Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СТАНОВЛЕНИЕ СИСТЕМЫ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ НОВЕЙШЕГО ПЕРИОДА ИСТОРИИ ТАДЖИКИСТАНА'

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СТАНОВЛЕНИЕ СИСТЕМЫ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ НОВЕЙШЕГО ПЕРИОДА ИСТОРИИ ТАДЖИКИСТАНА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
114
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СИСТЕМА / СТАНОВЛЕНИЕ / НАРОДНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ / ИСТОРИЯ / ИСТОРИОГРАФИЯ / АСПЕКТЫ / ШКОЛА / УЧЕБНЫЙ ПРОЦЕСС

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Убайдуллоев Насрулло Каримович

В статье анализируется некоторые отличительные аспекты процесса становления советской системы народного образования Таджикистана в начале новейшего периода истории республики. Автор путем всестороннего историографического анализа показывает отличительные черты становления советской системы образования республики, их причины, положительные и отрицательные стороны новой системы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СТАНОВЛЕНИЕ СИСТЕМЫ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ НОВЕЙШЕГО ПЕРИОДА ИСТОРИИ ТАДЖИКИСТАНА»

БАЪЗЕ ЧДНБА^ОИ ТАШАККУЛИ НИЗОМИ МАОРИФИ ДАВРАИ НАВТАРИНИ

ТАЪРИХИ ТОЧИКИСТОН

УбайдуллоевН.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Сариддин Айни

Дар илми таърихшиносй вобаста ба тахаввулоти сиёсй ва тагийротхо дар харитаи сиёсии чахон ибтидои асри ХХ-ро огози давраи навтарини таърих медонанд. Давраи навтарини таърихи халки точик низ чун чузъи таркибии таърихи умумибашарй вобаста ба хамин тахаввулот ва дигаргунихо ибтидо мегирад, ки зиёда аз 70 соли он ба замони шуравй рост меояд. Яке аз дастовардхои мухим ва назарраси давраи навтарини таърихи халки точик ташаккули низоми нави маориф мебошад. Х,арчанд баъзе дигаргунихо ва тагийротхо дар низоми мактабу маориф, ба мисли таъсиси мактабхои русиву махаллй дар худуди кишвари Туркистон ва мактабхои усули чадид дар аморати Бухоро пештар аз баркароршавии сохти шуравй ба вукуъ омада бошад хам, вале ташаккули низоми нави маориф махз дар давраи сохтмони чомеаи шуравй ба даст омад. Ёдовар бояд шуд, ки низоми мазкур муназзам ва муташаккил буд ва дар давраи кутохтарин сохиби натича ва дастовардхои мушаххас гардид.

Таърихи ташаккул ва рушди низоми маориф дар таърихнигории ватанй бешубха хамчун мавзуи мухиму марказй макоми чиддиро сохиб буд ва дар ин замина асару тадкикотхои зиёде низ ба чоп расидаанд. Дар тахкику омузиши таърихи ташаккул ва рушди низоми нав баробари муаррихон намояндагони илмхои чомеашиносй, бавижа фалсафа ва педагогика низ натичахои назаррасро ба даст овардаанд, ки бештари онхо арзиши илмии худро то ба ин руз нигох медоранд.

Дар таърихнигории ватанй баррасй ва омузиши таърихи дигаргунсозихои фархангй нисбат ба дигар самтхои сохтмони чомеаи шуравй нисбатан дертар огоз ёфт ва ин омил на танхо хоси таърихнигории точик, балки тамоми Иттиходи Шуравй буд. Тибки андешаи академик Р.М. Масов асосан омузиши илмии дигаргунсозихои фархангй дар Точикистон аз нимаи солхои 50-ум огоз меёбад.1 Пажухишхои таърихии охири солхои 40-ум ва ибтидои сохои 50-ум асосан масъалахои огози сохтмони фархангии чомеаи шуравиро фаро гирифтаанд.2 Омузиши муфассал ва пайвастаи таърихи сохтмони фархангии чомеаи шуравй миёнаи солхои 50-уми асри гузашта ба миён омад, ки дар инъикоси проблема асархои дастачамъона ва хусусияти умумитаърихй дошта3 накши муассир доштанд. Тазаккур бояд дод, ки асархои таърихии солхои 20-30-юм асосан хусусияти тасвирй-иттилоотиро сохиб буда, бидуни тахлили чиддии назариявй, бештар аз далелу ракамхои мучаррад иборат буданд. Чунин муносибат дар омузиш ва инъикоси таърихи маориф низ хамчун омили асосии дигаргунсозии фархангии чомеа мушохида мегардад.

