CC BY
352. Бекмагамбетов А.Б., Ревин В.П. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Учебник. 2-ое изд., перераб. И доп. /Под ред. д.ю.н., профессора, заслуженного деятеля науки Российской Федерации Ревина В.П. -Алматы: Жет1 Жаргы, 2015. -504 с.
3. Уголовное право Республики Казахстан: Особенная часть в 2-т.: Учебник для вузов / Отв.ред. И.И. Рогов, К.Ж. Балтабаев, А.И. Коробеев. - Алматы: Жет1 Жаргы, 2016. -500 с.
4. К,оцыр А. Юсш клондау цайда апарады? http://islam.kz/kk/articles/islam-jane-qogam/ kisini-klondau-qaida-aparady-835/#gsc.tab=0
5. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть: Учебник. Под ред. д.ю.н., проф. И.И. Рогова., к.ю.н., проф. С.М. Рахметова. - Алматы: Жетi жаргы, 2003. - 792 с.
6. Эйнсуорт К., Анастасвами А., Коэн Ф., Конкер Д., Грэхем-Роу Д., ЛеПэйджМ., Сэ-мил И. «Не сегодня, так завтра //Ломоносов» № 2/8 Февраль 2003 г. С. - 7-9.
7. Зародыш. Медицинская энциклопедия. http://www.medical-enc.ru/8/zarodysh.shtml.
REFERENCES
1. KairghanovE.I. Criminal law of Republic of Kazakhstan (generalpart): Textbookfor higher educational establishments. Almaty: Conscience, 2006. - 248p.
2. BekmagambetovА.Б., Revin B.P. Criminal law of Republic of Kazakhstan. General part. Textbook. 2th publ,. To bend a ball./ Under red. of doctor of legal sciences., professor, honoured worker of science of Russian Federation Ревина VP. -Алматы: Seven Charters, 2015. - 504p.
3. Criminal law of Republic of Kazakhstan: Special part in 2-v.: Textbook for institutions of higher learning. managing editor I.I. Rogov, KG. Baltabaev, А.1. Korobeev. Almaty: Seven Charters, 2016. - 500 p.
4.Konyr A. Kisini clondau kaida aparadi? http://islam.kz/kk/articles/islam - jane - qogam/ kisini - klondau - qaida - aparady - 835/#gsc.tab=0
5. Crime right for Republic of Kazakhstan. Special part: Textbook. Under ред.of managing editor I.I.Rogov., candidate of legal sciences, professor S.M. Rahmetova. Almaty: Seven charters, 2003. - 792 p.
6. EinsuortK., Anastasvami A., Cohen of Ф., Konker D., Grehem-Roi D., LePeidghM., Сэмил И. Or today, so tomorrow //Lomonossov» № on February, 2/8 2003 of С. 7-9.
7.Zarodysh. Medicinskay aencicklopedia. http://www.medical-enc.ru/8/zarodysh.shtml
УДК 343.131.4
^АЗА^СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТАРАПТАРДЬЩ ЖАРЫСПАЛЫЛЫГЫ МЕН ТЕЦ ^¥^ЫЛЫГЫ НЕГ1З1НДЕ БЫЛМЫСТЬЩ СОТ 1С1Н ЖУЗЕГЕ АСЫРУ ^АГИДАТЫН 1СКЕ АСЫРУДЫЦ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Эсет ОралFазы¥лы БалFынтаев
Казацстан Республикасыныц Жогаргы Соты жанындагы Сот тврелггг Академиясътыц эюмшШк жэне цылмыстьщ сот тврелггг мэселелерт зерттеу Гылыми орталыгыныц басшысы, PhD докторы Астана ц. Казацстан Республикасы; e-mail: aset.balgyntaev@yandex.kz
TYÜiH свздер: цылмыстыц процесс; цагидат; жарыспалыц; тец цуцылыц; сот бацылауы; цоргаушы.
Аннотация. Мацалада Казацстан Республикасыныц цылмыстыц сот шн ЖYргiзудeгi тараптардыц жарыспалыгы мен тец цуцылыгы цагидатын шке асырудыц кeйбiрмэсeлeлeрi талданган.
Кылмыстыц процестт зацнаманыц цуцыц цолдану тэжiрибeсiндe тараптардыц жарыспалыгы мен тец цуцыцтылыгы цагидатын цамтамасыз ету взeктi мэселелердщ бiрi болып табылады. Осы орайда, мацала аясындагы зерттеу бойынша бул цагидатты wm асыруды жeтiлдiругe багытталган шараларды эзiрлeу квздeлeдi.
Зерттеу урд^нде автор анализ, синтез, салыстырмалы-цуцыцтыц, тари-хи, цурылымдыц - ЖYйeлiк, статистикалыц, нацтылы-элеуметтж жэне цуцыцтыц болжамдыц гылыми эдштерт цолданды.
Аталган мэселе бойынша цазацстандыц зац гылымында жаца цылмыстыц процестж зацнамага нeгiздeлгeн кeшeндi зерттеулер ЖYргiзiлмeгeндiгiн атап вту керек.
Осыган байланысты мацалада тараптардыц жарыспалылыгы мен тец цуцылыгы цагидатын цамтамасыз етудщ механизмдерг усынылады. Оныц мацызды багыттары реттде автор цылмыстыц процесте цоргаушыныц екыеттжтерт ары царай ныгайту жэне цылмыстыц сот icm жург1зудщ сотца дей1нг1 сатыларында сот бацылауын кецейтуд1 атайды.
