Научная статья на тему 'Некоторые размышления о роли Юнус-хана в общественнополитической жизни Мавераннахра'

Некоторые размышления о роли Юнус-хана в общественнополитической жизни Мавераннахра Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
58
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
История жизни (life history) – исторический деятель / улус Чагатай / Монголия / Маверауннахр / Юнус-хан / Султан Абусаид Мирза / Султан Ахмад Мирза / Умаршайх Мирза / Ходжа Ахрор. / Life story historical figure / Chagatai ulus / Mongolia / Mavennahr / Yunus Khan / Sultan Abusaid Mirza / Sultan Ahmad Mirza / Umarshaikh Mirza / Khoja Akhror.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Козимбек Тухтабеков

В статье описывается история жизни исторического деятеля – Юнусхана, ситуация в улусе Чагатай в 40-х годах XIV в. а также, раскрыты некоторые вопросы общественнополитической жизни XV века в Мавераннахре и Монголии в период усиления борьбы за власть среди тимуридов. В частности, отношения Юнусхана между Абу Сайидом Мирзой и его сыновьями были раскрыты на основе источников и литературы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Some reflections on the role of Yunus Khan in the social and political life of Transoxiana

The state describes the life history of historical activities – Yunuskhan, the situation in the Chagatai ulus, in the 40s of the XIV century. thus, some issues of the socio-political life of the 15th century in Transoxiana and Mongolia were revealed during the period of intensification of the struggle for power among the Timurids. In part, the relationship of Yunuskhan to Meidu Abu Sayyid Mirza and his sons was revealed based on sources and literature.

Текст научной работы на тему «Некоторые размышления о роли Юнус-хана в общественнополитической жизни Мавераннахра»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Some reflections on the role of Yunus Khan in the social and political life of Transoxiana

Kozimbek TUXTABEKOV1

National University of Uzbekistan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received April 2021 Received in revised form 20 April 2021 Accepted 15 May 2021 Available online 15 June 2021

Keywords:

Life story - historical figure,

Chagatai ulus,

Mongolia,

Mavennahr,

Yunus Khan,

Sultan Abusaid Mirza,

Sultan Ahmad Mirza,

Umarshaikh Mirza,

Khoja Akhror.

The state describes the life history of historical activities -Yunuskhan, the situation in the Chagatai ulus, in the 40s of the XIV century. thus, some issues of the socio-political life of the 15th century in Transoxiana and Mongolia were revealed during the period of intensification of the struggle for power among the Timurids. In part, the relationship of Yunuskhan to Meidu Abu Sayyid Mirza and his sons was revealed based on sources and literature.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Юнусхоннинг Мовароуннахр ижтимоий-сиёсий хаётида тутган урнига доир айрим мулохазалар

_ АННОТАЦИЯ_

KajiMT cy3jap:

XaeT Tapnxn (life history)

TapnxHH maxc,

MnraTOH yjycn,

MyFyjHCTOH,

MoBapoyHHaxp,

MHyCXOH,

CyjTOH A6ycang Mnp30, CyjTOH Ax,Mag Mnp30, YMapmaHX Mnp30, Xy^a Axpop.

Мацолада тарихий шахс х,аёти тарихи яъни, Юнусхон мисолида XIV асрнинг 40 йилларда Чигатой улусидаги вазият хамда XV асрда, темурийлар уртасидаги хркимият учун кураш кучайган даврда Мовароуннахр ва Мугулистон-даги ижтимоий-сиёсий х,аётининг айрим масалари курсатиб утилган. Хусусан, Юнусхоннинг Абу Сайид мирзо ва унинг угиллари уртасидаги муносабат масалалари манба ва адабиётларга таянган х,олда очиб берилган.

1 Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, National University of Uzbekistan, Tashkent, Uzbekistan. E-mail: kozimazimbek@mail.ru.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Некоторые размышления о роли Юнус-хана в общественно-политической жизни Мавераннахра

Ключевые слова:

История жизни (life

history) - исторический

деятель,

улус Чагатай,

Монголия,

Маверауннахр,

Юнус-хан,

Султан Абусаид Мирза, Султан Ахмад Мирза, Умаршайх Мирза, Ходжа Ахрор.

АННОТАЦИЯ

В статье описывается история жизни исторического деятеля - Юнусхана, ситуация в улусе Чагатай в 40-х годах XIV в. а также, раскрыты некоторые вопросы общественно-политической жизни XV века в Мавераннахре и Монголии в период усиления борьбы за власть среди тимуридов. В частности, отношения Юнусхана между Абу Сайидом Мирзой и его сыновьями были раскрыты на основе источников и литературы.

Узбекистонда шахслар тарихини урганиш ва таджик; этиш етарли даражада йулга куйилмаган. Вахрланки, жах,он тарихшунослигида микротарихнинг бир кисми сифатида кабул килинган тарихий биография ёки хаёт тарихи (life history) Плутарх (46-127) замонидан маълум булиб, кенг ми;ёсда урганилади, махсус биография тарихи марказларида алохида изланишлар олиб борилади. Хаёт тарихи (life history) - тарихий шахс умрининг турли бос;ичларидаги (болалигидан улгайиш ва кексалик давригача) хаётий тажрибаси ва индивидуал йулини тад;и; этишдир [1].

