Научная статья на тему 'НЕФТ ВА ГАЗ САНОАТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

НЕФТ ВА ГАЗ САНОАТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
190
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
НЕФТ ВА ГАЗ САНОАТИ / ИЛМИЙ ЁНДОШУВЛАР / ХОМАШЕ БАЗАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ваҳобов Ш.В.

Нефт ва газ саноати ҳар бир мамлакатнинг асосий соҳаларидан бири саналади. Бугунги кунга келиб, нефт ва газ саноатида қолган саноат тармоқлари учун ҳам узвий боғлиқликда хизмат кўрсатилиши таъминланади. Нефт ёқилғи-энергетика мажмуи сифатида дастлабги энергия таъминотчиси бўлиб, у унинг таркиби нефт ва газ саноатиа қазиб олинадиган углуводород хомашесидан иборатдир. Мақола нефт ва газ саноати ҳом аше базасидан фойдаланишнинг илмий назарий асослари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC AND THEORETICAL BASIS OF METHODS OF USE OF RESOURCES IN THE OIL AND GAS INDUSTRY

The oil and gas industry is one of the key industries in every country. To date, the remaining industries in the oil and gas industry will also be provided with interconnected services. Petroleum is the primary energy supplier as a fuel and energy complex, which consists of hydrocarbons extracted from the oil and gas industry. The article discusses the scientific and theoretical basis for the use of raw materials in the oil and gas industry.

Текст научной работы на тему «НЕФТ ВА ГАЗ САНОАТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

Валовое Ш.В.

Узбекистон фермер, дехщон хужаликлари еа томорца ер эгалари кенгаши бош мутахассиси

НЕФТ ВА ГАЗ САНОАТИДА ИШЛАБ ЧЩАРИШНИ РЕСУРСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИНИНГ ИЛМИЙ-

НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация: Нефт ва газ саноати %ар бир мамлакатнинг асосий соуаларидан бири саналади. Бугунги кунга келиб, нефт ва газ саноатида цолган саноат тармоцлари учун %ам узвий боглицликда хизмат курсатилиши таъминланади. Нефт ёцилги-энергетика мажмуи сифатида дастлабги энергия таъминотчиси булиб, у унинг таркиби нефт ва газ саноатиа цазиб олинадиган углуводород хомашесидан иборатдир. Мацола нефт ва газ саноати %ом аше базасидан фойдаланишнинг илмий назарий асослари куриб чицилган.

Калит сузлар: нефт ва газ саноати, илмий ёндошувлар, хомаше базасини шакллантириш.

Vahobov Sh. V. chief specialist Council of Farmers Dehkan Farms and Landowners of Uzbekistan

SCIENTIFIC AND THEORETICAL BASIS OF METHODS OF USE OF RESOURCES IN THE OIL AND GAS INDUSTRY

Abstract: The oil and gas industry is one of the key industries in every country. To date, the remaining industries in the oil and gas industry will also be provided with interconnected services. Petroleum is the primary energy supplier as a fuel and energy complex, which consists of hydrocarbons extracted from the oil and gas industry. The article discusses the scientific and theoretical basis for the use of raw materials in the oil and gas industry.

Keywords: oil and gas industry, scientific approaches, formation of raw material base.

Нефт ва газ саноати of^ ва мураккаб иш жараёнларнинг кетма-кетлигидан иборат саналади. Хусусан нефт ва газ саноати деганда куйидаги ишлар мажмуи тушунилади: кидирув ишлари, кудукнинг курилиш ишлари, казиб олиш ишлари, транспорт оркали ташиш фаолияти, нефтни кайта ишлаш, нефтни реализация килиш, газни кайта ишлаш ва унинг мах,сулотларини кайта ишлаш сингари иш жараёнларини бир-

биридан ажратиб булмайди. Ушбу занжир уз ичига нефт ва газ саноатида амалга ошириладиган ишларнинг хомаше базасидан мустакилона фойдалана олиш имкониятини такдим этиш билан бирга, инвестицион фаолиятда ва таваккалчилик даражаси буйича юкори бахоланган капиталнинг интенсивлигини ташкил этади. Нефт ва газ саноатининг казиб олинган ресурсларнинг кайта тикланмаслиги хамда нефт-газ кудукдарининг махсулдорлиги буйича чегаравий жойлашганлиги тармокнинг асосий хусусиятларидан саналади.

Нефт ва газ саноатининг ахамияти хар бир мамлакатнинг иктисодий эркинлигини таъминлашда бош уринни эгаллайди. Нефт ва газ саноатининг хомашё базаси сифатида нефт, газ, углеводород, кумир сингари фойдали казилмалар саналади. Нефт ва газ саноати хомаше базаси бошка саноат тармокларига караганда купрок даромад келтиради. Нефт ва газ саноатининг хомаше базасининг таркиби жахон иктисодиётида доимий талаб юкори булган ресурслар саналади.