Сот бацылауын ЖYзеге асырушысы реттде тергеу судьяларыныц цызметтщ сандыц керсеткiштерi негiзiнде автор цылмыстыц сот шн ЖYргiзудi жацгырту аясында сот бацылауын кецейтудщ зацнамалыц бастамасын толыгымен цолдайды.Коргаушылардыц тергеу судьясына тергеу эрекеттерт ЖYргiзу туралы етнш беру цуцыгыныц ЖYзеге асырылуы зерттелт отырган цагидаттыц мацызды элементi болып табылады.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ РЕАЛИЗАЦИИ ПРИНЦИПА ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА НА ОСНОВЕ СОСТЯЗАТЕЛЬНОСТИ И РАВНОПРАВИЯ СТОРОН В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Балгынтаев Асет Оралгазыевич
Руководитель Научного центра изучения проблем административного и
уголовного правосудия Академии правосудия при Верховном Суде
Республики Казахстан, доктор PhD
г.Астана, Республика Казахстан; е-mail: aset.balgyntaev@yandex.kz
Ключевые слова: уголовный процесс; принцип; состязательность; равноправие; судебный контроль; защитник.
Аннотация. В статье проанализированы некоторые актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан.
Обеспечение принципа состязательности и равноправия сторон в правоприменительной практике уголовно-процессуального законодательства, является одной из актуальных проблем. В этой связи, в ходе исследования в рамках данной статьи автором предполагается разработка мер направленных на совершенствование реализации данного принципа.
В процессе исследования автором использовались методы анализа, синтеза, сравнительно-правовой, историко-правовой, структурно-системный, статистический, конкретно-социологические методы.
Нужно ометить, что в казахстанской юридической науке комплексных исследований, посвященных данной проблематике по новому уголовно-процессуальному законодательству не проводилось.
В этой связи, в статье предлагаются механизмы обеспечения принципа состязательности и равноправия сторон. Важными направлениями автор выделяет дальнейшее усиление полномочий защитника в уголовном процессе и расширения судебного контроля в досудебных стадиях уголовного судопроизводства.
Основываясь на количественных показателях деятельности следственных судей, как реализаторов судебного контроля, автор полностью поддерживает законодательную инициативу о расширении судебного контроля в рамках модернизации уголовного судопроизводства. Реализация права защитника ходайтствовать перед следственным судьей о проведении следственных действий является важным элементом исследуемого принципа.
SOME ISSUES ON REALIZATION OF THE PRINCIPLE OF IMPLEMENTATION OF CRIMINAL PROCEEDINGS ON THE BASIS OF THE CONSIDERABILITY AND EQUALITY OF THE PARTIES IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Balgyntayev Asset Oralgazyevich
Head of the Scientific Center for the Study of Administrative
and Criminal Justice Problems of the Academy of Justice under the Supreme Court
of the Republic of Kazakhstan, Doctor PhD
Keywords: criminal process; principle; competitiveness; equality; judicial control; defender.
Abstract. The article analyzes some actual issues of the implementation of the principle of competitiveness and equality of parties in the criminal justice of the Republic of Kazakhstan.
Ensuring the principle of competitiveness and equality of parties in the law enforcement practice of criminal procedure legislation is one of the urgent problems. In this connection, during the research within the framework of this article, the author proposes the development of measures aimed at improving the implementation of this principle.
In the process of research, the author used methods of analysis, synthesis, comparative-legal, historico-legal, structural-system, statistical, concrete sociological methods. It should be noted that in the Kazakh legal science complex studies devoted to this subject matter under the new criminal procedure legislation were not conducted.
In this connection, the article suggests mechanismsfor ensuring the principle of adversarialism and equality of the parties.
The author points out that the author strengthens the powers of the defender in criminal proceedings and extends judicial control in pre-trial stages of criminal proceedings.
Based on the quantitative indicators of the activities of the investigative judges as implementers ofjudicial control, the author fully supports the legislative initiative to expandjudicial control in the modernization of criminal justice. Realization of the right of the defender to appear before the investigatingjudge on the conduct of investigative actions is an important element of the principle under investigation.
^азакстан Республикасыньщ 2010 жыл-дан 2020 жылга дешнп кезецге арналган кукыктык саясат Тужырымдамасында кылмыстык процесте айыптаушы мен коргаушы тараптарыныц жарыспалыгы кагидатын одан эрi дамыту женшде шаралар кабылдануы керектшн атап еткен болатын1.
Сот iсiн жYргiзудi тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы непзшде жYзеге асыру кылмыстык процестщ непзп кагидаттарыныц бiрi, оны мYлтiксiз сактау жалпы кылмыстык сот iсiн жYрriзудщ легитимдшпнде кершю табады.
^ылмыстык процеспк к¥кык доктрина-сында жарыспалык теориясыныц дамуына Yлкен Yлес коскан М.С.Строговичтыц пiкiрi бойынша «жарыспалык болып соттыц айып-тау мен коргау тараптарыныц катысуымен iстi карауы жэне бул ретте айыпталушыныц (сотталушыныц) тараптардыц барлык кукыктарын пайдалану мYмкiндiгi. Тарап-тар: айыптаушы, жэбiрленушi, сотталушы, коргаушы, сондай-ак азаматтык талапкер мен жауапкер жэне олардыц екiлдерi - ездершщ талаптарын соттыц алдында коргауга, баска тараппен айтылган дэйектердi жокка шыгару Yшiн тец процестiк кукыктарга ие болады. Айыптау мен коргау функциялары сот талкылауында тарап болып табылмай-тын шешушi жэне баскарушы релге ие сот функциясынан белектенген [1].
Бул принцип кылмыстык процестщ типологиясымен тыгыз байланысты болгандыктан ерекше назарда болатыны анык.
Тарихи калыптаскандай казакстанныц кылмыстык процесi аралас моделiне жата-
ды. Бул орайды жарыспалык кеп жагдайда кылмыстык процестiц сот сатыларында кершю тапкан, ал сотка дешнп сатыларда айыптау тарабыныц мYмкiндiктеpi коргау тарабына караганда ic жYзiнде кец екендш белгiлi.