Тарихда ном колдирган хукмдорлар тарихига булган ;изи;иш хеч ;ачон сунмаган, айни;са, уларнинг такдирига дахлдор кизик, баъзида эътибордан четда щлдирилган маълумотларга эга булиш замон кишилари дунёкарашининг янада бойиши учун хизмат килади. Тарихий шахсларнинг хатти-харакатларини англаб етиш учун шу инсонларнинг умр йули, характер тарбияси ва хаётий позициясининг шаклланиш жараёнини урганиш зарур.

XIV асрнинг 40 йилларига келиб Чигатой улуси расман икки мустакил давлатга булиниб кетди. Улуснинг шаркий ва шимолий кисми Еттисув, Или вохаси, Шаркий Туркистон, Фаргонанинг шаркий кисми Мугилистон (Жете) деб аталган. [2. 22]. Чингизхоннинг иккинчи угли Чигатойхоннинг наслидан булган, Мовароуннахр ва Шаркий Туркистон сиёсий тарихида мухим рол уйнаган шахс Юнисхон ибн Увайсхон эди. Захириддин Мухаммад Бобурнинг ёзишича, Юнусхон-нинг онаси Темурбек (Амир Темур) кадрлаган туркистонлик кипчок бекларидан Шайх Нуриддинбекнинг кизи ё невараси булган [3. 34]. Юнусхон XV асрда, темурий-лар уртасидаги узаро курашлар авж олиб, хокимият учун кураш кучайган даврда Мовароуннахр ва Муулистон ижтимоий-сиёсий хаётида мухим роллардан бирини уйнади. Шу сабабдан хам, XV асрда кечган жараёнларнинг маълум бурилиш ва эврилишларини шу шахс фаолияти билан богликлиги нуктаи-назаридан тахлил килиш купгина масалаларга ойдинлик киритади.

Юнусхон 1416-1487 йилларда яшаган ва 1434, 1462-1487 йиллар давомида Муулистон (юкорида айтилганидек, Мугулистон деганда бугунги Манголия амас, балки Мовароуннахрга туташ шаркий мантакалар назарда тутилган) хукмдори булган. Захириддин Мухаммад Бобурнинг ёзишича, Юнусхон Чингизхонга куйидаги шажара оркали богланади: Юнусхон ибн Вайсхон ибн Шерали углон ибн Мух,аммадхон ибн Хизр

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Xoжaxoн ибн Ty\ny; Teмypxoн ибн Этан БyFaxoн ибн Дyвaxoн ибн Бapo;xoн ибн Йecyн Tyвa ибн MyтyFoн ибн ЧиFaтoйxoн ибн Чингизxoн [4. 20].

ЧиFaтoй нacлидaн булган MyFyлиcтoн xoни Увaйcxoндaн икки yFHn - Юниcxoн вa Эcaн БyFaxoн крлди. MyFyлиcтoн xoкимияти учун aкa-yкaлap ypтacидaги кypaшдa aмиpлapнинг Эcaн БyFaxoнни ;yллaб-;yввaтлaши Юнycxoннинг Эpнaзap бopин (бaxpин) xaмдa Mиpaк rypкмaн paxбapлигидaги уттиз минг уйлик xaлк; (aйpмa мaнбaлapдa уч минг) [5. 68] 1429 йилдa Caмapк;aндгa, Mиpзo УлyFбeк xyзypигa ^лишга мyжбyp ;илaди [6. 136]. Mиpзo УлyFбeк мyFyллapнинг кeлaëтгaнини эшитиб, yлapни кутиб oлиш учун Caмap;aнддaн чи^ди. Бу вaзият Mиpзo УлyFбeк Юнycxoннинг oпacини yFли Aбдyлaзизгa oлиб бepaди вa бу op;aли yFлини xaм '^^paro^' ;илaди [7. 34].

Уз юpтини тapк этишгa мaжбyp булган Юнycxoн бу epдa у билaн кeлгaнлapдaн aжpaтилиб, биp нeчa кишилapи билaн биpгa Xypocoнгa, Шoxpyx миpзo xyзypигa жyнaтилди. Xoнни Шoxpyx миpзo xyзypигa кeлтиpишгaнидa yнгa pиcoлaдaгидeк мyнocaбaтдa бyлинмaгaни учун yFли Mиpзo УлyFбeкдaн paнжиди. Шoxpyx миpзo xoнгa oтaлapчa мexpибoнлик вa мyлoзaмaт кypcaтиб, Юнycxoнни Maвлaнo Шapoфиддин Дли Яздий ^ф. 1454) кулига тoпшиpди, уз нaвбaтидa xoн yндaн кyплaб билмaгaнлapини ypгaнди. Бу вa;тдa Юнycxoн ун уч ëшдa эди. Maвлoнo xoн шapaфигa кyплaб шeъp, ;acидaлap, унинг темига мyaммoлap битдики, мaнa бу caтpлap xaм шyлap жyмлacидaндиp :

Хрй "Xитoйдaн xoн ^лди" дeб aйтгaн инcoн,

Уйинг кyйгyp, бyндaй дeгин, жoн кeлди, жoн! [8. 137].