Таърихи ташаккул ва рушди низоми маорифро вобаста ба самт ва чанбаи илмй метавон ба як чанд гурух чудо намуд. Масалан, пажухишхое, ки бевосита ба таърихи ташаккул ва рушди низоми маориф нигаронда шудаанд,4 асархое, ки баъзе масъалахои умдаи таърихи маорифро фаро мегиранд,5 тадкикотхо оид ба таърихи хизб ва фаъолияти ташкилотхои хизбй,6 пажухишхои

1 История культурного строительства в Таджикистане (1917-1977 гг.). Т.1.- Душанбе, 1979.- С.5-6.

2 Искандаров Б.И. Развитие исторических наук в Таджикистане.- Душанбе, 1977.- С.26.

3 История таджикского народа. Т.3, кн.1,2.- М. 1964, 1965; Очерки истории Коммунистической партии Таджикистана.- Душанбе, 1964; Иркаев М., Николаев Ю. Шарапов Я. Очерки истории Советского Таджикистана. - Сталинабад, 1956; Очерки истории колхозного строительства в Таджикистане (1917-1965 гг.)- Душанбе, 1968; История рабочего класса Таджикистана (1917-1970 гг.)- Т.1, 2.- Душанбе, 1972.

4 Хамидов Р. Я. К истории развития народного образования в Таджикской ССР.// Учен. зап. ЛГПИ им. С. Кирова.1953. Вып.2; Арипов М. Некоторые сведения о состояние народного образования в Таджикистане в период АССР.(1924-1929 гг.)// Учен. зап. ДГПИ им. Т. Шевченко. Т.15., 1956; Эркабаев И. Воплощения ленинских идей о всеобщем народном образовании (по материалам Вахшской долины)//Труди ТГУ им. В. Ленина. Сб. аспирантских работ. - Душанбе, 1972.; Ахмедов С. Создание и развитие советских школ в Таджикской АССР.//Труды ТГУ им. В. Ленина. - Душанбе, 1974; Обидов И. История развития народного образования в Таджикской ССР (1917-1967гг.)- Душанбе, 1968; Каширина Т.В. Народное образование в Таджикистане в 1924-1932 гг. (Источниковедческий анализ документальных материалов)- Душанбе,1986.

5 Шукуров М.Р. Из истории борьбы за ликвидацию неграмотности и малограмотности в Таджикской ССР в предвоенные годы.//Учен. зап. ТГУ им. В. И. Ленина.Т. 14, 1956; он же. Об историческом опыте ликвидации неграмотности в Таджикистане.// Из истории культурного строительства в Таджикистане. Вып.3.- Душанбе, 1972; Обидов И. Из истории борьбы за введение всеобщего обязательного обучения в Таджикистане.// Изв. АН Тадж. ССР. №2, 1959.

таърихй-педагогй,7 асардо оид ба таърихи сохтмони фардангй8 ва пажудишдо доир ба масоили эъмори асосдои чомеаи нав ва гузариш аз чомеаи феодалй ба сотсиалистй.9 Арзиши илмии пажудишдои мазкур, ки новобаста аз мавчудияти чадорчубаи маддуди идеологии вакт дар мачмуъ дорои баъзе хулосадои амики илмианд, пеш аз дама дар ба гардиши илмй баровардани санад ва далелдои зиёди таърихй инъикос меёбад. Дар баробари пажудишдои зикршуда тадкикотдои чолиби манбаъшиносй,10 таърихнигорй11 ва мачмуадои чопии санадиву дуччатиро12 низ бояд таъкид намуд, ки ондо дар инъикоси таърихи ташаккул ва рушди низоми маорифи чумдурй накши муассир гузоштаанд.

Тадлили таърихи ташаккули маорифи чумдурй дар давраи навтарин нишон медидад, ки дар ин самт вобаста ба доираи имконот ва дарачаи дастрасии санаду дуччатдои зарурй дастоварддои назаррас ва мушаххас мушодида мегарданд. Аммо тазаккур бояд дод, ки баъзе падлудои таърихи ташаккули низоми маорифи давраи навтарин аз мадди назари пажудандагон берун мондааст. Ин буд, ки хусусиятдои фарккунандаи ташаккули низоми маорифи чумдурй ва мушкилоти чойдошта дар ибтидои сохтмони чомеаи шуравй ба дарачаи зарурй ва вокей мавриди тадкик карор нагирифта буданд. Аксарияти пажудандагони замони шуравй дар баррасии масъалаи мазкур хомуш монда, ба ин масъала умуман наздик нашудаанд ва ё худ аз он канорачуй кардаанд.