Казакстан Республикасыныц кылмыстык процеспк кодекciнiц (ары карай КР КПК) 23 бабыныц 1 белшне сэйкес «1. Кылмыстык сот icrn жYpгiзу айыптаушы жэне коргаушы тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы кагидаты негiзiнде жYзеге асыры-лады» - деп беюткен2.
Аталган кагидаттыц мэш бойынша кылмыстык процесте сот тараптарга тец кукыкты камтамасыз етiп объективтшк пен бейтараптылык негiзiнде сот терелшн жYзеге асырады. Кылмыстык пpоцеcтiц функцияларыныц жiктелуiне сэйкес айыптау мен коргау функциялары осы кагидатка CYЙене отырып icке асады. Бул орайда, соттарга сот iciн жYpгiзуде аталган кагидатты камтамасыз етуге басым рел бершген. Себебi, сотка айыптау мен коргау функциялары жат жэне ол сот терелшн юке асыру-шы болып табылады. Бул туралы КР КПК 23 бабыныц 2-6 белштершде кepcетiлген нор-малар дэлел бола алады:
2. Кылмыстык кудалау, коргау жэне соттыц icri шешуi бip-бipiнен бeлiнген жэне оларды эpтYpлi органдар мен лауазымды адамдар жYзеге асырады.
3. Адамныц кылмыстык к¥кык бузушыльщты жасаудагы кiнэлiлiгiн дэлелдеу жэне оныц eзiн коргайтын дэлелдеpiн терюке шыгару мiндетi -кылмыстык кудалау органдарына, ал сотта
1 Казацстан Республикасыныц ПрезидентШц 24 тамыз 2009 жылгы №858 Жарлызымен 2010-2020 жылдарга арналган Казацстан Республикасыныц цуцыцтыц саясат Тужырымдамасы// http://adilet.zan.kz/ kaz/docs/U090000858_
2 Казацстан Республикасыныц Кылмыстыц-процест1к кодекс Казацстан Республикасыныц Кодексi 2014 жылгы 4 ш1лдедег1 № 231-VКРЗ//http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000231#z147
ю жYрriзу кезшде мемлекеттiк жэне жекеше айыптаушыларга жYктеледi.
4. Коргаушы ^д^тЫ, айыпталушыны, сотталушыны, сотталган адамды, акталган адамды коргаудыц зацда кезделген барлык куралдары мен тэсiлдерiн пайдалануга мшдетп.
5. Сот кылмыстык кудалау органы болып табылмайды, айыптаушы немесе коргаушы тарап жагында эрекет етпейдi жэне кукык мYДделерiнен баска кандай да болсын мYДделердi бiлдiрмейдi.
6. Сот объективтшкп жэне бейтараптылыкты сактай отырып, тараптардыц ез процеспк мiндеттерiн орын-дауы жэне ездерше берiлген кукыктарды жYзеге асыруы Yшiн кажеттi жагдайларды жасауга мiндеттi.
КР КДК 23 бабыныц 7 тармагында «Кылмыстык процеске катысатын тарап-тар тец кукылы, ягни оларга Казакстан Республикасыныц Конституциясына
жэне осы Кодекске сэйкес ез устанымын коргауга бiрдей мYмкiндiктер берiлген. Сот процестiк шешiмдi тек тараптардыц эркайсысына бiрдей непзде зерттелуiне катысу камтамасыз етiлген дэлелдемелерге гана непздейдЬь деп бекiткен3.
Жалпы алганда, кылмыстык проце-сте тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы кагидатыныц тэж1рибеде камтамасыз етiлуi женiнде сурак зац гылымында жэне кукык колдану тэжiрибесiнде езектi мэселе болып са-налады. Эсiресе, бул мэселе бурыцгы кецес мемлекеттерiнiц кылмыстык сот iсiн жYргiзуiне тэн. Оны кецес одагыныц кылмыстык процесiнiц айыптау жэне репрессиялык сипаттагы багытта болуы-мен тYсiндiруге болады. Карастырылып отырган кагидат 1959 жылгы Казак КСР Кылмыстык ю жYргiзу кодексiнде мYлдем жок болгандыгы белгiлi.
БYгiнгi кYнi елiмiздiц кылмыстык процесшде тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукыктылыгымен байланысты процестiк бузушылыктар элi болса да кукык колдану тэж1рибесшде орын алуда.
Сот-тергеу тэжiрибесi керсетш отыргандай, сотка дейiнгi сатыларда коргаушылардыц кYдiктi мен айыптаушылар-ды коргау бойынша процестiк мYмкiндiктерi шектеулi. Процеспк зац механизмдерi толык келемде коргауды iске асыруга жол бермейдi. Мундай пiкiрдi елiмiздiц сот органдарыныц екiлдерi де айтуда. Осыган байланысты сот-тар сотка дешнп сатыларда адвокаттардыц екiлеттiктерiн кецейту бойынша усыныстар
бодруде.
Мундай пiкiрдi, КР Жогаргы Сотыныц су-дьясы Г.Мергеновада айтуда, оныц пiкiрi бойынша «Егерде тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы кагидаты сотка дейiнгi сатыларда тиiстi тYPде жумыс iстемесе, бул айыптау тарабына сотка дейiнгi сатыларды айыптау багытында жYргiзуге мYмкiндiк бередi. Айыптау багытына карсы тура ала-тын жалгыз тарап, ол эффективтi коргану тарабы» [2].