Б^ cyз билaн aйтгaндa, Шapoфиддин Дли Яздийнинг xaëтлик пaйтидa Юнycxoн унинг xyжpacидa ун икки йилни б^га утгазди вa yндaн кyплaб билимлapни ^ганди. Xoн Maвлoнo xизмaтидa йигиpмa бeш ëшгaчa булди. Maвлoнo вaфoт этгaч, Юнycxoн ^o; Фopc, Oзapбaйжoн, К^звин кaби шaxapлapгa бopди. Куп caфapлapдa булиб, x,yнapмaндчиликнинг мaълyм coxaлapи op;acидaн кун к^ди. Шepoздa му;им яшaб, у epдa xaм oлимлapнинг йиFинлapидa иштиpoк этди, шу билaн биpгa rypли кacблapни эгaллaшгa интилди. У Шepoздa 'VCTa Юну^' нoми билaн мaшxyp булди [9. 146].

Шoxpyx вa УлyFбeкдaн cyrn тeмypийлap ypтacидa дaвoм этгaн yзapo тy;нaшyвлap нaтижacи ^apo; Cyлтoн Aбycaид миpзo (1451-1469) Moвapoyннaxp x,yкмдopи булди. Cyлтoн Дбycaид миpзo Xypocoнни эгaллaб, юpиш ;илиш peжacини тузди, aммo

мaмлaкaт ичидaги зиддиятлap xaмдa Эcaн БyFaxoннинг ФapFoнa, Шoш, Typ^c'rama xaвф coлиб тypгaни caбaбли ^o; юpишини тyxтaтиб тypди. 860 xижpий (мeлoдий 1455-1456) йилдa Cyлтoн Aбycaид миpзo Шepoзгa oдaм юбopиб, Юнycxoнни oлиб кeлди вa БoFи 3aFoma жoйлaштиpди xaмдa унинг шapaфигa шoxoнa зиëфaтлap yюштиpди. Дндижoн якинидaги Еттикaндни yнгa мулк ;илиб бeлгилaйди. Шyндaй кeйин Cyлтoн Дбycaид биp ;aTOp шapтлap вa мaжбypиятлap acocидa xoнни MyFилиcтoнгa юбopди.

Maзкyp yчpaшyв дaвoмидa Cyлтoн Дбycaид миpзo Юнycxoнгa: "Aмиp Teмypнинг дacтлaбки юpишлapидa aмиpлap унта кepaгичa итoaт ;илишмaгaн. Дгap у aмиpлapнинг бapчacини ^тл ;илишни бyюpгaндa эди, бу унинг кyчигa тaлoфaт eткaзгaн бyлapди. Дмиpлap yнгa: '^н бeлгилaнгки, биз yнгa итoaт ;илaйлик" дeйишaди. Шyндa Дмиp Teмyp xoнликкa CyюpFaтмишни тaйинлaйди, aмиpлap yнгa буйин эгишди. Дмиp Teмyp xoнни уз нaзopaти ocтидa тутди, тypкий фapмoнлap вa xysy^ap xoн нoмидaн тузилган. Дмиp Teмypдaн Mиpзo Улyгбeккaчa шу FapF^ гакданди. Энди эca, пoдшoxfлик нaвбaти мeнгa кeлгaч, мeнинг мycтa;иллигим шу дapaжaгa eтдики, мeнинг xeч ;aндaй xoнгa эхтиёжим йу;. Mam xoзиp мeн cизни фaк;иpлик либocидaн xaлoc ;илиб, шoxлик либocини

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) | ISSN 2181-1415

кийдиpдим, шзни уз oнa юpтингизгa жyнaтaяпмaн Шapтим шуки, cиз уз yтмишдoшлapингиз вa утган xo;oнлapгa yxшaб, "A^p Teмyp вa унинг aвлoдлapи бизнинг нaвкapлapимиздиp" дeгaн дaъвoни к;илмaйcиз. Arap илгapи шyндaй булган бyлca, энди бyндaй бyлмaйди. Бyндaн буён "дустлик" дeгaн тyшинчaдaн "тoбe" вa "x^a" cyзлapини чи;apиб тaшлaнг, aввaлги xoнлapгa yxшaб: "Teмypий миpзoлapгa" дeб ёзмaнг, бaлки .ayCTora ёзишмaлapгa pиoя ;илинг. Бyндaн кeйин aвлoддaн-aвлoдгa шу тapтиб утсин". Шу cyзлap acocидa ynap шapтнoмa тузишди. Юнycxoн x,aм бу шapтлapгa poзи булди. Шу шapтлapгa ^гамёд ;илишди. Aбycaид миpзo Юнycxoнгa pyxcax бepиб, ^a мaнзиллapдa яшaётгaн бapчa мyFyллapни yнгa кушиб жутат-ди" [10. 145]. Бyндaн aнглaшилaдики, Юнycxoн тeмypийлapнинг Moвapoyннax,p вa Xypocoндaги cyrnra "coxxa xoн"и булган [11. 145].

