йусайни Инлу, «Башори алам»-и Рой Текчанди Башор, «Фаршангнома»-и йусайни Вафо!, «Фаршанги Рашид!»-и Абдуррашиди Таттав!, «Гиёс-ул-лугот»-и Мушаммад Гиёсуддин, «Чароги шидоят»-и Алихони Орзу, «Буршони котеъ», «Шамс-ул-лугот» ва гайрашо, ки аз асри XI ва баъд аз он таълиф шудаанд, инъикосгари луготу истилошоти сошашои мухталифанд.
Бояд зикр намуд, ки осори насрии ривоят! аз кабили «Искандарнома», «Калила ва Димна»-и Абулмаол! - (XII), «Самаки айёр» (гирдоваранда ва мушаррир Фаромарз ибни Худодод - XII), «Марзбоннома»-и Саъдуддини Варовин! - (XIII), «Синдбоднома»-и Мушаммад Заширии Самарканд! - (охири асри XII), «Доробнома»-и Абутошири Тартус! - (XII), «Абумуслимнома», «Амир йамза» ва дашшо достоншои дигар баёнгари тарзу усулшои лугатсоз! ва истилошофаринии он замон машсуб меёбанд.
Таърихи лугатсоз! ва истилошофариниро дар забони форсии дар! аз ибтидо то огози асри XX ба панл давра таксим намудан мумкин аст:
1. Аз замоне, ки тарлума ва таълиф ба ин забон огоз ёфт ва зарурати вожагузин! ва истилошсоз! ба миён омад (асри IX нимаи дуюми XI).
2. Аз замоне, ки ин осор аз лишози истилошшинос! каму беш устувор шуд ва пайравон пайдо кард (нимаи дуюми асри XI то охири асри XII).
3. Аз давраи ба кудрат расидани сулолашои туркнажод дар Мовароуннашр ва истилои мугул то замони тобеъ шудани Осиёи Миёна ба Россия (асри XII нимаи аввали асри XIX).
4. Истилошсозии забони толик! дар маршилаи маорифпарвар! ва чопи нахустин рузномаву малаллашо ба забони толик! (аз нимаи дуюми асриXIX то Инкилоби Октябр).
5. Истилошсозии забони толик! дар замони шурав!, ки дар заминаи забони адабии муосири толик сурат гирифта, аз солшои 20-уми асри XX то ба имруз идома дорад
6. Даврони навовариву маршилаи сифатан нав (охири асри XX ва ибтидои асри XXI) 1[118].
Пас аз сукути давлати Сосониён ва истилои араб такрибан беш аз як аср тул кашид, то ин ки форсизабонон аз зарбаи араб ба худ омада, аз пайи эшёи анъанашои милл! ва собикаи таърихии худ шуданд. Вале бо вулуди ин шам дар замони нахустин шукумати сулолашои машалл! - Тошириён (821 -873) ва Саффориён (873 - 903) шояд, ба сабаби кутошии умри салтанат ва ё авомили дигар, шароити мусоид барои риволу равнаки забони ягонаи расм! фарошам нагардид. Аз ин ру, аз асршои аввали ислом ва даврони кутошмуддати шукмронии оншо ба луз аз чанд байти маъруф дар бораи шикасти арабшо дар Хуталон (825) ва чанд порча шеъри шоирони он ашд, чун йанзалаи Бодгис!, Мушаммад ибни Васиф, Фирузи Машрик! ва чанде
1 Назарзода С. Ташаккули истилошоти илтимо!-сиёсии забони толик! дар садаи XX. -Душанбе, 2004, с.118.
дигарон, ки дар осори муаллифони пешину муосир ба такрор зикр шудаанд, дигар санаде ва осори хаттие дар даст нест, ки бар пояи онао забоншиносон дар хусуси забони форс! ва вазъи низоми луготи давра казоват кунанд. Сабаби чунин хомушии дусадсола он буд, ки забони паалав! дар остонаи аамлаи араб, кам-кам ба поёни умри худ наздик мешуд ва ба ин забон дигар таълифоти муаим сурат намегирифт.