Шетел тэжiрибесiне CYЙенiп, кылмыстык процесп жарыспалык пен тец кукылыкты арттыруга багытталган бiркатар пiкiрлер бар. Мэселен, Б.Раисова ¥лыбританияныц зац тэжiрибесiн зерттей келе, казакстандык кылмыстык процесс жYЙесiне енгiзуге бо-латын усыныстар бiлдiруде: «айыптау тарабы мен коргану тарабыныц езара акпарат алмасу мен ашу процедурасын кездейтiн тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгын енпзу керек, бул ез кезегiнде кылмыстык процесте кэаби коргаушы ретiнде адвокаттыц релiн арттыратын едi. Мундай институтты енгiзу Казакстан халкы Yшiн кылмыстык процесп ашык, ал коргауды нэтижелi жэне мацызды ететiн болады»- де-ген кезкараста [3].
Айта кетерлш, жарыспалылык мен тец кукылык кагидатыныц сотка дешнп сатыларда жYзеге асуы кеп жагдайда коргаушыныц дэлелдемелер жинау мэселесше келiп тiреледi. Бул сурак 1997 жылгы редакциядагы Казакстан Республикасыныц Кылмыстык ю жYргiзу кодексiнде де шешшмеген мэселелердiц бiрi бола тура, жаца кодекстеде жалгасын тапты. Ягни, бул сурак кылмыстык процесс теориясы мен тэжiрибесiнде бурыннан келе жаткан мэселелердiн катарында. Мысалга, бул мэселе туралы А.Тугел келесiдей птр айткан «коргаушыныц дэлелдеу процесiнде тец кукыктылыкка же-туге мYмкiндiктерi шектеуш, сонымен бiрге процестiк зац нормаларыныц тэж1рибеде жYзеге асуы кыйындык тугызады. Мэселен, коргаушыга белгiлi-бiр дэлелдеменi усыну Yшiн алгашында оны алу кажет. Осы орайда, коргаушыныц кылмыстык процеспк кызметiнiц адамгершшк-этикалык аспектiлерi мацызды сипатка ие болады, ейткенi коргаушы оган берiлген дэлелдемелердi жинау бойынша кукыгын терiс пайдаланбау кажет»[4].
Аталган кагидаттыц тэж1рибеде тиiстi тYPде жYзеге асуын камтамасыз ету Yшiн ею тYрлi тужырымдалык мiндеттi шешу аркылы мYмкiн деген ойдамыз.
3 Цазацстан Республикасыныц Цылмыстыц-процестж кодекс! Цазацстан Республикасыныц Кодекс 2014 жылгы 4 шiлдедегi № 231-VЦРЗ//http://ad!let.zan.kz/kaz/docs/K1400000231#z147
Бiрiншi, жогарыда аталган пiкiрлерге CYЙене отырып, коргаушы-адвокаттыц сотка дейiнгi сатыларда екшетпктерш кецейту.
Зац шыгарушы кылмыстык проце-сте адвокаттыц релiн ныгайту бойынша бiршама шаралар аткарды. Елiмiз тэуелаздш алгалы берi кылмыстык процеспк зацнама эволюциялык тYPде дамып келе жатыр, оган сот-кукыктык реформаныц жемiстерi айгак болады. Кылмыстык процесс аясын-да адвокат-коргаушыныц екiлеттiктерiнiц дамуын хронологиялык тYPде Yшке топтастыруга болады:
1. 1997 жылгы Казакстан Республикасыныц кылмыстык ю жYрriзу кодексi аясындагы коргаушылардыц екiлеттiктерi жэне оларды кецейту бойынша енпзшген езгерiстер мен толыктырулар. Осы жылы алгаш тэуелсiздiк алганнан кешн «Адвокаттык кызмет туралы КР Зацы» кабылданган болатын;
2. 2014 жылгы Казакстан Республикасыныц кылмыстык процеспк кодексшщ нормаларымен коргаушыныц екiлеттiктерiн кецейту бойынша енпзшген жацалыктар.
Жаца КР КПК кабылдануы коргаушылардыц екшетпктерш бiршама кецейте тусп. Мэселен, КР КПК 70 бабыныц екiншi белiгiнiц 13 тармакшасына сэйкес «коргауындагы адамныц катысуымен процеспк эрекетлц еткiзiлетiн уакыты мен орны туралы, сондай-ак коргаушы тараптыц шагымдарын, бултартпау шарасын колдану, кYзетпен устау мерзiмiн узарту, айгактарды сактауга кою туралы епшшхаттарды карауга байланысты барлык сот отырыста-ры туралы кылмыстык процесп жYргiзетiн орган аркылы ^ш бурын хабардар етiлуге кукылы». Сонымен бiрге, коргаушы ретiнде катысатын адвокат КР КПК 70 баптыц Yшiншi белiгiнде кезделген бурын болмаган кукыктарга ие болды:
1) тергеу судьясы алдында куэныц жэне жэбiрленушiнiц айгактарын сактауга кою туралы етiнiшхат беруге;
2) сурау салуды орындаудан бас тартылган не ол бойынша Yш тэулiк iшiнде шешiм кабылданбаган жагдайда тергеу судьясы алдында, мемлекетпк купияларды курайтын мэлiметтердi коспаганда, ^д^^е, айыпталушыга, коргалуга кукыгы бар куэга бiлiктi зац кемегiн керсету жэне олардыц мYДделерiн коргау Yшiн кажет кез келген мэлiметтердi, кужаттарды, нэрселердi
талап етiп алдыру туралы епшшхат беруге;
3) егер кылмыстык кудалау органы осын-дай етiнiшхатты канагаттандырудан негiзсiз бас тартса не ол бойынша Yш тэулiк iшiнде шешiм кабылданбаса, тергеу судьясы алдында сараптама тагайындау туралы етiнiшхат беруге;
4) ютщ мэн-жайлары туралы бiрдеце бшетш адамдардан сурак алуга, оныц шшде гылыми-техникалык куралдарды пайда-лана отырып, сурак алуга жэне осылайша алынган накты деректердi iс материалдары-на косып тiгу туралы етiнiшхат беруге;
5) сарапшыныц, маманныц iс бойынша корытындыларын шарттык негiзде алуга жэне осындай корытындыларды iс матери-алдарына косып тiгу туралы етiнiшхат беруге;
6) тергеу судьясы алдында езi бурын сурак алган айгак беру Yшiн келуiн камтамасыз ету киындык тугызатын куэны кылмыстык процесп жYргiзетiн органга мэжбYрлеп экелу туралы епшшхат беруге кукылы4.