Дар ибтидои мавчудияти Х,окимияти шуравй низоми нави маорифи чумдурй бо баъзе вижагидои худ аз дигар чумдуридо ба монанди муборизаи чараёндои гуногун - панртуркизму панэронизм ва шовинизми бузургманишии узбакй, ки вазъият ва долати сиёсиву дукукии точиконро дар шароити номусоид карор дода буданд, фарк мекард. Бо таъбири дигар агар бунёди низоми нави маориф барои дигар халкдои минтака баробари барпо шудани докимияти нав ибтидо гирифта бошад, барои точикон ин раванд хеле баъдтар, яъне бо ташкил ёфтани Чумдурии мухтори шуравии Точикистон огоз меёбад. Х,амзамон зикр бояд кард, ки дар дудуди

6 Шергазиев М.Из истории борьбы Коммунистической партии за развитие народного образования на Памире (1920-1940 гг.)//Учен. зап. ДГПИ им. Т. Шевченко. Вып.4., 1961; Ахмедов С. Из опыта работы КП(б) Таджикистана по созданию и укреплению аппарата Наркомпроса (1924-1941 гг.)// Труды ТГУ. им. В.И. Ленина, 1974.

7 Юсуфбеков Р. Претворение ленинских идей в развитии народного образования Таджикской ССР. -Душанбе, 1967; Он же. Ленинские идеи воспитания подрастающего поколения и их осуществление в Таджикистане.// Из истории культурного строительства в Таджикистане. Вып.1.-Душанбе, 1968; Крюков Г.Т. Общеобразовательная школа Таджикской ССР.- Душанбе, 1969.

8 Хамидов Р.Я. Развитие культуры в Таджикистане в годы Советской власти.- Ленинабад, 1957; Он же. Некоторые вопросы культурной революции в Таджикистане.//Учен. зап. ЛГПИ им. С.М. Кирова. Вып.5, 1957; Умаров Т. Из истории культурного строительства в Таджикистане.// Очерки по истории Таджикистана.- Сталинабад, 1957; Раджабов З.Ш. Некоторые страницы культурной жизни таджикского народа.- Душанбе,1964; Шукуров М.Р. История культурной жизни Советского Таджикистана. -Душанбе,1970; Кадыров А. Из истории развития социалистической культуры в Северном Таджикистане (1924—1929).// Из истории культурного строительства в Таджикистане. Вып.3.- Душанбе, 1972; История культурного строительства в Таджикистане (1917-1971 гг.). Т.1.-Душанбе,1979.

9 Козачковский В.А. От феодализма до победы социализма. - Душанбе, 1966.

Шарипов Я. Из истории построения фундамента социализма в Таджикистане (1929-1932 гг.).// Труды Института истории АН Тадж. ССР. Т.26,1960.

10 Николаева М.В. Документы съездов Советов Таджикской АССР и Таджикской ССР как исторический источник. Автореферат кан. дис.- Душанбе, 1966; Каширина Т. В. Деятельность Революционного Комитета Таджикской АССР в области народного образования (документы и материалы).//Таджикистан в братской семье народов СССР.- Душанбе, 1972; Она же. Документы Первого съезда Советов Таджикской АССР по вопросам народного образования.// Изв. АН Тадж. ССР. №4.-Душанбе, 1972; она же. Источники по истории народного образования в Таджикистане за период с 1924 по 1932 гг. (к вопросу о классификации).// Таджикистан в братской семье народов СССР. Вып.2.-Душанбе,1974; Каширина Т.В. Народное образование в Таджикистане в 1924-1932 гг. (Источниковедческий анализ документальных материалов)- Душанбе,1986.

11 Каширина Т. В. Историография и источники о создании Чрезвычайной комиссии по борьбе с неграмотностью и общества «Долой неграмотность в Таджикистане».// Изв. АН Тадж. ССР. №4.-Душанбе, 1974; Масов Р.М Историография Советского Таджикистана (1917-1975 гг.) - Душанбе, 1978; Он же. Историография культурного строительства в Таджикистане. // История культурного строительства в Таджикистане (1917-1977 гг.). Т.1.- Душанбе,1979; Он же. История исторической науки и историография социалистического строительства в Таджикистане.- Душанбе, 1988.