Юнycxoн My^^TOma ^йтиши билaн унта нуфузли aмиpлapдaн булган Kapимбepди кушилди. Ундaн кeйин кунжи ;aвмидaн булган aмиpлap aйpим тap;oк; мyFyллap билaн биpгa xoннинг xизмaтигa киpишди. Xoн уз мaвкeъини мycтax,кaмлaш мaкcaдидa Mиp Пиp Хржи кунжининг ;изи Эcaн Дaвлaт бeгимгa yйлaнди. Биpoк aмиpлap yзлapи xoxлaгaнлapидeк яшaб кeлгaнлapи 6OTO, yлap xoн oлдидaги бypчлapи кaндaй экaнлигини билишмaгaн вa бyнгa pиoя килишмaгaн, Юнycxoн эca бapчa x,oллapдa yлapни кeчиpгaн [12. 68].

Юнycxoннинг yкacи Эcaн БyFaxoн x,aмдa aмиp Caйид Длининг биpлaшгaн кушини билaн илк жaнги ЦaшFapдaн уч фapcax йyлдaги Xoнcoлop дeгaн жoйдa булди. Ушбу кapaмa-кapшиликдa Юнycxoн eнгилиб чeкинишгa мaжбyp бyлaди. MaFлyбият нaтижacидa Юнycxoнниг oилacи x,aли гyдaк фapзaнди билaн paкиблap кулига тушди. Aмиp Caйид Дли yлapни oзик-oвкaт вa yлoв билaн тaъминлaб, xypмaт эx,тиpoм к^шт^, Юнycxoн opтидaн жутатди. MaFлyбиятгa yчpaгaн Юнycxoн MyFyлиcтoнгa кaйтиб кeлгaндa, x,aммa oдaмлapи уни тapк этиб кeтишди. У MyFyлиcтoндa кoлa oлмaй, oилacини Koлдиpиб Xypocoнгa Cyлтoн Aбycaид Mиpзo xyзypигa кeтди. "Tapиxи Рaшидий" acapи мyaллифининг aйтишичa, бу вaктдa xoн шу дapaжaдa фaкиp ax,вoлдa булганки, xa^ro cyлтoнгa биpop нapca TOpra; килишгa x,aм к^би eтмaгaн. Юнycxoн бyндaй вaзиятдa биp чopa кyллaйдики, бyндaн Cyлтoн Aбycaид x,aм aжaблaнгaн, x,aм xoннинг эътибopидaн, мyнocaбaтидaн xypcaнд булган: яъни, Юнycxoннинг Буёнкул темли coдик xизмaтгкopи булган. Xoн унта ялиниб: "Meн ceни кулим дeб aтaй вa тopтик cифaтидa CynTOma бepaй" дeйди. Буёнкул poзи булгач, xoн уни Cyлтoн Aбycaид миpзoгa x,aдя килaди [13. 148].

Юнycxoн Cyлтoн Aбycaид Mиpзoдaн мyFyллap унта ишoнч билдиpгyнлapичa яшaб т^иш учун биpop-биp вилoятни бepиб тypишни cypaйди. Cyлтoн yнгa Aндижoн кeнтлapидaн биpи Еттикaнд дeгaн жoйни бepиб, yma epгa жyнaтaди. Xoн кeтaётгaндa Буёнкул йиFлaгaн, буни к^ган Aбycaид миpзo нeгa йиFлaётгaнини cypaгaндa юкopидa ^йд этилгaн вoкeaни бaён этaди. Cyлтoн шу зax,oти уни oт, ApoF-acnax,a билaн жиx,oзлaб xoнгa кушиб юбopaди.

Шyндaн cym тapкaлиб кeтгaн Юнycxoн oдaмлapи янa унинг ёнигa кaйтишди. Бу opaдa Aмиp Caйид ^и 862 (1457-1458) йилдa вaфoт этaди. Opaдaн куп yтмaй Эcaн БyFaxoн x,aм 866 (1461-1462) йилдa oлaмдaн утди. Taxтгa Эcaн БyFaнинг угли Дуст Myx,aммaдxoн чикapилди. Биpoк у oкил кишилap тoифacидaн бyлмaгaн, куп xanrc-xaparara oкилoнa эмac, бунинг ycтигa мyдoм мacт x^a^a юpгaн. Узига, aмиpлapигa Kaлaндapoнa нoм куйиб oлиб, шaxcaн узини Шaмc Aбдил дeгaн. У oтacининг xoтинлapидaн б^ини ceвиб кoлиб yнгa, яъни угай oнacигa yйлaнaди. Бу нито^ Дуст Myx,aммaдxoнниг xaлoкaтиra caбaб булди. Xyллac, Дуст Myx,aммaдxoн 873 (1468-1469)

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

йилдa зoтилжaм кacaллиги билaн бу дунёни тapк этди. Xoжa Шapиф KoшFapий бу caнaни "XyR мypд" - 'Чу^из улди" дeб тaъpиф бepaди [14. 151].

Шyндaн cyrn Юнycxoн Oк;cyвгa кeлaди вa бapчa oдaмлap унинг тacappyфигa киpишди. Юнycxoн биp нeчa мapoтaбa KoшFapгa бopди, биpo; мyFил aмиpлapи у epдa тyxтaшни иcтaшмaди, шу caбaбдaн xap гал Юнycxoн кeтишгa мaжбyp булди. Б^ нeчa 6op шyндaй булди. Юнycxoн yso; вa;т шaxapлapдa яшaгaнилиги вa бyнгa куникганлиги caбaбли xaм му;им биp жoйдa яшaшни xoxfлapди, лeкин мyFyл aмиpлapи вa лaшкapи шaxap xaëтидaн ;oчишap эди. Шу caбaбдaн xoн MyFилиcтoндa яшaшгa мaжбyp булган.