3. 2017 жылгы Казакстан Респу+бли-касыныц кылмыстык процеспк кодексше кылмыстык процестi жацгырту аясын-да енгiзiлген зацмен кезделген езгерютер мен толыктырулар. Бул езгерютер КР КПК 70 бабыныц 3 белшшц 3 тармакшасына енгiзiлген болатын «3) жасырын тергеу эрекепн коспаганда, оныц iшiнде кылмыстык кудалау органы осындай епшшхатты канагаттандырудан непзаз бас тартса не ол бойынша Yш тэулiк iшiнде шешiм кабылданбаса, тергеу судьясыныц алдында сараптама тагайындау не сотка дешнп тергеп-тексеру органыныц тергеу эрекепн жYргiзуi туралы епшшхат беруге»5.
Демек, коргаушы тергеу судьясына сотка дешнп тергеп-тексеру органыныц тергеу эрекепн жYргiзуi туралы епшшхатты пкелей беру кукыгыныц пайда болуын атауга болады.
Сонымен бiрге, тагы бiр жацалыктардыц бiрi болып Кр КПК 296 бабыныц 4 белшне енгiзiлген езгерiстер: 4. КYдiктi мен коргаушы ю материалдарымен таны-сып болганнан кейiн сотка дейiнгi тергеп-тексерудi жYзеге асыратын адам олардыц епшшхат мэлiмдейтiнiн жэне накты не туралы екенш, кандай езге де мэлiмдемелер жасагысы келетiнiн аньщтауга мiндеттi.
Бул ретте кYдiктi мен оныц коргаушысы кылмыстык iске мшдетп турде коса тiгiлетiн
4 Казацстан Республикасыныц Кылмыстыц-процестт кодекс! 2014 жылгы 4 шiлдедегi № 231-V КРЗ// http://ad!let.zan.kz/kaz/docs/K1400000231#z147
5 Казацстан Республикасыныц кеü6ip зацнамалыц актшерше цщыц цоргау цызметШц процестк неггздерт жацгырту мэселелерi бойынша езгерктер мен толыцтырулар енгiзу туралы Казацстан Республикасыныц Зацы 2017 жылгы 21 желтоцсандагы № 118-VIКРЗ //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1700000118
косымша дэлелдемелер мен езге аппарат береди Сотка дейiнгi тергеп-тексерудi жYзеге асыратын адам осы Кодекстщ 297-бабыныц Yшiншi жэне тертiншi белiктерiнде кезделген тэртшпен косымша тергеу эрекеттерiн жYргiзуге кукылы.
Тараптардыц сол кезде колда бар дэлелдемелер мен езге материалдарды толы; келемде усынбауы оларды дэлелдемелер ретшде ж1беруге болмайды деп тануга алып келедi.
Бул ретте коргау тарапы, езiнiц пiкiрi бойынша, кYдiктiнi коргау мYДделерiн камтамасыз ету Yшiн ерекше мацызы бар дэлелдеменi, уэждемесiне карамастан, сотка дейiнгi тергеп-тексеру органына бермеуге кукылы.
КYдiктi мен оныц коргаушысынан олардыц жауап алынган куэлардыц, сондай-ак iске катысатын сарапшылардыц, мамандардыц жэне куэгерлердщ арасы-нан накты кайсысын сот отырысына жауап алу жэне коргану устанымын растау Yшiн шакырткысы келетiнi аныкталуга тиiс6.
Аталган норма ^д^п мен коргаушыныц кылмыстык ю материалдарымен танысу кезiнде бiр жагынан тараптарга (коргаушыга) мiндеттi тYрде косымша дэлелдемелер мен езге акпарат беруге мшдеттесе, екiншi жагынан алганда коргау тарабына ерекше мацызды дэлелдемелердi бермеуге кукык бередi. Бул ретте зац шыгарушыныц логика-сы тYсiнiксiз. Тэж1рибеде аталган норманыц iске асыруы бiршама сурактар тугызатыны сезсiз. Сонымен бiрге, бiздiц ойымызша, бул жагдайда бас сот отырысы кезiнде мундай жолмен келген дэлелдемелердi зерттеудiц ерекшелiктерiн зац жYзiнде аныктап алган жен. КР КДК сот сатыларына катысты нор-маларында бул туралы еш нэрсе айтылмаган.
Айта кететiн жагдай, бурыцгы кылмыстык процестiк зацнамада коргаушыда мундай екшетпктер болган емес. Оны кылмыстык процесте жаца процеспк тулга тергеу судьясыныц, бiркатар жаца тергеу эрекеттершщ жэне институттардыц пай-да болуымен байланыстыруга болады. Мэселен, процестiк келiсiм институтына катысты КР КДК 616 бабыныц 2 белшне сэйкес «Процеспк келiсiмге прокурор, ^д^^ айыпталушы, оныц коргаушысы кол кояды. Процестiк келiсiмге кол койылганга дейiн кYдiктiнiц, айыпталушыныц ез коргаушысымен бiрге оныц ережелерш оцаша жэне купия талкылауга кукыгы бар». Осы сиякты коргаушыныц екiлетriктерi КР КПК жекелеген нормаларында орын алган.
