Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТДА ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТДА ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1308
141
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
иқтисодиётнинг таркиби / саноат / қурилиш / қишлоқ хўжалиги / хизмат кўрсатиш соҳаси / ахборот индустрияси / модернизация / диверсификация / ялпи ички маҳсулот / кичик бизнес / хусусий тадбиркорлик / меҳнат ресурслари. / структура экономики / промышленность / строительство / сельское хозяйство / сфера услуг / индустрия информации / модернизация / диверсификация / валовой внутренний продукт / малый бизнес / частное предпринимательство / трудовые ресурсы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хашимов Пазлиддин Зукурович, Устаджалилов Достонбек Рустамович

Мақолада иқтисодиётнинг таркибий тузилишига таъриф берилган бўлиб, тармоқ таркибининг тарихий ривожланиш босқичларини ўрганиш натижалари келтирилган. Унда ривожланган давлатлар иқтисодиёти таркибида содир бўлган ўзгаришлар, баъзи мамлакатларда меҳнат ресурсларининг тармоқлар бўйича тақсимланиши, Ўзбекистон Республикасида ЯИМнинг тармоқлар бўйича таркиби баён қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПУТИ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ СТРУКТУРНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ В НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ

В статье дано определение структуры экономики и приводятся результаты изучения этапов исторического развития отраслевой структуры. В ней излагаются происходящие изменения в структуре экономики развитых государств, распределение трудовых ресурсов по отраслям в некоторых странах, отраслевая структура ВВП в Республике Узбекистан.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТДА ТАРКИБИЙ ЎЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

f V.

Хашимов Пазлиддин Зукурович,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон миллий университети "Иктисодиёт назарияси" кафедраси доценти, иктисодиёт фанлари номзоди

Устаджалилов Достонбек Рустамович,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон миллий университети 2- курс магистранти

МИЛЛИЙ ИКТИСОДИЁТДА ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ

УДК: 330.341.42

ХАШИМОВ П.З., УСТАДЖАЛИЛОВ Д.Р. МИЛЛИЙ ИЦТИСОДИЁТДА ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАРНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада иктисодиётнинг таркибий тузилишига таъриф берилган булиб, тармок таркибининг тарихий ривожланиш боскичларини урганиш натижалари келтирилган. Унда ривожланган давлат-лар иктисодиёти таркибида содир булган узгаришлар, баъзи мамлакатларда мех,нат ресурслари-нинг тармоклар буйича таксимланиши, Узбекистон Республикасида ЯИМнинг тармоклар буйича таркиби баён килинган.

Таянч иборалар: иктисодиётнинг таркиби, саноат, курилиш, кишлок хужалиги, хизмат курсатиш сох,аси, ахборот индустрияси, модернизация, диверсификация, ялпи ички мах,сулот, кичик бизнес, хусусий тадбиркорлик, мех,нат ресурслари.

ХАШИМОВ П.З., УСТАДЖАЛИЛОВ Д.Р. ПУТИ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ СТРУКТУРНЫХ ИЗМЕНЕНИЙ В НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ

В статье дано определение структуры экономики и приводятся результаты изучения этапов исторического развития отраслевой структуры. В ней излагаются происходящие изменения в структуре экономики развитых государств, распределение трудовых ресурсов по отраслям в некоторых странах, отраслевая структура ВВП в Республике Узбекистан.

Ключевые понятия: структура экономики, промышленность, строительство, сельское хозяйство, сфера услуг, индустрия информации, модернизация, диверсификация, валовой внутренний продукт, малый бизнес, частное предпринимательство, трудовые ресурсы.

КН.ASHIMOV P.Z., USTADJALILOV D.R. WAYS OF STRUCTURAL CHANGES IMPLEMENTATION IN THE NATIONAL ECONOMY

There is discussed in the article the structure of the economy and presented the results of the sectorial structure development history's stages study. It outlines the ongoing changes in the structure of the economy of developed countries, the distribution of labor resources by industry in some countries, and the sectoral structure of GDP in the Republic of Uzbekistan.

Key words: economy structure, Industry, construction, Agriculture, Services, information industry, modernization, diversification, gross domestic product, small business, private enterprise, labor resources.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

Кириш.