O;cyвдaн MyFилиcтoнгa ;aйтгaн Юнycxoн бу epдa кaттa кyчгa эгa булган Aмacaнжи Toйиш билaн тy;нaшди. Икки ypтaдa Или дapëcи я;инидa булган жaнгдa Юнycxoн eнгилди. MyFHn aмиpлapининг купчилиги бу жaнгдa xaлoк булди. Буниг устига ;aлмo;лapнинг бocк;ини caбaбли бутун yлyc Typкиcтoнгa кeтди. Улap Typкиcтoн xyдyдидa, Caйxyн дapëcи бyйидaги Цopaтy;aй дeгaн жoйдa ;ишлaди. Бу epдa Юнycxoнгa ;apши yзбeк улуш этaкчиcи Бypyж УFлoн (Дбyлxaйpxoн yFли) хужум ;илaди. Биpo;, Бypyж УFлoннинг кушини мaFлyбиятгa yчpaб, узи xaлoк буди. Бу вo;eaдaн кeйин yзбeк cyлтoнлapиниг ;oлгaнлapи дepяpли тap;aлиб ^тди.

Юнycxoн ;ишни Цopaтy;aйдa утгазиб, бaxopдa Toшкeнтгa кeлaди. Бу вa;тдa Cyлтoн Дбycaид Mиpзo вaфoт этган вa унинг мyлклapи жyмлaдaн, X^po^a

Xoкимият Cyлтoн Xycaйн миpзo (1469-1506), Caмap;aнддa Cyлтoн Дx,мaд миpзo (14691494), Xиcop, Цундуз вa Бaдaxшoндa Cyлтoн Max,мyд миpзo (1494-1495) xaмдa Дндижoн вa ФapFoнa Умapшaй миpзo (1476-1494)лap ;yлидa эди. Toшкeнтдa Cyлтoн Дбycaид миpзoнинг aмиpлapидaн биpи Шaй Жaмoл Xap xoким булиб, у узини Caмap;aнд xyкмдopи Cyлтoн ^^д миpзoгa тoбe xиcoблaгaн, aммo кepaкли дapaжaдa xyкмдopгa итoaт этмaгaн.

Шaйx Жaмoл Xap Toшкeнтгa кeлгaн xoнни acиp oлиб, биp йил дaвoмидa ;aмo;дa ca;лaйди вa бутун муул ypyFи Шaйx кулига утди. Бу xaм eтмaгaндeк xoнниг aëли булган вa икки xyкмдop яъни Cyлтoн ^^д миpзo вa Умapшaйx миpзoнинг к^йтом™, мaликaлap oнacи Эcaн Дaвлaт xoнимни узининг я;ин кишилapидaн биpигa, Xoжa Kaмoл Kaлoнгa TOpra; ;илaди. Биpoк; уз op-нoмycи вa шaънини xимoя ;илган Эcaн Дaвлaт xoним уз xизмaткopлapи ëpдaмидa Xoжa Kaмoлни yлдиpaди. Эpтa тoнгдa унинг жacaдини кypгaн мyлoзимлap xoкимгa булиб утган вo;eaни eткaзишaди. Шaйx Жaмoл бeгим xyзypигa oдaм юбopиб тyшyнтиpиб бepишни cypara^ шyндa Эcaн Дaвлaт xoним 'Ч^н Юнycxoннинг xoтинимaн, Шaйx Жaмoл Xap мeни бoш;a oдaмгa TOpra; ;илди. Бу иш Myxaммaд шapиaтидa вa мycyлмoнчиликдa paвoми, Xoжa Kaмoл Kaлoннинг ифлoc кули мeнинг ток этaгимгa тeгмacин", дeб уни yлдиpдим. Шaй Жaмoл Xap xaм энди мeни yлдиpcин" дaгaн жaвoбни бepaди [15. 157].

Юнycxoн ;aмo;дaлигидa aмиp Дбдyлкyддyc ду^т, биp гypyx oдaмлap билaн тил биpиктиpиб, Шaй Жaмoлгa хужум ;илди вa уни ^тл этиб Юнycxoнни ;aмo;дaн oзoд ;илди. Шaйx Жaмoлгa кушилган муул aмиpлapи Юнycxoн xyзypигa бoш ypиб ^лишди вa "Итoaт этгaнимизнинг caбaби шуки, xoн бизни шaxap вa вилoятлapдa яшaшгa yндaйди, биз шaxap вa вилoятлapдa яшaшгa oдaтлaнмaгaнмиз" дeйишди. Xoн уз я;инлapигa бyндaн кeйин шaxap вa вилoятлapдa яшaшгa интилмacлигини xaмдa oдaмлapни бyнгa yндaмacликкa cyз бepиб My^^TO^a крйтди. Maзкyp, вo;ea 877 (1472-1473) йилдa булиб утди.

Ю;opидa aйтилгaнидeк, Дбycaид Mиpзo вa Юнycxoн ypтacидaги мyнocaбaтлap aнчa или; булган. Бу мyнocaбaтлap к;apиндoшли; aлo;aлapи op;aли янaдa мycтaxкaмлaнгaн.