Забони араб! бошад дар ин муддат ба як забони тавонои илму адаби кишвараои маглуб мубаддал гардида буд ва аали илму дониш аз аар нажод ва аар сарзамине осори худро ба ин забон навиштаанд. Чунонки Н. Зоаидов бамаврид таъкид намудааст, «халкаои эронро талриба ва собикаи бузурги фараангиамон аз «араб шудан» налот бахшид. Фарзандони бедори Эронзамин - аомилони он фараанги бузург ба мубориза баари растагории маънавии Алам ба по хестанд ва ба майдони набарди фикр! ва муборизаи фараанг! бо арабао ворид гардиданд. Гуруае аз онао забони арабиро дар гояти камол омухтанд ва муаимтарин дастовардаои адабиёту таъриху фараанги алдодии тоисломии худро ба ин забон тарлума карданд ва ба онао умри дубора бахшиданд. Гуруаи дигар дар назму насри араб! ба мартабаи устод! расиданд ва дар навиштаи худ анъанаву суннатаои адабии эрониро ворид карданд»1[4-5]. Муаллиф таъкид менамояд, ки ба андешаи баъзе муааккикон, мардуми форсизабон дар ин муддат аз элоди адабиву баде! маарум буданд ва «аз ин лост, ки бархе аз мусташрикон даврони мазкурро чун «лаваи сафед» ва «карнаои сукут» дар таърихи адабиёти халкаои эрон! арзёб! намуда, ташаккул ва равнаки адабиёти оламгири аади Сомониёнро бештар ба таъсир ва нуфузи суннатаои араб марбут донистаанд2[4].
Таълифи осори намояндагони мардумони эронинажод аз кабили Ибни Кутайбаи Диновар!, йамзаи Исфааон!, Муааммад ибни Ларири Табар! бо забони араб! гувоаи идомаи суннатаои фараангии ниёгонамон дар асраои аввали густариши ислом дар Эронзамин мебошад.
Табаддулоти азиме дар назму насри форсии дар! дар аади Сомониён (874 - 999) ба вулуд омад. Сомониён дарк карда буданд, ки бидуни эаёи анъанааои кадим! ва риволу равнаки забону адаби милл! истиклолият устувор ва пойдор шуда наметавонад. Бинобар ин, амирони дурандешу сиёсатмадори ин хонадон бо камоли хушманд! муносибати худро бо хилофат тавре оростанд, ки дарбори Багдод натавонад фитна ва ракобате бар зидди онао барангезад. Илова бар ин забони форсии дариро, ки забони мардумони Мовароуннаару Хуросон буд, забони давлати паановари худ карор дода, адибону олимонро ташвик мекарданд, ки китобаои худро ба форсии дар! нависанд ва ё осори арабии худ ва дигаронро ба ин забон тарлума кунанд.
Ба фикри мо, яке аз муаимтарин сабабаои ба вулуд омадани китобао ба забони форсии дар! мааз барпо шудани давлатаои милл!,
1 Зоаидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу толик дар асраои УШ-1Х. - Хуланд: Нури марифат, 2004, с.4-5.
2 Вамин асар с.4.
амирони ватанпараст ва зуаури суханварони тавоное буд, ки ба таъриху забони модарии худ дилбастагии амик доштаанд.
Тасодуф'1 нест, ки кадимтарин намунаи насри форсии дар'1 низ, ки то ба имруз расидааст, мансуб ба даврони Сомониён аст. Ин китоб мукаддимаи «Шоанома»-и Абумансур'1 (956) мебошад ва бо дастури Абумансури Абдураззок (сипаасолори Сомониён дар Хуросон) аз тарафи Абумансури Муаммар'1 навишта шудааст.
Шаш сол пас аз «Шоанома»-и Абумансур'1 (соли 963) асари муаррих ва муфассири барластаи арабизабони толик Абулаъфар ибни Ларири Табар'1 (839 - 923) «Таърихи Табар'1» аз лониби вазири донишманди Сомониён Абулфазли Балъам'1 аз араб'1 ба форсии дар'1 баргардонида шуд. Ва аамон замон тарлумаи «Тафсир»-и аамин муаллиф тавассути донишмандони Мовароуннаар бо дастури Мансур бини Нуаи Сомош (943 - 954) анлом гирифт.
Дере нагузашта таълифоти дигаре чун китоби «Гаршосп»-и Абулмуайяди Балх'1 ва рисолаи «Ас-савод-ул-аъзам»-и ааким Абулкосими Самарканд! - муосирони Сомониён, дар акоиди мазааби аанафиён ба риштаи таарир кашида шуд.
Дар ин давра, ба гуфти баъзе муааккикон китобу рисолааои зиёде бо забони форсии дар'1 тарлума ва таълиф шудаанд.