Табиий ресурсларнинг катта захираларига эга булган давлаталар иктисодиёт назариясида ресурс муллиги парадокси деб аталади. Унинг бу номни олганига сабаб куйидагилар саналади:

- иктисодиётнинг бошка тармокларининг ракобатбардошлилиги пасайиши реал айирбошлаш курсининг ортиши ресурс тушумларини билан боFликлиги;

- ресурсларни жахон бозорида сотишдан тушган даромаднинг юкори даражадаги узгарувчанлиги;

- саноат ишлаб чикариш тармоFини ривожлантириш учун реал раFбатлантиришнинг ва реал эхтиёжнинг йуклиги, чунки хомашё даромадлари хозирги давлат тизими ва иктисодиётнинг тузилиши шароитида маълум турFун турмуш даражасини саклаб туриши мумкин;

- тоF-кон ва кишлок хужалиги хом ашёси сотилган холда - камайиб борувчи даромад ва кичик мултипликатор билан ишлаб чикариш. Агар хом ашёни сотишдан тушган даромад кайта ишлаш саноатига (даромадлари ошиб борадиган ва купаядиган тармоклар) инвестиция килинган булса, бу иктисодий усишга олиб келади. Агар товар даромадлари чет элга инвестиция килинса ёки хашамат ва истеъмол воситаларига сарф килинса, иктисодиётнинг ноишлаб чикариш тармоклари мутаносиблиги сакланмасдан, узок муддатли инвестицияларни йукотади. Ишсизлар сонининг ошиши шаклланди, уларнинг эхтиёжлари хом ашё экспортидан субсидиялар билан копланиши мумкин. Агар субсидиялар этарли булмаса, ички талаб камаяди, агар этарли булса, импорт товарларга тушади, чунки махаллий ишлаб чикариш ёмонлашади.44

44 Эткинд А. Петромачо, или Механизмы демодернизации в ресурсном государстве // Неприкосновенный запас. № 88 (2/2013)

Ресурсларнинг муллик парадокси иктисодиёт назариясига Ричард Ауити томонидан 1993- йилда "ресурсларнинг лаънати" термини остида табиий ресурсларга бой мамлакатлар иктисодий усиш суръати паст, табиий захиралари кам саналаган мамлакатларга Караганда ушбу бойликдан мамлакат иктисодиётини ривожлантириш учун фойдалана олмаган ва бунга окилона ёндошувни билдирмаган мамлакатларни тадкик этишда ишлатилган.

Ричар Ауити узининг карашларини Ж.Сакснинг "табиий ресурслар мамлакатлар учун афзаллик келтирмайди, балки унга уч булганларни жалб килади"-деган фикрни 1980 - йилларда билдирган эди. Унинг тадкикотига кура мамлакатнинг табиий захиралар билан туйинганлиги аслида мамлакатнинг заиф иктисодий мутаносибликни сабаби эканлигини баён этади. Ушбу карашларни асослайдиган булсак, Бирлашган Араб Амирлигини сифатида келтирганда, унинг нефт ва газ ресурслари билан туйинганлиги канчалик юкори булмасин, мамлакатнинг озик-овкат саноатини хориж мамлакатларидан импорт килишга мажбур булиши унинг хамда туризм сохасини ривожлантириш билан боFлик муаммоси замонавий бино ва иншоотларни барпо этиш оркали хал этилишига окилона ечим топилди. Яъни ушбу мамлакат озик-овкат махсулотлари танкислигини туристик транспортлар оркали хал килинишига олиб келди. Бунинг учун эса архитектура ва курилиш саноати хизмат килди.

Ресурсларнинг муллиги айнан нефт казиб олиш ресурсларининг юкори усиш суръатини намоён этувчи мамлакатларга нисбатан ишлатилган булиб, у айнан нефт сохасига нисбатан каратилган. Дунеда табиий ресусрларга бой мамлакатларнинг энг йирик вакиллари АК,Ш, Канада, Австралия, Испания, Форс курфази мамлакатлари, Малайзия, Норвегия, Ливан, Россия сингари давлатлар саналади.