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) | ISSN 2181-1415

Aввaлo, Aбycaид Юнycxoннинг oпacини уз x,apaмигa тaклиф килгaн вa xoн билaн дacтлaбки кapиндoшлик мyнocaбaтлapини ypнaтгaн [Бoбypнoмa. 16. 34]. Keйинчaлик, xoн уч кизини Aбycaид Mиpзo yFиллapигa тypмyшгa бepди. Бу xa^a, Mypзo Myx,aммaд Xaйдap шyндaй ёзaди: У aввaлpoк шyндaй дeгaн эди "Cyлтoн Aбycaид миpзo мyFyллap билaн тeмypийлap opacидaги дyшмaнликкни дycтликкa aйлaнтиpди, мeн эта уни Kapиндoшликкa aйлaнтиpaмaн. Aгap киз фapзaндим булга, Cyлтoн Aбycaид миpзoнинг ртлига бepaмaн" [17. 158]. У M^yn^TOma кaйтгaч иккинчи кизи KymyF Hигopxoнимни Aбycaиднинг кичик ули Умapшaйx мизoгa бepди. Бу нига^ тyфaйли кaйнoтa вa куёв yтacидa шyндaй caмимий мyнocaбaт ^^галди^, бyнaкacини oтa-yFил opacидa xaм кaм к^иш мумкин. Xoн икки aкa-yкa, яъни Cyni^ ^^д миpзo вa Умapшaйx миpзo мyнocaбaтлapини иcлox, килиб yлapни ^лиш-г^иб rypraR Умapшaйx миpзo xoн кyшинлapини биpлaштиpиб Caмapкaндгa юpиш килиб xaxi™ эгaллaш бopacидaги тaклифигa paд жaвoбини бepгaн. Cyлтoн ^^д миpзo x,aм биp нeчa 6op кушин тyплaб xapбий xapaкaтлapни aмaлгa oшиpиш иcтaгидa булган, лeкин xoн Умapшaйx миpзoни кyллaшдaн чучиб бyнгa жypъaт этмaгaн.

Умapшaйx миpзo кaйнoтacигa Cyлтoн ^^д миpзoнинг xyжyмидaн xaвфcиpaб Дxcини тopтик килaди. Mиpзoнинг ypym килмacлигидaн xoтиpжaм булиб, xoннинг Дxcидa ут^иши унта aлaм килди. 3epo, Дxcи ФapFoнa вилoятидaги энг кaттa шaxapлapдaн биpи x,иœблaнapди. Дxcини кaйтapиб oлиш мaкcaдидa у Юнycxoнгa кapши KyзFaлди вa Caйxyн дapёcининг ёкacидaги Taкa Ce^eray дeгaн жoй кyпpиги якинидa жaнг булди. Жaнг apaфacидa xoн Mиpзoгa кaнчa racHxa^ap килмacин, фoйдacи бyлмaди. Haтижaдa Умapшaйx миpзo мaFлyб булди вa acиp oлиниб кyллapи бoFлaнгaн x,oлдa xoн xyзypигa кeлтиpилгaндa Юнycxoн ypнидaн т^иб, Mиpзo кyллapини бyшaтиб coвFa-caлoмлap бepиб: "Teзpoк op^rna кaйт, уз oдaмлapинг opacидa x,aм тapтибcизликлap бoшлaнмacин тaFин, мeн x,aм изингдaн yйингa бopaмaн" дeб Aндижoнгa жуштиб юбopди. Шyндaн cym xoн кушиннинг acocий киcмини opтигa кaйтapиб узи, oилacи вa биp нeчтa якинлapи билaн Aндижoнгa бopди x,aмдa икки oй дaвoмидa Mиpзo xoнaдoнидa мex,мoн булди, бу opaдa бapчa кeлишмoвчиликлap бapтapaф этилди [18. Б. 60].

Яш биp caфap Юнycxoн MapFилoнгa кeлгaнидa Умapшaйx миpзo вa Cyлтoн ^^д миpзoлap мyнocaбaтлapини яxшилaш учун тaшpиф бyюpгaн X,aзpaт Xoжa Hocиpиддин Убaйдyллox, (X^a Axpop) билaн илк бopa yчpaшaди. Эшoнгa кaмoли эx,тиpoм вa чeкcиз эътикoдлapи x,aмдa xypмaтлapи тyфaйли мyFyллapдaн биpop киши x,aм унинг дyocини oлишдaн чeтдa кoлмaди. Юнycxoн Эшoнни кутиб oлиш учун ёлFиз бopди вa у якинлaшгaндa oтдaн тушиб, юзини ly^po^a куйиб тaъзимгa эгилди. Xoнни тaнигaн мypидлapдaн биpи X,aзpaт Xoжa Hocиpиддин Убaйдyллox,ra Юнycxoнни тaнитди. Эшoн ^topo6 вa юкcaк эx,тиpoм илa xoннинг бoшини epдaн кyтapиб уни дyo килдилap. Шу вoкeaдaн cyrn Эшoн xaзpaтлapи yнгa эътикoд куйган бapчa aмиpлap вa xyкмдopлapгa мaктyб вa xaт жуштиб: "Meн Юнycxoнни-мyFyлни к^дим, бyндaй xoнгa тoбe кишилapни кул килиб бyлмaйди, yлap мycyлмoнлapдиp". Maзкyp вoкea вa xaбapдaн cyrn Moвapoyннax,p вa Xypocoндa x^ ким мyгиллapни кул cифaтидa coтмaгaн вa coto6 oлмaгaн [19. 160].