Забони ин осор, калимаву истилоаоташон то ба имруз дар забони толик! зинда буда, барои хонандагонаш фаамост. Масалан, дар мукаддимаи «Шоанома»-и Абумансур'1 калима ва истилоаоти ноби форсии дар'1 монанди: диндорон (руаониён), толдорон (шоаон, амирон), деаконон (соаиби деа, калони деа, аофизи анъана ва ривоятаои кадим, муаррих), фарзонагон, аушёрон (зиёиён), шаариёр (подшоа) ва гайра истифода шудаанд, ки баъдао лои баъзеи онаоро вожааои араб'1 гирифтааст.
Тарлумаи осори хатт'1 яке аз омилао ва заминааои муаими инкишофи истилоаоти забони толик'1 ба шумор меравад. йануз дар ибтидои даврони ташаккули забони форс'1-дар'1 кушишаои тарлумаи осори динии араб'1, аз лумла Куръон ба ин забон сурат гирифт1[60-70]. Тафсираои мухталифи Куръон, ки дар авоили даврони ташаккули забони форс'1-дар'1 анлом шуд, сабаб гардид, ки дар баробари истилоаоти арабии мушкилфаам калима ва истилоаоти форсии кобили дарки оммаи форсизабон ба вулуд оварда шаванд, ки кадамаои нахустин дар лодаи истилоасозии забони форсии навин ба шумор мераванд2[5-23].
Тарлумаи «Таърихи Табар'1» ва «Тафсири Табар'1», ки аз лумлаи нахустин намунааои насри форсии дар'1 ба шумор мераванд, аамчунин аз таъсири барзиёди забони араб'1 барканор буда, бо насри солис ва равон нигошта шудаанд. Лугот ва истилоаоти ин асарао низ сода ва барои мардуми он рузгор кобили дарк будааст: пайгамбар, тахт, зиндонбон, гулом,
1 Косим! М. Баргардони куаан аз Куръон. //Пайёми андеша, соли аввал, шумораи аафтум, июни 1998. - с . 60-70.
2 Куръони Кудс, с.5-23.
авлиё (бузург, калон), донишманд, хонсолор, лашкар, тол, тарлумон ва гайрашо.
Тавассути тарлума на таншо осори илмию адабии андешамандони бузурги он замон дастраси мардуми толик ва кулли форсизабонон мегардид, балки низоми лугавии забони адаб! ган! гардида, боиси инкишоф ва густариши тамоми сохтори забон мегардид. Талрибаи таърихии тарлумаи илм! ва адаб!, ки машз дар шамин даврон огоз ёфта, баъдан дар даврони Иттишоди Шурав! ва замони истиклоли милл! барои идомаи тарлума аз забони рус! ва забоншои дигар ба забони толик! заминаи мушимме мегардид.
Еамин тарик, аз ашди Сомониён шуруъ карда то даврони Салчукиён анъанашои соданигор! ва лустулушои элодгарона дар пайи баргузидани лугатшои муносиб ва сохтани истилошоти нав хеле сурат гирифта будааст. Машз дар шамин давра истилошот ва истилошофарин! ривол ёфт.
Силсилаи шошкоришои адабиёти ноби форсии дар! «Кобуснома»-и Унсурмаолии Кайковус, «Сиёсатнома» -и Низомулмулк, «Кимиёи саодат», «Насишат-ул-мулук»-и Имом Мушаммади Газол! дар арсаи ахлок ва сиёсату илтимоиёт, «Таърихи Байшак!»-и Абулфайзи Байшак!, «Чашор макола»-и Низомии Аруз!, «Алоиб-ул-махлукот ва гароиб-ул-мавлудот»-и Ашмади Тус!, «Калила ва Димна»-и Абдушамиди Абулмаон!, «Самаки айёр»-и Фаромарз ибни Худодод ва гайра машсули даврони пас аз Сомониён мебошанд. Зеро, ба гуфти Саид Нафис! «касоне, ки дар дарбори Салчукиён рош ёфтаанд, мардумони донишманд ва ё донишпарвар буданд. Амирулмулк Кундур! ба забони форс! рагбати бисёр дошт, ба шамин лишат форс! дар асри вай яке аз бештарин адвор паймудааст»1[11].