Тиiсiнше, ендiгi кезецде коргаушыныц
кылмыстык процесс аясында екiлеттiктерiн ары карай кецейту келесi багыттарда жYзеге асуы тиiс деп санаймыз:
- КР КПК енгiзiлген соцгы езгерютер мен толыктырулар бойынша сот-тергеу тэжiрибесiн зерделеп коргаушыныц дэлелдемелердi жинау мен усыну бойынша екшетлктерш ары карай зацнамалык кецейту, ол Yшiн дэлелдемелердi жинау мен усыну процедурасын деталдi тYPде регла-менттеу;
- КР КПК нормаларына талдау жYргiзiп тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы кагидатына кайшы келетiн нор-маларды сэйкестендiру. Эйткенi, КР КПК 70 бабында керсетiлген екiлеттiктер тусшкп болганымен кептеген сурактар жекелеген тараулардагы нормалар бойынша туындай-ды.
- «Адвокаттык кызмет жэне зац кемегi туралы» Зац жобасын талкылау аясында адвокаттардыц екiлеттiктерiн нэтижелi iске асыруына багытталган кукыктык механизмдердi енгiзy
Бул багыттарды iске асуы кылмыстык процесте жарыспалылык пен тец кукылыкты жаца децгейге кетередь Керсетiлген усыныстармен кукык колданушылар жэне зацгерлер келiседi деген ойдамыз.
Жекелеген усыныс:
КР КПК 414 бабыныц 1 белшне орыс тшндеп редакциясы толыктыруды талап етедг
«1. Право апелляционного обжалования приговора, постановления принадлежит осужденному, оправданному, их защитникам, в том числе вступившим в производство по делу после оглашения приговора представителям и законным представителям, потерпевшему (частному обвинителю), их представителям и законным представителям. Гражданский истец, гражданский ответчик, их представители и законные представители вправе обжаловать приговор в части, относящейся к гражданскому иску».
«оглашения приговора» сезшен кешн «защитникам» сезiмен тольщтыру керек, себебi казак тшндеп редакцияда келесщей бершген:
«1. Yкiмге, каулыга апелляциялык шагым жасау кукыгы сотталган адамга, акталган адамга, олардыц коргаушыларына, оныц шшде Yкiм жария етiлгеннен кейiн ю бойынша iс жYргiзуге юрюкен коргаушыларга, олардыц екiлдерiне жэне зацды екiлдерiне, жэбiрленушiге (жекеше айыптаушыга), олардыц екшдерше жэне зацды екiлдерiне тиесш. Азаматтык талапкер, азаматтык жау-
6 Цазацстан Республикасыныц К,ылмыстыц-процестт кодекс! 2014 жылгы 4 шiлдедегi № 231-VКРЗ // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000231#z147
апкер, олардыц екiлдерi жэне зацды екiлдерi Yкiмге азаматтык талап коюга катысты белшнде шагым жасауга кукылы».
Екшш^ тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы кагидатын жYзега асырудыц мацызды механизмы мен кепш ретiнде сотка дешнп сатыларда соттык бакылауды кецейтудi жаткызуга бола-ды. Мундай пiкiрдi Д.Канафинде айтуда «сот бакылауы - эдш кылмыстык процесс кагидаттарын нэтижелi жYзеге асуын жэне тараптар арасында тепе-тецдшт камтамасыз ететiн институт. Сот бакылау функция-сы сотка дейiнгi сатыларда жарыспалыкка кепiл бола алатын элементтердщ бiрi, казiргi когамда репрессиялык нысанга тэн прокурорлык кадагалау функцияла-рын жокка шыгарып, орнын ауыстыруга мYмкiндiк бередi» [5].
Соткадейiнгiсатылардасотбакылауыныц жэне адам кукыктары мен бостандыктарын коргауыныц непзп керiнiсi болып тергеу су-дьялары табылады. Тергеу судьясы сиякты жаца процессуалдык фигураныц пайда бо-луына Yш жылдан астам уакыт етп.
Тергеу судьяларыныц кызметiнiц 2016 жылгы жэне 2017 жылдыц 1 жарты жылдыгы корытындалары келесiнi керсетедi:
2016 жылы тергеу судьялары санкциялау туралы 58 525 материалды карады, немесе
2015 жылмен салыстырганда бул керсетюш 2,6 есеге кеп (22 306).
Атап айтканда, соттар камакта устауды, Yйкамакты, экстрадициялык камакты санкциялау жэне мерзiмiн узарту туралы барлыгы 18 732 епшш хатты карады, оныц шшде 18 101 етiнiш хат немесе 96,67%-ы канагаттандырылды (16 502 епшш хат каралды, оныц шшде 15 813 немесе 95,8%-ы канагаттандырылган).
Тергеу судьяларына жYктелген жаца екiлеттiктер бойынша 28 275 материал (27 920-ы немесе 98,7%-ы канагаттандырылды), оныц iшiнде алуды - 22 914 немесе 81%, тiнтудi - 3 854 немесе 13,6%, жеке тiнтудi - 1 418 немесе 5%, карап-тексерудi санкциялау туралы - 89 материал немесе 0,3% каралды.
2017 жылдыц 1-жартыжылдыгында тергеу судьялары 31 787 материал карады, бул
2016 жылдыц уксас кезешмен салыстырганда 9,3%-га кеп (29 082), оныц шшде, санкциялау туралы - 28 482, олардыц шшде 27 756 немесе 97,5%-ы канагаттандырылды (24 189, 23 656 немесе 97,8% канагаттандырылды).
Соттар камакта устауды, Yйкамакты, экстрадициялык камакты санкциялау жэне мерзiмiн узарту туралы барлыгы 12 524 епшшхатты карады, оныц шшде 12 007 немесе 95,9% етЫшхат канагаттандырылды (8 523 етЫшхат каралды, оныц шшде 7 998 немесе 96,9%-ы канагаттандырылган).
Тергеу судьяларына жYктелген жаца екшетпктер бойынша 14 413 (14 285 немесе 99,1% канагаттандырылды), оныц шшде алуды - 10 836 немесе 75,2%, тiнтудi - 2 631 немесе 18,3%, жеке тiнтудi - 918 немесе 6,4%, карап-тексерудi - 28 немесе 0,2% санкциялау туралы материал каралды7.