Маълумки, дунёнинг барча ривожлан-ган давлатлар иктисодиётдаги таркибий узгаришлар тизимли тавсифга эга булиб уларга макроиктисодий вазият таъсир курсатади. Бу эса индустриал жамиятдан постиндустриал жамиятга утиш жараёни билан давом этади. Бундай таркибий узгаришлар катор хусусиятларга эга. Жумла-дан, иктисодиётда анъанавий тармоклар хиссаси-нинг кисман кискариши (биринчи уринда кишлок хужалиги, казиб олиш ва кайта ишлов бериш сохалари), ва шунинг билан хизмат курсатиш сохаси, юкори технологик ва чукур илм талаб киладиган тармоклар хиссасининг эса купайиши ва шу оркали янги илмий - техник тараккиёт махсули булган натижаларга эришиш сохалари урнининг ошиб бориши жуда катта ахамият касб этмокда. Ушбу феномен халкаро ва мамлакат-лараро тавсифга эга булиб, жахон иктисодиёти таркибининг узгариш тенденцияларини шак-ллантиради. Мазкур жараёнга куплаб янги давлатлар интеграциялашиб, жахон иктисодиётида янги ишлаб чикариш турларининг юзага кели-шига уз хиссасини кушмокда ва шу жумладан Узбекистон хам жахон хамжамиятига шахдам кушилиб бормокда.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Таркибий узгаришлар иктисодиётни модер-низациялашнинг асосий йуналишларидан бири булиб, ривожланиш даражасидан катъий назар барча мамлакатларга хос хисобланади. Таркибий узгаришлар узлуксиз жараён сифатида доимий равишда иктисодиётнинг кайси йуналишда, кайси омиллар асосида, кандай даражада ривожлана-ётганлигини курсатади.

Хозирги вактда, таркибий узгаришлар жараёни иктисодий жихатдан ривожланган давлатларда жадал кечмокда.

Узбекистон Республикаси иктисодиётида хам туб таркибий узгаришлар амалга оширилмокда. Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланга-нидек "Энергетика, нефть-газ, геология, транспорт, йул курилиши, кишлок ва сув хужалиги, ичим-лик суви ва иссиклик таъминоти хамда бошка катор тармокларда чукур таркибий ислохотлар бошланди. Саноатнинг 12 та етакчи тармоFида модернизациялаш ва ракобатдошликни кучай-тириш дастурлари жадал амалга оширилмокда"1.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил 24 январь. // "Халк сузи" газетаси. 2020 йил 25 январь.

Буларнинг барчаси мазкур тадк,ик,от мавзусининг долзарблигини белгилайди.

Муаммонинг урганилганлик даражаси.

Иктисодиётда таркибий узгаришларни амалга оширишнинг назарий асослари О.С.Сухарев, Н.Б.Буркова, Н.И.Воловик, А.И.Анчишкиш, М.З.Бора, Н.И.Ведути, Ф.А.Воробейев, В.В.Косова,

A.Кронрод, В.И.Маевский, А.И.Ноткина, Н.Ю.Петракова, С.Т.Шаталина, В.К.Юренко, С.Н.Жаворонков ва бошка иктисодчи олимлар томонидан тадкик килинган.

Н.Д.Кондратьев, В.В.Леонтьев, П.А.Сорокин ва бошкалар уз тадкикотларида ижтимоий-иктисодий ривожланиш ва таркибий узгаришларни прогнозлаш масалаларига алох,ида эътибор каратганлар.

Л.И.Абалкин, А.Г.Аганбегян, В.М.Агеева,

B.С.Афанасьева, С.Д.Валентей, А.Е.Городецкий, П.С.Гренберг, В.М.Кудрова, Л.М.Никифоров, Ю.Г.Павленко, И.А.Рубинштейн, А.А.Сергеева, Д.Е.Сорокин, В.Н.Черковец ва бошкаларнинг илмий ишларида иктисодиётда таркибий узгаришларни амалга ошириш методологияси баён килинган.

Республикамизда иктисодиётда таркибий узгаришларни амалга ошириш хусусиятлари А.В.Вахабов, А.Ф.Расулев, Х.П.Абулкосимов, Н.Тухлиев, Т.М.Ахмедов, С.В.Чепель, Ш.Х.Назаров, Н.Г.Муминов, Р.А.Сейтмуратов, У.А.Мадрах,имов ва бошкалар томонидан тадкик килинган.

Тад^и^отнинг ма^сади миллий иктисодиётда содир булаётган таркибий узгаришлар мазмун ва мох,иятини янада кенгрок ёритиш, бу жараён-ларни фаоллаштириш буйича илмий таклифлар ва амалий тавсияларни ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицот методлари. Маколани тайёрлаш жараёнида диалектик тах,лил ва синтез, индукция ва дедукция, илмий абстракция, монографик кузатув, тизимли ва киёсий тах,лил усулларидан фойдаланилди.

Асосий натижалар. Иктисодиётнинг таркиби жуда мураккаб ва куп киррали тушунча булиб, турли иктисодий тизимлардаги тармокларнинг узаро муносабатларини ифодалайди. Иктисодий адабиётларда у ижтимоий, тармок, ишлаб чикариш, минтакавий (худудий) ва ташки савдо таркибларга булинади. Иктисодиётнинг тармок таркиби жуда кенг маънода кенгайгани ишлаб чикариш ва ижтимоий мехнат таксимоти жараёнида ишлаб чикаришнинг алохида шароитла-рини тавсифлайди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

Шуни таъкидлаш лозимки, миллий иктисодиётни асосий кисмларга булиш хам (саноат, кишлок хужалиги, курилиш, транспорт, савдо ва бошкалар) мехнат таксимотини ифода-лайди. Уз вактида мехнат таксимоти эса, хар бир иктисодиёт буFинларида тармокларнинг бор-лигини такозо этади. Масалан, ишлаб чикариш тармоFида - казиб олиш ва кайта ишлов бериш тармоклари, кайта ишлов тармоFида эса - енгил саноат, озик-овкат саноати, машинасозлик каби сохаларнинг ривожланишига олиб келади. Машинасозлик эса асбоб-ускунани ишлаб чикариш сохасини уз ичига олади ва шу мантикий тизим буйича мехнат таксимоти юз беради.