Дар заминаи инкишофи забони адаб! суннати фаршангнигории милл! низ аз нав эшё гардид. Фаршангнигории милл! на дар заминаи таъсири забон ва анъанашои лугатнависии забони гайр, аз лумла забони араб! ба вулуд омада буд, балки собикаи илмии милл! дошт. Дар ашди Сомониён (224 - 651 пеш аз милод), чунончи Д. Саймиддинов зикр намудааст, «якло бо осори гуногуни диниву фалсаф! ва таърихиву адаб! чанд фаршангномашо низ таълиф гардидааст. Ин фаршангномашо нахустин ва кушантарин манобеъ дар таърихи фаршангнавис! ба форс! буда, баъдан дар усули танзим ва сохтори фаршангномашои давраи порсии дар! низ таъсир гузоштаанд»2[3].
Дар баробари фаршангшо ва лугатномашои тарлумавии араб!-форс! шамчунин фаршангшои тафсирии забони форс!-дар! низ ташия гардидаанд, ки сабаби аслии он боз шам инкишофи забон ва адаби милл! буд. Ба назари С.И.Баевский, «осори адаб!, ки дар манотики ба таври чашмгир аз шам дур элод мегардиданд, бешак аз таъсири хусусиятшои лашлашои бумии забони форс! бархурдор буданд. Оншо [ин калимашо -ЕЬ.Б.] вориди матни осори адаб! гардида, барои сокинони вилоёти дигар номаълум ва гайри кобили фашм буданд. Ташияи васоите барои хондани ашъор ба зарурати воке! табдил
1 Хайём Умар. Рисолаи фалсаф!' (тарлума аз араб!', ташия, ташкик ва тавшезоти С.Сулаймонов). -Душанбе; Дониш, 2000. - с.11.
2 Саймиддинов Д. Фаршангномашои форсии миёна. - Душанбе: Дониш, 1994, с.3.
ёфт ва ин боиси пайдоиши фаршангшо-лугатномашои тафсирии забони форс'1 гардид... йамин вазифашои амал'1 дар муддати тулоние худи мошияти фаршангнигории асримиёнагии форсиро муайян менамуданд»1[3].
Осори илм'1, адаб'1 ва фаршангие, ки пас аз асршои XIII ба забони форсьтолию.' таълиф гардида буд, суннатшои адибону донишмандони пешинро пайгирона идома ва густариш дод. Дар шамон давра каламрави тарвили забони форсьтолию.' густариш ёфта, то ба шибшакораи йинд расид ва дар ин минтака лараёншои нави илмию адаб'1 ташаккул ёфта, забони форсьтолию.' бо калима ва истилошоти ладид комилтар шуд. Карни XIX ва ибтидои асри XX дар Мовароуннашр суннатшои адаб'1, илм'1 ва фаршангии пешин аз нав ру ба инкишоф нишода, дар баробари калимаву истилошоти анъанав'1 шамчунин калимаву истилошоти навине шам ба осори хаттии он даврон рош ёфт, ки вобаста ба шароити нави шаёти ломеа, дар заминаи гуфтори машаллии мардуми ин минтака арзи вулуд карда буданд. Осори илмию адабии Ашмади Дониш ва дигар намояндагони зиёиёни маорифпарвари ин даврон гувоши равшани ин нукта мебошанд.
Талдиди назар ба осори мавлудаи абармардони ин давр аз лишози вожасозиву истилошофариш маълум менамояд, ки забони классикии форсь толию барои баёни мафшум ва матлабшои гуногуни илм'1 имконоти бузург доштааст.
Вожашои калидк сарчашмашои хатп, забони форс!, осори насрии ривояп, истилош, назму насри форсии дар1, «Шошнома»-и Абумансур!.
ХАКИМОВА Б.Н.
НЕСКОЛЬКО СЛОВ ОБ ИСТОРИИ РАЗВИТИЯ ТЕРМИНООБРАЗОВАТЕЛЬНОГО ПРОЦЕССА В ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
Обогащение словарного запаса путем перевода, заимствования или создания нового термина ведет языки всех наций к прогрессу. При изучении истории терминообразовательного процесса автор приходит к выводу о том, что данный процесс можно разделить на шесть этапов. В статье затронуты вопросы упрощения и творческого поиска при создании новых терминов на всех рассматриваемых этапах.
HAKIMOVA B.N.
ABOUT THE HISTORY OF DEVELOPMENT OF TERMINOLOGY STUDY
Enriching of word stock is possible only by the way of translation, creation, borrowing and clarification of new terms which will lead the nation to progressive development is considered in this article. There is also analyzed the creative ways of forming and simplifying new terms, amendments in the formation.
1 Баевский В.А. Раняя персидская лексикография IX-XV вв. - М.: Наука, 1989, с.3.