Тергеу судьяларыныц сотка дешнп сатыларда соттык бакылау жYргiзудiц жагымды тэжiрибесi калыптаскандыгын ескере отырып, 2017 жылгы 21 желтоксандагы Казакстан Республикасыныц кейбiр зацнамалык актiлерiне кукык коргау кызметшщ процестiк негiздерiн жацгырту мэселелерi бойынша езгерютер мен толыктырулар енгiзу туралы Казакстан Республикасыныц Зацымен8 кезделген про-курорлардан тергеу судьяларына келесi екiлеттiктердi берудi максатка лайыкты деп санаймыз:
- жасырын тергеу эрекеттерд1 жYргiзудi, жасырын тергеу эрекеттердi жYргiзудiц мерзiмдерiн узартуды санкциялау, оган катысты жасырын тергеу эрекеттерi жYргiзiлетiндiгi туралы адамдарга хабар-лау, сондай-ак сотка дешнп органдарга жасырын тергеу эрекеттерi жYргiзiлетiндiгi туралы адамдарга хабарламауга келiсiм беру;
- кепiлдi колдануды санкциялау;
- мэжбYрлеп куэландыруды санкциялау;
- мэжбYрлеп Yлгiлер алуды санкциялау.
Егерде кепiлдi колдануды, мэжбYрлеп
куэландыруды жэне мэжбYрлеп Yлгiлер алуды санкциялау заци процесс нэтижесiнде орын алса, жасырын тергеу эрекеттердi жYргiзудi санкциялау соттык бакылауды жаца дэрежеге шыгарады. Себебi тарихи калыптаскандай кылмыстык процестщ кецеспк кезецiнде соттык бакылау мYлдем назарсыз калган болатын.
Атап ету керек, Казакстанныц тэуелсiздiк алганынан берi мацызды, елеулi кадам болып сотка дешнп сатыларда камау тYрiндегi бултартпау шарасын колдануды санкциялаудан бастап, сот бакылауыныц
7 Аналитические доклады и обзоры информационного характера о деятельности судов, в том числе о состоянии отправления правосудия судами республики// http://sud.gov.kz/rus/content/analiticheskie-doklady-i-obzory-informacionnogo-haraktera-o-deyatelnosti-sudov-v-tom-chisle
8 Казацстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыц актiлерiне цуцыц цоргау цызметшц процестж негiздерiн жацгырту мэселелерi бойынша езгерктер мен толыцтырулар енгiзу туралы Казацстан Республикасыныц Зацы 2017 жылгы 21 желтоцсандагы № 118-VIКРЗ //http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1700000118
кезец-кезецмен даму жолы табылады.
БYгiнгi ^нде кылмыстык процестi модернизациялау аясында жасырын тергеу эрекеттердi санкциялау туралы сурак шешшдь Мундай санкциялаудыц мацызды белЫ ретiнде оган катысты жасырын тергеу эрекеттерi жYргiзiлетiндiгi туралы адамдарга хабарлау табылады.
Казiрдiц езшде сот жYЙесiне облыстык жэне республикалык мацызы бар калаларда мамандандырылган тергеу соттарын куру кажеттiлiгi карастырылып, Елбасымен тиiстi Жарлыкка кол койылган болатын. Кылмыстылыктыц децгейiн ескеретiн болсак, бул бастаманы ете уакытылы жэне кажет деп санаймыз.
Сот бакылауын сотка дейiнгi сатыларда шектерш кецейту бойынша кылмыстык процеспк зацнаманыц дамуыныц багыттарына келесiлердi усынамыз:
- тергеу судьяларымен жедел iздестiру шараларын жYргiзудi санкциялау туралы сурак зацнамада шешшмегендЫн айта кету керек, мэселен, жогарыда аталган зацмен9 бiркатар езгерiстер мен толыктырулар «Жедел iздестiру кызметi туралы Зацына» енгiзiлетiн болады. «Жедел iздестiру кызметi туралы КР Зацыныц» 11 бабыныц 3 белЫнде белгiленген арнайы жедел iздестiру шаралары редакциялык езгерiске ушырап Казакстан Республикасыныц кылмыстык процеспк кодексшщ 231 ба-бында керсетiлген алгашкы 6 жасырын тергеу эрекетш дэл кайталайтын болмак. Ол Yшiн шетел тэжiрибесiн зерделеу керек. Мысалы, Азербайджан Республикасыныц кылмыстык процеспк кодексше10 сэйкес жедел iздестiру шарасын жYргiзуге руксат берудi сот кадагалауы аясында шешiледi екен (442-448 баптар).
Бул сурактыц кажеттшкке карай да-мыту жасырын тергеу эрекеттерш тер-
геу судьяларымен санкциялау тэжiрибесi калыптасканнан кейiн, оныц оц жэне сол жактарын жац-жакты зерттеп гылыми негiздемелердi карастыру керек.
- процеспк келiсiмдi тергеу судьясыныц беютуш кездейтiн кукыктык механизмдi карастыру. Эрекет етiп турган кылмыстык процестiк зацнама (КР КПК 615 бабыныц 2 белЫ, 618 бабыныц 2 белт) бойынша процеспк келiсiмнiц екi нысаны бойынша да суракты прокурор шешедь Мундай кажеттiлiктi бiз 2014 жылы диссертациялык зерттеу [6] аясында шетел тэжiрибесiне CYЙене отырып айткан болатынбыз. Осы орайда, кYдiктiмен (айыпталушы, сот-талушы, сотталган адам) прокурор ара-сында жасалган ынтымактастык туралы келiсiмдi тергеу судьясымен бекiту туралы сурак зерттеудi талап етедi. Бул айыптау тарабы жагынан зацды бузушылыктарга жол бермеуге жэне аталган адамдардыц кукыктарыныц сакталуыныц жэне келiсiмде кезделген мiндеттемелердi орындаудыц кепiлi болар едь Соттар езiнiц зацмен бекiтiлген миссиясын орындау ба-рысында тараптардыц мYДдесiне карай бет бура алмайды, ягни олар объективтшш пен бейтараптылыкты сактайды. Сондыктан, соттарга келiсiм жасау барысында соттык бакылауды камтамасыз ету жYктелуi тиiс. БYгiнде сот бакылауын кецейту туралы сурак туындауына байланысты бул мэселешц езектiлiгi артта тYсуде.