XVIII асрда Ф.Кене ("Иктисодий жадвал", 1758) ва Ж.Б.Сэй иктисодиёт таркибини тавсифлай-диган ва ижтимоий махсулотни кайта тиклаш боскичлари буйича тадк,ик,отлар олиб боришган ва биринчи марта ижтимоий махсулот харакатини уч боскичга ажратишган: ишлаб чикариш, таксимлаш ва истеъмол.

XX асрнинг биринчи ярмида К.Кларк асарла-рида асосий (кишлок хужалиги), урта (саноат) ва учинчи соха (хизмат курсатиш сох,аси)ларга булиниб, иктисодиёт таркибини урганиш учун сек-торал буйича ёндашувни таклиф этилган. Кейин-чалик Д.Белл туртинчи ва бешинчи тармок,ларни киритади.

Тармок таркибининг тарихий ривожла-ниш боскичларини урганиш натижасига кура иктисодиёт тармокларининг диверсифицияси ва иктисодиётдаги улуши узгариб боради. Унга кура "биринчи тармоклар" (кишлок хужалиги ва казилма саноат), "иккинчи тармоклар" (саноат ва курилиш) ва "учинчи тармок" (хизмат курсатиш сохалари - сервис)га ажратилган, хозирги кунда янги тармок таркиби, ягни "туртинчи тармок" (ахборот индустрияси) шаклланди ва ривожланмокда.

Ижтимоий такрор ишлаб чикариш жараёнида тармоклар уртасида якин алок,алар пайдо булади, ва бундай алокаларни урганиш иктисодиётнинг усишини прогнозлаштиришда мухим роль уйнайди. Уни илк бор тахлилини узининг тармоклараро мутаносиблик моделида В.Леонтьев алохида этибор билан курсатиб, иктисод фани-дан Нобель мукофотига сазовор булган. Ушбу моделнинг номи - "Ишлаб чикариш х,аражатлари" булиб, унда сон жих,атдан х,ар бир тармокнинг ресурс ^аражатлари ва ишлаб чик,ариш мик,дори нисбатлари урганиб чикилиб, товар ва хизмат-

ларнинг миллий иктисодиётнинг бир тармоFидан иккинчи тармоFига х^аракатланиши урганилган.

XX асрнинг охирига келиб постиндустриал жамиятга утиш сабабли, ривожланган давлатлар иктисодиёти таркибида куйидаги узгаришлар яккол уз аксини топди:

• ЯИМда кишлок хужалиги, казиб олиш ва с^ир саноат тармоклари улушининг кескин камай-иши;

• юкори технологияларга бой махсу-лотларни ишлаб чикариш, масалан, асбоб-ускуналарни ишлаб чикарувчи тармоклар;

• хизмат курсатиш сохасининг ЯИМ даги улушининг ортиб бориши, масалан, фан, кликни саклаш, таълим ва бошкалар.

Замонавий иктисодиётдаги таркибий узгаришларни тахлил килиш куйидагилар асо-сида амалга оширилди:

- ЯИМ таркибида иктисодиёт тармоклари (бирламчи ва иккиламчи тармоклар, хизмат курсатиш сохалари) улуши динамикаси (товар-лар ва хизматлар ишлаб чикариш нисбати) ва иш билан банд булганлар сони;

- ЯИМ таркибидаги тармоклар улуши динамикаси (шу жумладан, тармок эластиклиги коэф-фициентлари ва таркибий аванс коэффициентла-ридан фойдаланган холда);

- импорт ва экспорт таркибининг харакати;

- оралик истеъмол харакати (моддий талаб);

- ишлаб чикариш ва истеъмол динамикаси;

- иктисодиёт усиш суръатларининг динамикаси (шу жумладан, иктисодиётнинг усиш сифати индексидан фойдаланган холда).

Иктисодиётда таркибий узгаришларни тар-тибга солишдан асосий максад, унинг пропор-ционал ва мутаносиб усишини таъминлаш демак-дир. Шу сабабдан, таркибий узгаришларни асос-лаш учун хар томонлама тахлил ва бахо бериш жараёни мухим роль уйнайди. Жумладан, таркибий узгаришларнинг асосий харакатлантирувчи кучларини аниклаш, уларнинг иктисодиёт таркибига таъсирига бахо бериш, миллий иктисодиётнинг усиш динамикаси ва сама-радорлик курсаткичларини тахлил килиш иктисодчиларнинг вазифасига киради. Бунда таркибий узгаришларга бахо беришнинг икки жихати катта ахамият касб этади. Биринчиси - сифат жихатидан асосий таркибий узгаришлар ва миллий иктисодиёт усиши уртасидаги боFликликни тахлил килиш булса, иккинчиси - сон жихатидан таркибий узгаришлар ва уларнинг иктисодий усишга таъсирини тахлил килиш хисобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

1-жадвал. Мехнат ресурсларининг тармоклар буйича таксимланиши (Япония, Жанубий Корея,

Хитой ва Узбекистан)1

Ахоли бандлиги,% Япония Жанубий Корея Хитой Узбекистон

2007 й. 2017 й. 2007 й. 2017 й. 2007 й. 2017 й. 2007 й. 2017 й.