Эрик Рейнерт инглиз иктисодчи олими "К,андай бой давлатлар бойиди ва кашшок мамлакатлар кашшоклигича колмокда" номли асарида "хатто йирик ресурсларга эга булган мамлакатларда кашшокликнинг аксарияти ресурсларнинг ишлаб чикаришдаги монополлашувга асосланган" деган фикрни келтирган. 45 Узини карашларини Давид Рикардонинг "К,иёсий устунлик назария"сидан мамлакатлар суистеъмол килишади деган танкидий ёндошув асосида билдирган. Давид Рикардо мутлак афзалликлар назариясини ишлаб чикаандан савдонинг мамлакатларнинг ишлабчикариш фаолиятига эга булмаслигига карамасдан, мутлок устунликка эга булмаса хам фойдали фаолият эканлигини таъкидлаган. Бу эса уз навбатида алтернатив харажаталарни келтириб чикаришда хизмат килган. 46

45 Э. Райнерт Как богатые страны стали богатыми, и почему бедные страны остаются бедными. (2011), М.: Изд. дом Гос. Ун-т — Высшая школа экономики.

46 Блауг М. Закон сравнительных преимуществ // Экономическая мысль в ретроспективе = Economic Theory in Retrospect. — М.: Дело, 1994. — С. 111-115. — XVII, 627 с. — ISBN 5-86461-151-4.

Тадкикодчи олимлар жахон ефт ва газ саноатида ресусрларнинг муллик парадоксига асосан холат кузатилганда яна бир терминни киритишган булиб, уни "Голланд касаллиги" деб атадилар. Бу Гронинген омили хам деб аталади. Унга кура мамлакатнинг миллий пул бирлигининг реал курсини саклаб колишга иктисодий соханинг кайсидир тармоFида кескин узгариши натижасидаги салбий таъсирига нисбатан кулланилган. Аммо амалий жихатдан уни фойдали казилма конларини очиш ёки нефт казиб олиш тармоFидаги экспорт операцияларига нархнинг ошишига каратилган. Унинг келиб чикиш тарихи хам айнан нефт ва газ саноати билан боFлик булиб, Гронинген газ конидан 1959-йилда Нидерландиянинг шаркий кисмида очилган конини узлаштириш газ экспортини кескин ошириши натижасида ишсизлик ва инфляция холати кузатилган.47 Бу каби холат Саудия Арабистон, Нигерия хамда Мексика хамда Ливанда хам кузатилган.

Иктисодиётнинг казиб олиш саноатининг экспорт даромадларининг сезиларли даражада усиши мамлакатга кушимча валюта окимининг кириб келишига сабабчи булади, бунинг натижасида эса миллий пул бирлигининг курсини баркарорлигини саклашда хизмат килади. Натижалар кетма-кетлигида махсулотларнинг ракобатбардошлилиги таъминланиши сустлашади, бу эса уз навбатида махсулотларнинг экспорт хажмига салбий таъсир курсатади, мамлакатдаги ишсизликнинг даражаси ортади. ЯИМ нинг табиий пасайиши кузатилиши окибатида мамлакатнинг иктисодий усиши хам ривожланмай колади.

Ресурсларнинг муллик парадокси ва Гронинген омилининг иктисодий усишга салбий таъсирига нисбатан Давлат захираси шакллантирилган. Бу мамлакатда иктисодий жихатдан кийингарчиликлар юзага келганда мамлакатнинг истикболи ва ривожланиши учун давлат бюджетини баркарорлаштиришка каратилган жамFарма саналади. Бундай фондлар турли мамлакатда турлича шаклланган булиб, унга нисбатан узининг фойдали казилмалари, кимматбахо металлар ёки пул бирлиги билан бахоланади. (кумир, олтин, ёкут, АК,Ш доллари, дирхам ва хк.) унинг вазифаси узок муддатли ривожлантиришда ижтимоий-иктисодий кумакдир.

Ишлаб чикариш кувватларининг худудий жихатдан бир маромда ривожланишини таъминлаш, иктисодиётнинг мутаносиблик категориясини ишлаб чикаришни жойлаштириш назарияси ишлаб чикариш объектларини демографик, географик хамда иктисодий омиллар асосида амалга оширилади. Нефт ва газ саноати мамлакатимизда асосан К,ашкадарё вилоятида ривожланган булиб, унинг энг махсулдор казиб олиш майдони Кукдумалок майдонига туFри келади. Жойлаштириш назариясининг келиб чикишига кишлок хужалиги иктисодиётида А.Тюнен томонидан кишлок

47 Забелина О. Российская специфика "Голландской болезни. - Вопросы экономики, 2004 № 11

хужалиги штандорти назарияси асос булиб хизмат килди, яъни В.Лаундхарт томонидан "Саноат корхоналарининг рационал ишлаб чикариш самарадорлиги" назариясини ишлаб чикилган. Ушбу назарияга кура Лаундхарт саноат корхонасининг хомашё ресусрларини махсулотлар бозорига нисбатан мукобил жойлашувини аниклаш усулини таклиф килган. Яъни, бу назарияга кура махсулотни сотиш турли нукталардан барча учун марказлашган жой ва трнаспортнинг тарифлари инобатга олинади.