12 Фаньян Д. К истории советского строительства в Таджикистане (1920-1929 гг.).//Сборник документов. Ч.1. - Сталинабад, 1941; Из истории культурного строительства в Таджикистане в 1924-1941 гг.// Сборник документов и материалов. В 2-х т. Т.1. Под. редакции З.Ш. Раджабова. - Душанбе, 1966; Т.2 -Душанбе,1973.

имрузаи чумдурй докимияти нав дар як вакт барпо нагардида буд ва дар баробари ин дарачаи рушд ва шароиту имконоти иктисодии тамоми манотики чумдурй низ дар як сатд карор надошт. Табиист, ки чунин вазъият ба раванди ташаккули низоми нави миллии маориф созгор набуд.

Омузиши масъалаи мазкур нишон дод, ки дар доираи аввалин чумдуридои шуравии минтака - Туркистону Бухоро ташаккул ва рушди низоми нави мактабу маорифи миллии точикон ба вукуъ наомадааст. Новобаста аз он, ки точикон аз чидати шумора дар чумдурии Туркистон макоми дуввумро ишгол мекарданд, аммо барои ондо шароит ва имконоти ташкили мактабу маориф ба забони модарй мудайё набуд. Забони точикй-форсй макоми коргузориву давлатии худро аз даст дода буд ва тибки мукаррароти Анчумани Хизби коммунисти Туркистон (17-25 июни соли 1918) ва карори КИМ Чумдурии Туркистон аз 14-уми июли соли 1918 баробари забони русй забондои мадаллии узбакиву киргизй макоми давлатй пайдо намуданд.13

Маддудияти дукукии точикон ва забони точикиро дар раванди ташкил ва эъмори низоми мактабу маориф метавон ошкоро эдсос намуд. Бояд тибки карори Комиссарияти халкии маорифи Туркистон аз 12 декабри соли 1918 тадсил дар мактабдои миллй бо забони модарй ба род монда мешуд,14 аммо дар наводии шимолии Точикистон, ки чузъи маъмурии Туркистон буданд, то соли 1924 ягон мактаб ба забони точикй кушода нашуд. Точикон асосан дар мактабдое тадсил мекарданд, ки таълим ба забони узбакй буд. Соли 1924 аз 447 мактаби мадви бесаводй дар чумдурии Туркистон 214 ададаш мактаби узбакй, 75 -киргизй, 39-туркманй, 109 -русй буданд, вале ягон мактаби точикй мавчуд набуд.15 Барои тайёр намудани мутахассисони содаи маориф соли 1920 барои узбакон, туркмандо ва киргиздо Дорулфунуни маориф (Инпрос) 16 таъсис ёфт, вале чунин муассиса барои точикон дар Тошканд тандо соли 1924 кушода шуд.

Аз маддудият ва поймол гардидани дукукдои миллии точикон дар ташкили мактабу маориф дар Туркистон родбарони давлатию дизбии вакт бохабар буданд. Масалан, дар як гузориши хаттй ба унвони муншии Бюрои осиёимиёнагии КМ ХК умииттифок И. А. Зеленский таъкид шудааст, ки барои 290 дазор туркмандо имконияти ташкили мактаб, чопи китобу мачаллаву рузнома бо забони миллй мудайё гардидааст, аммо барои точикон, ки теъдодашон на кам аз 600 дазор17 аст, чунин имконият ва имтиёз чой надошт.18 Х,амин тавр дар доираи Чумдурии Туркистон худмуайянкунии миллии точикон ба вукуъ наомад ва бараъкс нисбат ба давраи тоинкилобй манфиатдои миллии точикон дар бисёр долатдо маддуд ва поймол гардид.19

Вазъи дукукй ва фардангии точикон дар Чумдурии Бухоро, ки макомоти давлатию дизбии он асосан дар дасти пантуркистдо буд, боз дам вазнинтару шаддидтар ба чашм мерасид. Дар доираи ин чумдурй низ ташаккули давлатдории миллии точикон асос пайдо накард ва манфиатдои миллии он боз дам бештар поймол гардид. Масалан, 11 марти соли 1921 бо карори ШНХ ЧХШ Бухоро забони точикй макоми забони расмиву коргузориро аз даст дод ва забони туркй забони расмии давлатй эълон гардид.20 Аз ин ру, дар чунин долат ташкили низоми мактабу маорифи миллй гайриимкон буд. То соли 1922 умуман раванди ташаккули низоми маориф ва сохтмони мактабдои шуравй дар дудуди Чумдурии Бухоро нидоят суст ва мувофики матлаб набуд. Дар давраи мавчудияти ин чумдурй дамагй 69 мактаби нави шуравй кушода шуд, ки 5604 нафар хонанда дошт ва ин 31,1% шумораи умумии кудакони сини мактабиро ташкил медод.21