Саноат 28,21 25,58 25,46 24,79 26,8 28,1 14,0 13,5

Кишлок, хужалиги 4,29 3,49 7,59 4,89 40,8 27,0 38,0 27,3

Хизмат курсатиш 67,5 70,93 66,37 70,32 32,4 44,9 48,0 62,2

Миллий иктисодиётда таркибий

узгаришларнинг иктисодий усишга таъсирини бахолашда куйидагиларни амалга ошириш мухим саналади:

1. Иктисодиётдаги таркибий узгаришларни таснифлаш, таркибий узгаришларнинг интеграл микдор ва сифат хусусиятлари хамда парамет-рларини тахлил килиш, иктисодиётдаги таркибий узгаришларга таъсир килувчи омилларни аниклаш.

2. Таркибий узгаришларни амалга ошириш механизмининг ишлаб чикарувчи кучлар ва ишлаб чикариш муносабатларини ривожлан-тиришга таъсирини тавсифлаш.

3. Иктисодиётдаги номутаносибликларнинг асосий сабабларини аниклаш ва амалга ошири-лаётган ислохотлар натижасида содир булаётган ижобий таркибий узгаришлар окибатларини тахлил килиш.

4. Ялпи ички махсулот ишлаб чикаришда тармоклар таркибидаги узгаришларни бахолаш.

5. Ахоли даромадлари манбаларининг тармоклар кесимида усишини прогнозлаштириш.

6. Саноатдаги таркибий узгаришларни прогнозлаштириш.

7. Миллий иктисодиёт тармокларининг таркибий номутаносиблигини макроиктисодий тахлил килишни такомиллаштириш йуналишларини ишлаб чикиш ва ижтимоий-иктисодий ривожланишнинг асосий вазифала-рига эришишга каратилган амалий тавсиялар ва ёндашувларни таклиф килиш.

Миллий иктисодиётдаги таркибий узгаришларниг иктисодий усишга таъсирини тахлил этишда куйидагиларга эътибор каратиш лозим:

• тренд сифатида реал ялпи ички махсулот усиш суръатларини инобатга олиш зарур;

• ик,тисодий усиш - узок, муддатли тавсифга эга булган жараёндир; шу сабабдан энг камида 10 йиллик даврни тахлил килиш лозим;

1 Review of Competitiveness Frameworks-Harvard Business School 2019.

• иктисодий усиш билан бир каторда ахоли турмуш фаровонлигини ифодаловчи курсаткичларни хам тахлил килиш керак.

Мехнат ресурсларини тармок кесими буйича таксимланишига эътибор каратадиган булсак, 1-жадвалдан куриниб турибдики, мамлакат-ларда мехнат ресурсларининг тармоклар буйича такисимланиши ва харакатланиши узгариб бор-ган. Жумладан, 2007-2017 йиллар оралитида банд-лик кишлок хужалиги ва саноат тармокларида сезиларли даражада камайган булсада, хизмат курсатиш сохасида ортиб борган. Хусусан, Япония к,ишлок, хужалигида банд ахоли салмоFи 4,29 фоиздан дан 3,49 фоизга (-0,08 фоиз), Жанубий Кореяда 7,59 фоиздан 4,89 фоизга (-2.7 фоиз), Хитойда эса 40,8 фоиздан 27,0 фоизга (-13,8 фоиз) камайган.

Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, республикамизда кишлок хужалигида банд булган ахолининг салмоFи Япония ва Жанубий Корея-даги курсатгичларидан кескин фаркланади. Сано-атда банд булган ахоли салмоFи буйича тафовут кишлок хужалигидаги холатга нисбатан тескари холатга эга. Ривожланган давлатлар катори Узбекистонда хам хизмат курсатиш сохасида бандликнинг ошиши акс этган. Хизмат курсатувчи тармоклардаги тафовутлар эса юкори эмас.

Жадвал маълумотлари шуни курсатмокдаки республикамиз иктисодиётида кишлок хужалигини механизациялаш оркали ортикча банд булганларни саноат ва хизмат курсатиш сохасига кучириш талаб этилади. Ушбу ислохотни амалга ошириш учун кишлок хужалигида банд-ларни малакали ишчи даражасига олиб чикиш талаб этилади.