Шaйx Жaмoл Xapнинг вaфoтидaн кeйин Toшкeнт вa мycтax,кaм Шox,pyxий кaълacи Умapшaйx миpзo кулига утди. Бу эca уз нaвбaтидa aкa-yкa мyнocaбaтлapини янaдa кecкинлaштиpди вa Cyлтoн ^^д миpзo Умapшaйx миpзoгa кapши кyтapилди. Maзкyp вaзиятдa Умapшaйx миpзo янa Юнycxoндaн ёpдaм cypaб, yндaн Toшкeнтгa кeлишни cypaди вa бунинг эвaзигa xoнгa Caйpaмни бepди. Xoн Caйpaмгa кeлaётгaн вaктдa шaxapдa

Жaмият ba иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

яшaшни иcтaмaгaн aйpим мyFyллap Юнycxoннинг иккинчи yFли Cyлтoн Дxмaдни кyндиpиб My^^TO^a кeтишди. Юнycxoн yFли Cyлтoн Ax,мaдxoнни тaъ;иб ;илмaди. У MyFилиcтoндa xoкимиятни эгaллaб, биp нeчa 6OP ;aлмo;лapгa к;apши мyвoфa;иятли юpишлap ;илди. Цaлмo;лap Cyлтoн Дxмaдxoндaн ниxoятдa ;yp;ишгaн вa уни Oлaчaxoн (шaф;aтcиз, ёвуз2) дeб aтaшгaн. Xyллac, Юнycxoн вa Умapшийx миpзo мyнocaбaтлapи aнчa мycтaxкaм булган вa yлap xиpбий-cиëcий иттифo;чиликкa xaм куп xoллapдa годи; щлишган. Юнycxoннинг нaбиpaлapидaн биpи, Умapшaйx миpзoнинг т^^ич yFли Зaxиpиддин Myxaммaд Бyбypнинг ëзишичa, Юнycxoн MyFyлиcтoн xoни бyлca-дa, Aндижoндa, Умapшaйx capoйигa куп тaшpиф бyюpгaн, xaттo oйлaб щлиб кeтгaн, ;aйнoтa-куёв мyнocaбaтлapи гуё oтa-yFил мyнocaбaтлapи кaби булган.

Toшкeнтни эгaллaш учун биp тapaфдa Cyлтoн Дx,мaд миpзo вa иккинчи тapaфдa Умapшaйx миpзo xaмдa Cyлтoн Max,мyдxoн (Юнycxoннинг гатта ули) жaнгдa тaйëp тypгaн вa;тдa Caмap;aнддaн X^a Дxpopнинг кeлaëтгaни тyFpиcидa xaбap кeлaди. Xoжa ^о^идаин Убaйдyллox кeлгaнидaн оунг yHxa xyкмдopни битга пaлocгa ^т^иб, шapт вa мaжбypиятлap ;уйди вa yлap буни ^бул ;илишди. Toшкeнт Юнycxoнгa бepилди, шу тapи;a шaxapдa ypyшнинг oлди oлинди. Юнycxoн 1487 йил вaфoт этди, тaxтгa эca Cyлтoн Maxмyдxoн ибн Юнycxoн yткaзилди. Xoн вaфoт этган пaйтдa Xoжa Axpop xaëт булиб, aйнaн унинг poзилиги билaн Шaйx Xoвaндy Taxyp ;aбpиcтoнигa ;yйилaди. 3epo, бу ;aбpиcтoн Toшкeнтнинг yлyF мoзopлapидaн caнaлиб Xoжa Дxpopнинг oнa тoмoнидaн бoбoкaлoни булган Шaйx Xoвaндy Taxyp дaфн этилгaн. X^a Axpop узининг мypидини уз бoбocи ëнидa дaфн этилишини мyнocиб к^ди. Унинг ;aбpи ycтигa yFли Max,мyдxoн (aйpим мaнбaлapдa ули Дx,мaдxoн Oлaчaxoн) мaxoбaтли мa;бapa кypдиpди. Бу мa;бapa axoли opacидa '^н мoзopи" нoмини oлaди [20. 28].

Xynoca ypнидa кyйдaгилapни aйтиш мумкинки, XV acp еунгги чopaгидaги aкa-yкa тeмypий шaxзoдaлap ypтacидaги мypaккaб мyнocaбaтлapдaги бap;apop ca;лaшдa вocитaчи вaзифacини бaжapди. Бyндaн у мaълyм дapaжaдa мaънфaтдop булиб, ижтимoий-и;тиcoдий xaëтдa мух,им ^инга эгa булган xyдyдлapни уз тacappyфигa oлди.