Сот бакылауын кецейту идеясын ары карай дамыту аркылы бiз кылмыстык процесте тараптардыц жарыспалылыгы мен тец кукылыгы кагидатын камтамасыз етуге косымша серпiн беремiз, ал бул ез кезегшде кылмыстык сот iсiн жYргiзу аясына тYCкен адамдардыц кукыктары мен бостандыктарын, зацды мYДделерiн коргауга кепш.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса. М., Наука. 1958
2. Мергенова Г. Принцип состязательности и равноправия в уголовном судопроизводстве// http://www. zakon.kz/4875671-printsip-sostyazatelnosti-i.html
3. Раисова Б. Принцип состязательности сторон уголовного процесса в Великобритании// http://www.zakon.kz/4874610-princip-sostjazatelnosti-storon.html
4. Тугел А.К. Участие адвокатов в процессуальном доказывании по уголовным делам // Актуальные проблемы теории и практики применения уголовного и уголовно-процессуального права Республики Казахстан: Материалы международной научно-практической конференции - А.: 2007. - 301 с.
5. Канафин Д.К. Соблюдение принципа состязательности, равенства сторон и права на защиту в уголовном процессе// https://online.zakon.kz/Document/?doc_ id=37826422#pos=1;-117
6. Балгынтаев А.О. Цылмыстыц Iстер бойынша Iс ЖYргiзушiлiк кел1с1м жасау кез1ндег1 ерекше вндiрiс: философия доктор ... дис. - Оскемен, 2014. - 137 б.
REFERENCES
1. Strogovich M. S. Kurs sovetskogo ugolovnogo protsessa. M.. Nauka. 1958
2. Mergenova G. Printsip sostyazatelnosti i ravnopraviya v ugolovnom sudoproizvodstve// http://www.zakon.kz/4875671-printsip-sostyazatelnosti-i.html
3. Raisova B. Printsip sostyazatelnosti storon ugolovnogo protsessa v Velikobritanii// http:// www. zakon.kz/4874610-princip-sostjazatelnosti-storon.html
4. Tugel A.K. Uchastie advokatov v processual'nom dokazyvanii po ugolovnym delam // Aktual'nye problemy teorii i praktiki primeneniya ugolovnogo i ugolovno-processual'nogo prava Respubliki Kazahstan: Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii - A.: 2007. - 301 s.
5. Kanafin D.K. Soblyudeniye printsipa sostyazatelnosti. ravenstva storon iprava na zashchitu v ugolovnomprotsesse//https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=37826422#pos=1;-117
6. Balgyntayev A.O. Kylmystyk ister boyynsha is zhurgizushilik kelisim zhasau kezindegi erekshe ondiris: filosofiya doktor ... dis. - Uskemen. 2014. - 137 b.
УДК 343.1 (574)
МЕЖДУНАРОДНО-ПРАВОВАЯ ПОМОЩЬ В УГОЛОВНО-ПРОЦЕССУАЛЬНОМ ПРАВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Омаров Ербол Агбаевич
Ведущий научный сотрудник Межведомственного научно-исследовательского Института Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан. Республика Казахстан, Акмолинская область пос. Косшы, доктор PhD, e-mail: e.omarovmirza@gmail.com
Ключевые слова: институт; подотрасль; правовая помощь; международное сотрудничество; уголовно-процессуальное право.
Аннотация. Расширение границ международного сотрудничества государств в сфере уголовного судопроизводства является причиной пересмотра методологических подходов к изучению некоторых правовых категорий. В представленной статье рассмотрены уголовно-процессуальные отношения, возникающие в процессе оказания правовой помощи по уголовным делам, с целью разрешения вопроса обособления правовой помощи в качестве самостоятельного института подотрасли - международного сотрудничества, входящего в состав уголовно-процессуального права. Применение системного анализа, сравнительно-правовых и формально-юридических методов, позволило выявить актуальные вопросы методологического регулирования правовой помощи и международного сотрудничества в системе права. В результате изучения мнений ученых в рассматриваемой сфере, автором установлено отсутствие в научной литературе единого мнения относительно содержания института, субинститута, а также подотрасли права, что вызывает методолгиче-ские трудности при рассмотрении таких категорий как правовая помощь и международное сотрудничество. Анализируя международное сотрудничество, автором выделены его особенности выраженные в виде внешнего обособления и объединения нескольких самостоятельных институтов, предмета регулирования - специфичных правовых отношений, выходящих за рамки иных процессуальных институтов, особых методов и приемов правового регулирования, специальных принципов, наличия собственного раздела, где разъясняются общие положения международного сотрудничества. Автор приходит к выводу, что правовая помощь это самостоятельный институт уголовно-процессуального права, находящийся в составе подотрасли - международного сотрудничества. Полученные результаты, отражающие научное понимание правовой помощи и международного сотрудничества, могут послужить основой для дальнейшей научной полемики и проведения новых научных исследований, при подготовке учебных и практических пособий, учебно-методических рекомендаций по изучению проблем международного сотрудничества и уголовного процесса в целом, а также в законотворческой деятельности и преподавании юридических дисциплины.