Таъкидлаш жоизки, 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантириш-нинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг 3.2 бандига асосан "Таркибий узгартиришларни чукурлаштириш, миллий иктисодиётнинг етакчи тармокларини модернизация ва диверсификация килиш хисобига унинг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

1-расм. Узбекистон ЯИМнинг 1988-2018 йилларда реал усиши, % да (утган йилга нисбатан)1.

ракобатбардошлигини ошириш"2 белгиланган. Жумладан:

• миллий иктисодиётнинг мутаносиблиги ва баркарорлигини таъминлаш, унинг таркибида саноат, хизмат курсатиш сохаси, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг улушини купайтириш;

• ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва технологик жихатдан янгилаш, ишлаб чикариш, транспорт-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма лойихаларини амалга оширишга каратилган фаол инвестиция сиёсатини олиб бориш;

• юкори технологияли кайта ишлаш тармокларини, энг аввало, махаллий хомашё ресурсларини чукур кайта ишлаш асосида юкори кушимча кийматли тайёр махсулот ишлаб чикаришни жадал ривожлантиришга каратилган, сифат жихатидан янги боскичга утказиш оркали саноатни янада модернизация ва диверсификация килиш;

• ишлаб чикаришни махаллийлаштиришни раFбатлантириш сиёсатини давом эттириш хамда, энг аввало, истеъмол товарлар ва бутловчи буюм-лар импортининг урнини босиш, тармоклараро саноат кооперациясини кенгайтириш;

• хизмат курсатиш сохасини жадал ривож-лантириш, ялпи ички махсулотни шаклланти-ришда хизматларнинг урни ва улушини ошириш, курсатилаётган хизматлар таркибини, энг аввало,

1 https://knoema.com/atlas/Uzbekistan/topics/Economy/ National-Accounts-Gross-Domestic-Product/GDP-growth

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017

йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони. - https://lex. uz/docs/3107036

уларнинг замонавий юкори технологик турлари хисобига тубдан узгартириш.

Бундан ташкари, Узбекистон Республикасини 2030 йилгача ижтимоий-иктисодий ривожлантириш Концепциясига кура макроиктисодий баркарорлик ва иктисодий усиш баркарорлигини таъминлаш, иктисодиёт тармокларининг ракобатбардошлиги, инвестиция ва экспорт салох,иятини ошириш, тадбиркорликни ривожлантириш ва х,имоя килиш учун кулай шарт-шароитлар яратиш каби чора-тадбирлар назарда тутилган. Бундан ташкари ЯИМнинг 2018-2030 йилларда ишлаб чикаришнинг реал кийматини 2,3 баробар ошириш, ЯИМда ишлаб чикариш, курилиш улушини ошириш курсатилган. Хизмат тармокларининг реал кийматини 2,1 баробар ошириш х,амда унинг ЯИМдаги улушини ошириш ва шу билан бирга кишлок хужалиги ЯИМдаги улушини камайтириш вазифаси куйилган. Ишлаб чикариш салох,иятининг усиши келажакда экспор-тнинг 3 баробар ошишига олиб келади, деб таъ-кидланган3.

Узбекистон узининг ривожланиш моделини изчил амалга ошириши натижасида, бошка собик Иттифок мамлакатларига нисбатан энг киска муд-датда, 1996 йилда иктисодий таназзулнинг олдини олди, макроиктисодий баркарорликни таъмин-лади ва иктисодиёт таркибини узгартириш билан боFлик асосий иктисодий ислохотларни амалга оширишга киришди.

Узбекистон иктисодиёти 1996-2003 йиллар давомида уртача йиллик 4 фоиз иктисодий усиш

3 https://regulation.gov.uz/uz/document/8839-kontseptsiya_kompleksnogo_sotsialno_ ekonomicheskogo_razvitiya_respubliki_uzbekistan_ do_2030_goda

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

2-жадвал. Ялпи ички мах,сулотнинг иктисодиёт тармоклари буйича таркиби (жорий нархларда,

млрд. сум)1

Курсаткичлар 2000 й. 2005 й. 2010 й. 2015 й. 2018 й.

номинал % номинал %

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ЯИМ, жами 2848 100,0 14 233,3 64 578,4 190 036,2 361 951,1 100,0

Кишлок,, урмон ва балик, хужалиги 978,5 34,4 4 192,8 21 251,3 64 680,3 117 315,8 32,4

Саноат (курилишни кушган холда) 658,6 23,1 4142 16 757,9 49 849,2 115 818,3 32,0

Хизматлар 1210,9 42,5 5 898,5 26 569,2 75 506,7 128 817 35,6

даражаси билан ривожланди. Кулай ишбилар-монлик мухитини яратиш, ишлаб чикаришни модернизация килиш, техник ва технологик янгилашга каратилган иктисодий ислохотларни чукурлаштириш жараёнлари натижаси сифатида мамлакатимиз иктисодиёти 2004 йилдан бош-лаб 2015 йилгача йиллик 7-9 фоиз даражасидаги юкори ва баркарор иктисодий усиш суръатла-рига эга булди.