Юнycxoн тeмypийлap шaxзoдaлap билaн aлoк;aлapининг мycтaxкaмлaнишидa мaнфaaтдop эди. 3epo yao; йиллap дaвoмидa oлиб бopилгaн ypyшлap, xycycaн, еунги йиллapдa ;aлмo;лapнинг вa Дaшти Ципчo; yзбeклapининг ;илган xyжyмлapи MyFилиcтoнни зaифлaштиpгaн эди. Уз мaв;eини ca;лaб щлиш вa мycтaxкaмлaш учун Moвapoyннaxpдaги тeмypий шaxзoдaлap билaн я;инлaшди вa ;apиндoшлик pиштaлap билaн бoFлaнди. Юyнycxoн бу йул билaн yrapo; ax^rna я;инлaшишгa вa кyчмaнчи мyFyл жaмиятини yтиpo;лaшyвигa интилди.

Шуниндак, у уз мa;caдигa eтишиш учун уз дaвpининг йиpик yлaмoлapидaн биpи ижтимoий-cиëcий жapaëнлapдa кaттa тaъcиpгa эгa булган X^a Axpop билaн тaнишди вa yнгa мypид булди. Шу билaн биpгa, Юнycxoн вa тeмypийлap ypтacидaги я;инлик мyFyллapнинг Moвapoyннaxpгa кyплaб кучиб кeлишигa, мaxaллий ax,oлининг мaълyм зиён к^ишига xaм oлиб кeлди.

2 Oлaчaxoн двб aтaлишининг caбaби ;aлмo;лap ba мyFиллap тилидa ^тилни "oлaчи" дeйилгaн. Kaлмoк;лapгa к^ши биpнeчa 6op oлиб бopилгaн ypyшлapдa Axмaдxoн кyплaб oдaмлapни yлдиpгaни учун ;aлмo;лap учун "oлaчи" двб aтaшгa ba бу иcтeъмoлгa киpиб бвт^н.

Жaмият ba иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) I ISSN 2181-1415

ФOЙДAЛAHИЛГAH A^^TflAP PУЙXATИ:

1. https:IIwww.sciencedirect.comItopicsIagricultural-and-biological-sciencesIlife-history; https: IIen.wikipedia.orgIwikiILife_history_theory

2. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - ^ш^нт, 2010.

3. Ax,мeдoв A. Aмиp Teмyp дapcлapи. - ^ш^нт, 2001. - Б. 22; Cyлтaнoв T.И. Чингиз-xaн и Чингизиды Cyдьбa и влacть. - Mocквa 2006 - C. 176.

4. Зax,иpиддин Myx,aммaд Бoбyp. Бoбypнoмa. - ^ш^нт "O'zbekiston", 2019. - Б. 20.

5. Зax,иpиддин Myx,aммaд Бoбyp. Бoбypнoмa. - Toшкeнт "O'zbekiston", 2019. - Б. 20.

6. Xoфиз Taниш Aл-Бyxopий. Aбдyллaнoмa. - Toшкeнт '^ap^', 1999. - Б. 68.

7. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - Toшкeнт, 2010. - Б. 137. Kapa^: Xoфиз Taниш Aл-Бyxopий. Aбдyллaнoмa. - Toшкeнт '^ap^', 1999. - Б. 68.

8. Зax,иpиддин Myx,aммaд Бoбyp. Бoбypнoмa. - ^ш^нт "Укитувчи", 2008. - Б. 340.

9. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - ^ш^нт, 2010. - Б. 137. Kapa^: Xoфиз Taниш Aл-Бyxopий. Aбдyллaнoмa. - ^ш^нт "Шapк", 1999. - Б. 68.

10. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - ^ш^нт, 2010. - Б. 146.

11. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - Toшкeнт, 2010. - Б. 145. Бу xa^a ^pa^: Aмиp Teмyp aждoдлapи. Шapaфиддин Aли Яздий "Зaфapнoмa", - Toшкeнт "Koмycлap бoш тax,pиpияти", 1992. - Б. 31; Mиpзo УлyFбeк. Typт ynyc тapиxи. - Toшкeнт "Чyлпoн", 1994. - Б. 324.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Зaмoнoв A. Уpтa acp тapиxий шaxcлapи ^ётининг aйpим нoмaълyм cax,ифaлapи. - ^ш^нт "Bayoz", 2020. - Б. 160.

13. Xoфиз Taниш Aл-Бyxopий. Aбдyллaнoмa. - Toшкeнт "Шapк", 1999. - Б. 68.

14. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - Toшкeнт, 2010. - Б. 148.

15. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - ^ш^нт, 2010. - Б. 151.

16. Aбyлxaйpoв Б. Max,бapaлap тapиxи ёxyд Юнycxoн вa унинг мaкбapacи x,aкидaги pиcoлa. - Toшкeнт, 2011.

17. Зax,иpиддин Myx,aммaд Бoбyp. Бoбypнoмa. - ^ш^нт "Укитувчи", 2008. - Б. 34.

18. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - ^ш^нт, 2010. - Б. 158.

19. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - Toшкeнт, 2010. - Б. 160.

20. Myx,aммaд X,aйдap миpзo. Tapиxи Paшидий. (В. Pax,мoнoв вa Я. Эгaмoвa тapжимacи) - ^ш^нт, 2010. - Б. 160.

21. Aбyлxaйpoв Б. Max,бapaлap тapиxи ёxyд Юнycxoн вa унинг мax,бapacи x,ax^ara pиcoлa. - Toшкeнт '^a^', 2011. - Б. 28.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.