Родбарони Чумдурии Бухоро то соли 1922 (то шикасти мочарои Анварпошшо дар Бухорои Шаркй) пурра дар мавкеи панртуркизм меистоданд, пас аз хотимаи ин мочаро ондо тадричан мавкеи бузургманишии узбакиро кабул карданд. Вобаста ба ин дар ибтидо забони тадсил дар мактабдо забони туркй буду вазифаи муаллимони мактаби навро афсарони турк ичро мекарданд ва аз соли 1922 чойи онро забони узбакй ишгол намуд. Х,атто дар Бухорои Шаркй, ки асосан адолии онро точикон ташкил медоданд, забони тадсили мактабдои шуравй ва дам забони расмии коргузорй забони узбакй шуд.

13 Культурное строительство в Туркестанской АССР 1917-1924 гг.//Сб. документов. Т.1.-С.34-35.

14 Х,амон чо.- С.172.

15 Шукуров М.Р. История культурной жизни Советского Таджикистана.- С.55.

16 Культурное строительство в Туркестанской АССР 1917-1924 гг.//Сб. документов. Т.1.-С. 131-132.

17 Бо маълумотдои дигар шумораи точикон на кам аз 1,3 млн. нафар буд. Ниг. Масов Р. Таджики: история национальной трагедии.- С.34.

18 Масов Р.М. История исторической науки и историография социалистического строительства в Таджикистане. - С.245.

19 Масов Р. Таджики: история национальной трагедии.- Душанбе, 2008.- С.35.

20 История таджикского народа. Т.У. Новейший период.-Душанбе, 2004.- С.249.

21 Хотамов Н.Б. Таърихи халки точик (Аз солдои 60-ум асри XIX то соли 1924).- Душанбе, 2007. - С.292.

Дар дисоботи муфассали соли тадсили 1925/1926 Нозироти маорифи чумдурй таъкид шудааст, ки ба замми нидоят кам будани шумораи мактабдои шуравй, ондо содиби якчанд норасоидои чиддй мебошанд, ки ба он пеш аз дама таълим ба забони узбакй ва истифодаи китобу маводдои таълимии узбакй шомиланд.22 Яке аз сабабдои асосии дар байни адолии Бухорои Шаркй эътибор пайдо накардани мактабдои нав низ дар дамин норасоии чиддй буд ва адолй бештар таваччуд ба мактабдои кудна дошт, зеро таълим дар ондо бо забони модарй буд. Соли тадсили 1924/1925 дар дудуди Бухорои Шаркй дар мукобили 11 мактаби шуравй 1543 мактаби кудна амал менамуд.23

Тадлили даматарафаи манобеи таърихй ва асардои илмй ба хулосае меоранд, ки ташаккули низоми нави маорифи халки точик дар доираи мавчудияти чумдуридои шуравии Туркистону Бухоро ба амал наомад ва дар ин давра мактабдои нави шуравй, ки тадсил дар ондо бо забони точикй буд, ташкил наёфтанд. Дигаргунсозидои инкилобй дар содаи маорифу мактаб ва умуман фарданг гуё барои точикон бегона буд. Ба замми ин халки тамаддунофари минтака - точикон, акнун ба катори миллатдои майдаи ин чумдуридо афтода буд. Академик Р. Масов доир ба ин масъала навиштааст, ки вокеан баъди барпо шудани Х,окимияти шуравй ва ташкил ёфтани чумдуридои Туркистону Бухоро точикон бе мактаб, бе забон ва бе макомоти миллии докимияти давлатй монданд.24

Эъмори низоми нави шуравии маориф дар Точикистон бевосита пас аз ташкилёбии Чумдурии мухтори шуравии Точикистон огоз меёбад. Хукумати чумдурии навтаъсис - Кумитаи инкилобии Точикистон дар мачлиси аввалини худ 7-уми декабри соли 1924 дар Тошканд масъалаи ташкили макомоти идории содаи маориф - Комиссариати халкии маорифро баробари дигар макомоти давлатй ба миён гузошт. 14-уми декабри соли соли 1924 дар чаласаи дуюми Кумитаи инкилобй Комисариати халкии маорифи Точикистон бо родбарии Аббос Алиев ташкил гардид25. Ин аввалин макомоти идораи содаи маорифи чумдурй дар давраи давлатдории навини точикон буд, ки барои пешрафти ин сода дар чумдурй хизматгузорй мекард.