Мустакиллик йилларида саноат ва хизмат курсатиш сохаларини ривожланиш салохиятини янада кенгайтириш натижасида ЯИМ таркибида кишлок хужалиги улушининг боскичма-боскич камайиш тенденцияси сакланиб колди, хусусан 2000 йилдаги холати 34,4 фоиздан 2018 йилда 32,4 фоизга тушди. Шу билан бирга, ЯИМ таркибида кишлок хужалиги улушининг камайиши кишлок хужалиги махсулотларининг ижобий уртача йиллик усиш суъатлари фонида содир булди.

Саноатни модернизациялаш, диверсифика-циялаш, техник ва технологик жихатдан янги-лаш буйича чора-тадбирларнинг амалга ошири-лиши натижасида саноат махсулотларини ишлаб чик,ариш умумий хажмининг усиши ва ЯИМ таркибида саноатнинг (курилишни кушган холда) улуши 2000 йилдаги 23,1 фоиздан 2018 йилда 32,0 фоизгача ошди.

Хизмат курсатиш сохасининг улуши аксинча 2000 йилдаги 42,5 фоиздан 2018 йилда 35,6 фоизга тушди.

Жадвал маълумотлари тахлил килинганида мамлакат ЯИМ номинал микдори кескин ортиши-нинг иккита асосий сабаби мавжудлиги куринди:

- юкори ва баркарор иктисодий усиш;

- урта ва юкори даражадаги инфляция;

Иктисодиётнинг тармок таркибидаги

узгаришлар кишлок хужалигининг ЯИМдаги улу-шини кисман кискариши, саноат тармоFининг кескин ошиши ва хизматлар тармок,ларининг ЯИМ даги улушини кисман к,иск,аришини курсатмокда.

1 http://web.stat.uz/open_data/uz/3.4%20Structure_ GDP_uzb.pdf

Бунинг асосий сабаби саноат тармоFининг иктисодий усиш даражаси кишлок хужалиги ва хизмат курсатиш тармок,ларининг иктисодий усиш даражасидан юкорилиги, давлатимизда Прези-дентимиз бошчилигида олиб бораётган ишлаб чик,аришни ривожланитириш буйича иктисодий сиёсатининг натижасидир.

Ушбу давр мобайнида иктисодий усишнинг локомотиви саноат тармоFи булди. Асосий сабаблардан бири, мамлакатнинг иктисодий салохиятига нисбатан сезиларли микдордаги жалб килинган инвестициялар, малакали ишчи кучи-нинг ошиб бориши саноатнинг ЯИМ даги улу-шини ошириш имкониятини берди.

Кейинги йилларда мамлакатнинг таркибий узгаришида худудларнинг роли сезиларли дара-жада ошди. Худудларнинг иктисодий салохияти ва ракобатбардошлигини оширишга йуналтирилган бир катор чора-тадбирлар кабул килинди.

Узбекистан худудларининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши ва иктисодий усиш суръатларидаги нотенгликлар бир катор объектив сабаблар - бозор ислохотларининг даст-лабки давридаги худудий ривожланиш даражаси, худуднинг инвестицион жозибадорлиги, иктисодий-географик ривожланиши, инфрату-зилманинг ривожланганлик даражаси, иннова-цион салохияти ва бошка купгина омиллар билан изохланади.

Учинчи расмда куриниб турибдики, республика ЯИМ ни шакллантиришда ЯХМ нинг улуши буйича Тошкент шахри 13,5 фоиз билан етакчи-лик килмокда.

Тошкент ва Самарканд вилоятлари мос равишда 9,5 фоиз ва 7,7 фоиз курсаткич билан кейинги уринларни эгаллайди.

ЯХМ нинг энг кам улуши Сирдарё (2 фоиз), Жиззах (3 фоиз) вилоятларида ва Коракалпотистон Республикасида (3,7 фоиз) кайд этилган. Ушбу холат вилоятларни ривожлантиришда нотен-гликлар мавжудлигини англатади ва ушбу вило-ятларда янги ишлаб чикариш кучларини барпо этиш зарурлигини англатади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

3-расм. 2018 йилда ЯИМни шакллантиришда худудларнинг иштироки (ЯИМга нисбатан фоизда)1.

Ахоли жон бошига ЯХМ нинг худудий диффе-ренциацияси буйича тахлили шуни курсатадики, Тошкент шахрида бу курсаткич уртача республика даражасидан 2,1 баробарга юк,ори. Навоий вилоя-тида бу курсаткич 1,8 баробар, Тошкент вилоятида 1,2 баробарни ташкил этади. Ахоли жон бошига ЯХМ нинг хажми буйича худудлараро тафовут 3,9 баробарни ташкил к,илади2. Агар шу тенденция сак,ланиб к,оладиган булса, як,ин истик,болда биз худудлараро нотекислик риски муаммосига дуч келамиз.