А.Вебер Лаундхартнинг ишига кушимча тарзда 1909-йилда узининг назариясини киритди, унга кура ишлаб чикаришни оптимал жойлашуви марказлашган нуктада эмас, балки йур харажатлари, ишлаб чикариш кувватига ва ишчи кучи ресурсларига килинадиган харажатлар, хомашё ва уларни келтириш билан боFлик булган харажатларни камайтирадиган нуктада булишига асосланади. Бу эса узига ишчи кучини жалб килиш оркали истеъмолчиларни хам эътиборини тортиш мумкин. 48

Бугунги кунга келиб хомашёдан фойдаланиш технологиялари куплаб имкониятларни ишлаб чикарувчиларга такдим эта олади, ва бу махсулотларнинг турларини купайтириш, яъни диверсификация оркали сотиш бозорларини кайта йуналтириш, ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш, иктисодий баркарорликни таъминлаш, саноат тармокларини ривожлантириш сингари тушунчаларни хам уз ичига олади.

Саноатда ишлаб чикаришда хомашё базасидан фойдаланишда ишлаб чикаришда инвестициянинг мухим концепцияси сифатида махсулотнинг турларини турли инновацион технологияларга асосланган ва колдик материаллардан унмли, мажмуавий фойланишни таъминлаш оркали иктисодий фойда олишининг оптимал услубларидан бири саналади.

Ишлаб чикаришни диверсификациялаш асосан саноат кооперациясини хамда бошкарув тизими фаолиятида корпоратив бошкарув асосида олиб борилишини таъминлашга каратилган булади. Хусусан, дивесрсификация асосан узаро махсулотларни ишлаб чикариш соха бир -бирига якин булмаган максулотларни ишлаб чикаришга асосланади. Аммо уларнинг савдо килиш сохасининг бозори битта булади. Мисол сифатида машхур бренд остидаги "Армани" компаниясини келтириш мумкин. Армани асосан газламалардан либослар яратишга каратилган булишига карамасдан, чарм-пойабзал, капчиклар, кузойнаклар хамда турли хил шу каби махсулотлар ишлаб чикадилар. Уларнинг сохалари савдо борасида мода оламига бориб такалади, ишлаб чикариш сохаси бир-биридан йирок.

Таваккалчиликни диверсификациялаш тушунчаси хам иктисодий термин сифатида инвестицион фаолиятда ишлатилиб, бу асосан корхона янги тадбиркорлик фаолиятига ишлаб чикаришда янги сохада ракиби булишига карамасдан туриб ишлаб чикариш ёки хизмат курсатишни йулга

48 Блауг М. Экономическая теория использования пространства и классическая теория размещения производства // Экономическая мысль в ретроспективе.

куяётган холатда ишлатилади.бунда диверсификация иккига, яъни горизонтал ва вертикал турларига булинади. Вертикал диверсификацияда ишлаб чикаришни келгуси даврига мулжалланган кушимча кийматни яратиши булса, бунда битта махсулот устида тадкикот ва ишлаб чикариш фаолияти олиб борилади. Горизонтал диверсификацияда махсулотларнинг сохаси битта сохага тегишли булиши таъминланишига кармасдан туриб, янги махсулот яратилади. Масалан, телефон вертикал холатда борган сари такомиллаштирилиб, унинг авлодлари устида иш олиб борилиши таъминланади, горизонтал холатда телефон ва телевизор ишлб чикариш холатлари ёркин мисол була олади.

Махсулотларнинг маркетинг жихатдан реализация жараёнини туFри ташкиллаштириш максадида воситачиларнинг хам диверсификацияси мавжуд. Бугунги кунга келиб ушбу холат анча ривожланган тус олган, хусусан йирик саноат корхоналари реклама фаолияти учун куп пул сарфламайди, балки уларни интернет тармоFи, буюртма асосида хамда эхтиёж юкори булган худудларга етказиб бериш оркали ишлаб чикариш циклини тезлаштиришда кумаклашадилар.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Эткинд А. Петромачо, или Механизмы демодернизации в ресурсном государстве // Неприкосновенный запас. № 88 (2/2013)

2. Э. Райнерт Как богатые страны стали богатыми, и почему бедные страны остаются бедными. (2011), М.: Изд. дом Гос. Ун-т — Высшая школа экономики.

3. Блауг М. Закон сравнительных преимуществ // Экономическая мысль в ретроспективе = Economic Theory in Retrospect. — М.: Дело, 1994. — С. 111-115. — XVII, 627 с. — ISBN 5-86461-151-4

4. Забелина О. Российская специфика "Голландской болезни.- Вопросы экономики, 2004 № 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.