Аммо сохтмони низоми нави маориф дар Чумдурии мухтори Точикистон низ бо мушкилидо ва душворидои зиёд пеш мерафт ва мадз бартараф намудани ондо чидати фарккунандаи ин раванд мадсуб меёбад. Аввалан, дар дудуди ба ЧМШС Точикистон шомил гардида, чун чумдуридои дигар барои сохтмони низоми нави тадсилот заминаи зарурй гузошта нашуда буд. Аз дисоботи солонаи Комиссариати халкии маорифи чумдурй бар меояд, ки дар ягон дедаи чумдурй бинои мувофике барои мактаб пайдо намудан мумкин набуд. Хукумат барои сохтани бинодои нав маблаг надошт, дар ихтиёри комиссариат ягон нафар омузгор аз байни адолии мадаллй ва лавозимоти зарурии таълимй аз кабили китоби дарсй, когаз, калам мавчуд набуданд26.

Дар чунин шароити душвор дукумати чумдурй барои кушодани мактабдои нав умуман имкониятро содиб набуд ва тандо тавонист мактабдои мавчударо зери назорат бигирад. Аммо ин мактабдо микдоран хеле кам буда, инчунин забони тадсилашон гайриточикй буд. На тандо дар мактабдои Бухорои Шаркй, балки дар мактабдои вилоёти Панчакенту Истравшан (Уротеппа) низ то ин вакт таълим ба забони узбакй буд ва барои дамин Комиссариати халкии маориф ба забони узбакй будани таълимро яке аз сабабдои асосии ба мактабдои нав таваччуд пайдо накардани адолии мадаллй дисобид27. Аввалин коре, ки дар ин самт комиссариат ичро намуд, забони тадсили мактабдои мавчударо точикй кард28.

Чидати дигари фарккунандаи ташаккули низоми нави маорифи чумдурй дар маблаггузории сода мушодида мешавад. Харчанд аз дисоби бучаи давлат барои ин сода сол ба сол маблаги бештар чудо мегардид, вале он барои сохтмони мактаб, тачдизоти мактабй ва музди меднати кормандони маориф кофй набуд. Аз чумла, соли тадсили 1924/1925 барои содаи маориф 170 дазор сум, соли тадсили 1925/1926 484,2 дазор, соли тадсили 1926/1927 940293 дазор сум аз бучаи давлат маблаг чудо гардида буд29. Харчанд сол ба сол афзудани маблаггузории сода ошкоро ба чашм расад дам, аммо ин маблаг барои сохтмони низоми маориф басанда набуд. Масалан, маблаги

22 БИТС КМ ХКТ. -Ф.1.-Н.1.-Б.408.- В.52.

23 Хдмон чо.- В.51.

24 Масов Р. Таджики: история национальной трагедии. - Душанбе, 2008.- С.50.

25 БИТС КМ ХКТ. Ф.- 1. Н.- 1. Б.- 171.- В.8.; Каширина Т. В. Народное образование в Таджикистане в 1924-1932 гг.- С.31.

26 БИТС КМ ХКТ. Ф.- 1. Н.- 1. Б.- 408.- В.7.

27 БИТС КМ ХКТ. Ф.- 1. Н.- 1. Б.- 171.- В.6-7.

28 БИТС КМ ХКТ. Ф.- 1. Н.- 1. Б.- 408.- В.7.

29 Обидов И. Асари зикршуда.-С.38.

барои соли тахсили 1925/1926 чудо шуда танхо ба таъмини музди мехнати кормавдони маориф, нигох доштани хонахои бачагон ва кушодани чанд мактабу курсхои нав расид30. Ё чи тавре, ки дар хисоботи Комиссариати халкии маориф барои солхои тахсили 1925/1926 ва 1926/1927 дарч шудааст, маблаги барои нигохдории мактабдои ибтидой чудо шуда талаботи сохаро умуман конеъ намегардонд. Дар соли тахсили 1926/1927 аз бучаи давлат танхо барои бехдошт ва таъмини 77 мактаби ибтидой маблаг чудо шуда буд, вале комиссариати маориф мачбур шуд, ки дар доираи хамин маблаг 102 мактабро таъмин намояд31.