Бозор ик,тисодиёти шароитида мамлакат ижтимоий-ик,тисодий ривожланишининг усту-вор йуналишлари диверсификациялаш, ресурс-ларга к,арамликни камайтириш, юк,ори улушли кушилган кийматга эга тармок,ларни ривожлан-тириш ва юк,ори технологияли ишлаб чикаришни узлаштириш хисобланади. Мустак,иллик йилла-рида Узбекистоннинг ик,тисодий ривожланиши ик,тисодий усиш учун кулай шарт-шароитларни

1 http://web.stat.uz/open data/uz/3.6%20Volume GRP uzb.pdf

2 http://web.stat.uz/open data/uz/3.8%20Volume GRP per capita uzb.pdf

яратиш ва худудларнинг инвестицион жозиба-дорлигини оширишга йуналтирилган.

Худудлар ик,тисодиётини такомиллашти-ришга йуналтирилган чора-тадбирлар хомашё ишлаб чик,аришга йуналганлигини бартараф этишга, ишлаб чик,ариш-технологик базасини шакллантириш ва худудларнинг ижтимоий-ик,тисодий ривожланишидаги номутаносибли-кларни камайтириш имконини берди. Хизмат курсатиш сохаси ахолининг барча к,атламларини к,амраб олди ва жамиятда содир булаётган деярли барча ижтимоий-иктисодий жараёнларга таъ-сир курсатди, бу холат таркибий узгаришларнинг ахоли турмуш даражасига таъсирини ифодалайди.

2000-2018 йилларда хизмат курсатиш сохасининг ривожланиш динамикаси деярли барча худудларда ижобий ривожланиш тенденци-яларини курсатиб турибди. 2018 йилда Наманган, К,ашк,адарё, Жиззах вилоятлари ва Тошкент шахри пешкадамлар каторидан жой эгаллашган. Тошкент шахрида юк,ори усиш суръатларининг таъ-минланиши, аввало, ахоли реал даромадларининг усиши, якуний истеъмол махсулотлари ишлаб чикариш тармок,ларининг ривожланиши билан боFлик булиб, бу хар хил турдаги хизматларнинг ривожланишига кучли таъсир курсатмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

Тахлиллар шуни курсатмокдаки, саноати ривожланган худудларда (казиб олиш саноа-тини хисобга олмаган холда) - Навоий, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шахри буйича хизмат курсатиш сохасининг уртача ахоли жон бошига курсаткичлари Самарканд, Наманган, Хоразм, Жиззах ва Сурхондарё вилоятларига нисбатан юкорилиги кузатилди.

Янги иш уринларини ташкил этиш, инвестиция, солик, пул-кредит ва илмий-техник сиёсатни тако-миллаштириш хамда янги ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланган холда кичик биз-несни ривожлантириш оркали иктисодиётнинг янада баркарор усишини таъминлаш, бозор хиз-матларининг тармок тузилмасида сифатли тарки-бий узгаришлар килиш имконини беради.

Бу эса, Узбекистонда хизматлар ишлаб чикариш ва истеъмол килишнинг ок,илона тузил-масини шакллантириш хамда ахоли турмуш дара-жаси ва сифатини янада оширилишини таъминлаш имконини беради.

Миллий ик,тисодиётдаги вазият ва жахон таж-рибасидан келиб чик,к,ан холда куйидаги хулоса-ларга келиш мумкин,

Биринчидан, асосий 4 секторларни чукур урганиш, уларнинг давлат иктисодиётига таъсири корреляциясини сифат ва сон жихатдан тахлил к,илиш катта ахамиятга эгадир. Буларнинг натижа-лари асосида амалий Давлат дастурлари стратеги-ялари ва концепцияларини кабул килиш миллий иктисодиётда ижобий таркибий узгаришларни амалга оширишнинг мухим омили булиши мум-кин.

Иккинчидан, билимлар иктисодиётига утиш жараёни жахоннинг ривожланган давлатлар каби миллий иктисодиётда тадбик этиш чора-тадбирлари келажакда баркарор ва кескин иктисодий усишни таъминлаш шароитини яра-тади. Унинг асосида, ЯИМ да билимларнинг -информацион ресурсларнинг улушида уз урнини акс эттириши долзарб вазифалардан бири булиб хисобланади.

Учинчидан, жахон тажрибасига асо-сан иктисодиётда таркибий узгаришларни чукурлаштиришнинг устувор йуналишлари, хусу-сан, постиндустриал шароитда ЯИМда хизмат курсатиш сохасининг улушини ошириш, кишлок хужалигининг улушини эса нисбатан кискариш асосида миллий иктисодиётнинг таркибини оптималлаштириш чора-тадбирлари келажакда ик,тисодий усиш ва ахоли даромадларини ошириш имконини беради. Улар орасида кучли корреля-

ция боFликлик мавжуд. Бу кишлок хужалигидан бушаган мехнат ресурсларини янги йуналишга сафарбар этиш имкониятини беради.