Барои сохтмони низоми маорифи чумхурй ва рушди он кумаки молиявии хукумати иттифок макоми махсусро сохиб аст. Ба акидаи Т. В. Каширина баъзан кумаки молиявй аз бучаи иттифок аз маблаги барои соха чудошудаи бучети чумхурй ба маротиб зиёд буд. Аз чумла, соли 1926 хачми кумаки молиявии умумииттифокй барои дигаргунсозихои фархангй 84,4% ва соли 1927 92,2% маблаггузории умумиро ташкил медод32. Соли 1930 кумаки молиявй аз бучаи Иттиходи шуравй зиёда аз чахор маротиба афзуд ва ба140 миллион сум баробар гардид33. Аммо дар давраи мавчудияти ЧМТТТС Точикистон на хама вакт маблагхои аз бучаи мамлакат барои дигаргунсозихои фархангй дар чумхурй чудо шуда ба сурогаи асосии худ мерасиданд. Бештар маблаги аз бучаи иттифок чудо шуда барои инкишоф ва пешрафти дигар минтакахои чумхурии Узбакистон истифода мешуд34. Чунин холат боиси нихоят паст будани суръати сохтмони мактабу маорифи чумхурй нисбат ба дигар чумхурихои шуравй дар давраи мавчудияти Ч,МШС Точикистон гардида буд. Суръати баланди рушди маориф танхо пас аз ба чумхурии иттифокй табдил ёфтани Точикистон ба даст омад.

Албатта баробари дигар омилхо ба сохтмони низоми нави маорифи чумхурй нооромии вазъи сиёсй дар кисмати чанубию марказии чумхурй, набудани инфраструктураи зарурии хочагй, пеш аз хама набудани роххо, акибмондагии умумии иктисодй низ таъсири чиддй мерасониданд. Барои хамин раванди ташаккули низоми нави маорифи чумхурй танхо дар солхои охири мавчудияти чумхурии мухтор анчом ёфт ва рушду пешравии соха дар давраи чумхурии иттифокии шуравй ба вукуъ омад. Новобаста аз норасоихо ва номуназзамихо дар фаъолияти низоми нави маориф барои пешрафти чумхурй, бавижа рушди фархангии он накши амик ва бориз гузошт.

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ СТАНОВЛЕНИЕ СИСТЕМЫ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ НОВЕЙШЕГО ПЕРИОДА ИСТОРИИ ТАДЖИКИСТАНА

Убайдуллоев Н.

В статье анализируется некоторые отличительные аспекты процесса становления советской системы народного образования Таджикистана в начале новейшего периода истории республики. Автор путем всестороннего историографического анализа показывает отличительные черты становления советской системы образования республики, их причины, положительные и отрицательные стороны новой системы.

Ключевые слова: система, становление, народное образование, история, историография, аспекты, школа, учебный процесс.

SOME ASPECTS OF FORMATION OF NATIONAL EDUCATION SYSTEM OF THE NEW

PERIOD HISTORY OF TAJIKISTAN

Ubaidulloev N.

The author analyses some distinguishing aspects of process of formation of soviet national education of Tajikistan at the beginning of the new period of country history. On the basis of throughout analysis the author identifies distinguishing peculiarities of the formation of soviet education system of the country and their reasons, positive and negative sides of the system as well as.

Keywords: system, formation, national education, history, historiography, aspects, school, academic process.

30 Шукуров М. Р. Очерки таърихи ташаккули маданияти сотсиалистии точик.-С.86.

31 БИТС КМ ХКТ. Ф.- 1. Н.- 1. Б.- 408.- В.56.

32 Каширина Т.В. У истоков.- С. 144.

33 Очерки истории коммунистической партии Таджикистана. Второе издание.- Душанбе, 1968.- С.87.

34 Масов Р. Таджики: история национальной трагедии. - С.86-89.

Сведения об авторе: Убайдуллоев Насрулло Каримович - кандидат исторических наук, доцент, декан исторического факультета Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.:(+992 37) 2241646, e-mail: nasrullokarimovich@mail.ru.

Information about the author: Ubaidulloev Nasrullo Karimovich, Ph. D. in history sciences, docent, dean of History faculty, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, Phone: (+992 37) 2241646, e-mail: nasrullokarimovich@mail.ru

НБО-И «САНГТУДА-1»-НАТИЧАИ ^АМКОРЩОИ ЭНЕРГЕТИКИИ ТОЧИКИСТОНУ

РУСИЯ

Хусайнов А.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни

Пешрафти иктисоди миллии дар давлату миллат аз захирадои бойи табий ва саноати вазнини пешрафтаи он вобастагии калон дорад. Энергетика дар Чумдурии Точикистон, мисли дигар давлатдои дунё барои пешрафти иктисоди миллй заминаи мудим ва асосй ба шумор меравад. Добили зикр аст, ки Чумдурии Точикистон дар байни дигар давлатдои Осиёи Марказй дорои захирадои бузурги обию энергетикй буда, дар байни давлатдои ИДМ пас аз Русия чойи дуюм ва дар чадон баъд аз Хитой, Русия, ИМА, Бразилия, Зоир, Хиндустон ва Канада чои даштумро ишгол мекунад. Аз иктидори захирадои ба сари адолй - 87,8 даз кВт/с баъд аз Исландия дар чадон чои дуюм ва аз руи захирадо вобаста ба дудуд - 3,62 кВт/с км2 дар як сол бошад дар чадон дар чои аввал меистад1. Ин аз он бармеояд, ки аз 115,6км3 Хавзаи Бадри Арал 64км3-и он (55,4%) аз Чумдурии Точикистон сарчашма мегирад ва айни замон, тандо 12,52%, ё ин, ки дамагй 14,58км3-и дачми он барои манфиатдои кишвар истифода бурда мешаванд. Бар замми ин, дар Шимоли чумдурй давзаи дарёи Сирдарё, ки аз чумдурии дамсояи Киргизистон сарчашма мегирад мавчуд аст ва он 80км3-ро ташкил медидад2. Бокй оби Хавзаи Бадри Арал 25,3% аз Киргизистон, 7,6% аз Узбакистон, 3,9% аз Казокистон, 2,4% аз Туркманистон, 5,4% аз Афгонистон, Хитой ва Покистон сарчашма мегирад. Бояд кайд намуд, ки захирадои гидроэнергетикии Чумдурии Точикистон зиёда 4% захирадои гидроэнергетикии чадонро ташкил медидад.

Аз тамоми захирадои обй, ки дудуди Чумдурии Точикистонро убур мекунанд, факат 10% аз дачми умумй: 15,4% аз давзаи дарёи Амударё ва 7,8% аз давзаи дарёи Сирдарё истифода мебарад.

Аз руи таксимоти лимити даврони шуравй аз давзаи дарёи Сирдарё Узбакистон 50,5%, Казокистон 42%, Точикистон 7%, Киргизистон 0,5% ва аз давзаи дарёи Амударё бошад Узбакистон 42,2%, Туркманистон 42,3%, Точикистон 15,2% ва Киргизистон 0,3% истифода мебурдаанд.

Сохтмони НОБ-и «Сангтуда-1» дануз соли 1986 огоз гардида буд. Бояд тазаккур дод, ки кори асосй дар иншооти мазкур пас аз ба истифода додани НБО-и Бойгозй ва накби ирригатсионии Дангара шуруъ гардидааст. То он вакт мутахассисони «Норакгэстрой» бо родбарии Н. Шулашов дар НБО-и «Сангтуда» кордои тайёриро ба анчом расонида буданд. Дар ин мудлат ондо роди асосии мошингузарро аз Бойгозй то НБО-и «Сангтуда» ва купруке, ки содилдои росту чапи дарёро ба дам мепайваст, тайёр намуда буданд.

Лоидаи техникй ва техникй-иктисодии неругоди «Сангтуда-1» аз тарафи шуъбаи институти осиёимиёнагии «Гидропроект» ба номи С. Я Жуки шадри Тошкент дар давраи солдои 1982-1986 омода ва пешнидод гардидааст. Дар натачаи гузаронидани экспертизаи иловагй аз тарафи Вазорати энергетикаи ИЧШС соли 1986 ин лоида асоснок карда шудааст.

Чй тавре, ки маълум аст аз миёнаи дуюми солдои 80-уми асри гузашта Иттидоди Шуравиро бухрони азими сиёсй ва иктисодй фаро гирифта буд. Будрон ба давлатдои зертобеи Шуравй, аз чумла ба Точикистон низ таъсири манфии худро расонида буд. Мадз дамин сабабдо буданд, ки дар Точикистони Шуравй бархе аз сохтмондои даётан мудими хочагии халки чумдурй аз чумла, НБО-и «Рогун», «Сангтуда-1» ва «Сангтуда-2» бинобар маблаггузорй нашудан аз марказ (Маскав) нотамом бокй монданд.

1 Петров Г. Гидроэнергетические ресурсы Таджикистана // ЦА и Кавказ. №3(27), 2003. -С. 179.

2 Водно-энергетические проблемы ЦА и место Таджикистана в решении этих проблем. Официальный

сайт МИД РТ.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.