Туртинчидан, кулай ишбилармонлик мухитининг яратилиши, инвестицияларнинг кенг жалб килиниши натижасида нафакат иктисодий усиш суръатларининг ошиши, балки иктисодиёт таркибида мухим сифат узгаришларининг юз бериши кузатилади. Таркибий узгаришлар бора-сидаги сиёсатнинг изчил амалга оширилиши натижасида мамлакат иктисодиёти таркиби диверсификация килинади, янги тармоклар пайдо булади, барча эски тармокларни модернизация килиш имконини беради.

Бешинчидан, иктисодиётда таркибий узгаришларни чукурлаштиришнинг устувор йуналишларини амалга оширилиши натижасида макроиктисодий баркарорлик ва иктисодий усиш баркарорлигини таъминлаш, иктисодиёт тармокларининг ракобатбардошлиги, инвестиция ва экспорт салохиятини ошириш, тадбир-корликни ривожлантириш ва химоя килиш учун кулай шарт-шароитлар яратиш, мехнат бозори-даги кескинлик даражасини пасайтириш, ахоли даромадларини ошириш ва кам таъминланган-ликни камайтириш, худудларни мутаносиб ривож-ланиш имконини беради.

Олтинчидан, миллий иктисодиётнинг статистик маълумотларидан келиб чиккан холда хизмат курсатиш сохасини етарли даражада ривожлантириш каби долзарб масала хукумат олдида тур-гани, унинг дунёнинг ривожланган давлатлар тажрибасига асосан ЯИМ да унинг улушини 50 фоизга етказиш масаласи нихоятда катта ахамиятга эга-дир.

Еттинчидан, миллий иктисодиётда кишлок хужалигига ЯИМ нинг карийб учдан бир кисми туFри келиши жуда салбий натижа хисобланади. Давлатимизнинг аграр йуналишга чукурлаштирилган иктисодиётдан, индустриал, сервисга йуналтирилган постиндустриал, инно-вацион ва билимлар иктисодиётига утиши дол-зарблиги нихоятда эътиборга сазовордир. Жум-ладан, ушбу максадга эришиш учун хукуматнинг иктисодий сиёсатида бу масала алохида урин олиши, амалий чора-тадбирларни кабул килиниши давр талаби хисобланади.

Саккизинчидан, 2000 йилдан 2018 йилгача ЯИМда ишлаб чикаришнинг кескин ортишига сабаб булган бир нечта омиллар бор. Хусусан, хукуматнинг иктисодий ва ишлаб чикаришга оид

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

сиёсатини самарали олиб борилганлиги алохида эътиборга лоик.

Тукизинчидан, хозирги вактда мулкчилик муносабатларида ижобий узгаришлар руй бера-ётгани, хусусан, нодавлат секторининг улушини 81 фоизга етиши ва бу жараённи давом эттириш масаласи жуда зарурлигини айтиб утиш жоиз.

Унинчидан, худудларни мутаносиб иктисодий усишини таъминлаш, уларнинг моддий-ресурс базасидан, имкониятларидан, афзалликларидан окилона фойдаланган холда ривожланитириш, худудлараро дифференциацияга йул куймаслик алохида эътиборга лойикдир.

Хулоса ва таклифлар.

Иктисодиётда таркибий узгаришларни янада чукурлаштириш максадида куйидаги йуналишларга алохида эътибор каратилиши лозим.

Биринчидан, билимлар иктисодиётига утиш учун куйидаги универсал воситаларни ишлатиб, улар ёрдамида керакли булган шарт-шароитлар яратиш мумкин. Жумладан,

• юкори технологиялар ва инсон капита-лини ривожлантириш сохасида янада кулай инве-стицион шароитни яратиш;

• жамиятда илмни асосий иктисодий усиш омили сифатида ривожлантириш;

• ишлаб чик,аришнинг барча тармокларида рак,обатни куллаб- кувватлаб, сохаларда иннова-цион жараёнларга импульс бериш;

• ик,тисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг мослашувчан механизмини ишлаб чикиш.

Иккинчидан, мамлакатимизнинг кулай географик жойлашишидан фойдаланган холда, биринчи 20 йилликда асосий эътиборни юкори технологи-яларга эга булган ишлаб чик,аришга йуналтириш, унинг техник салохиятини мамлакатда фак,атгина фан ва техникани ривожлантириш йули билан модернизация килиш керак.

Учинчидан, кишлок хужалигини механиза-циялаш натижасида бушаган ортикча мехнат ресурсларини саноатга сафарбар килиш чора-тадбирларини куриш.

Туртинчидан, мамлакатимизда ЯИМда хизмат курсатиш сохаси улушини купайтириш буйича чора-тадбирларни амалга ошириш, жумладан, 2040 йилгача Узбекистан иктисодиётининг хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш концеп-циясини ишлаб чикиш ва тасдиклаш.

Иктисодиёт таркибий узгариш йуналишларини чукурлаштириш чора-тадбирлари жахон иктисодий хамжамиятида нихоятда эътибор остида булиб, куплаб иктисодчи олимларнинг илмий нашрларида, хукуматлар карорларида уз аксини топган. Бинобарин, бу долзарб йуналишни чукур урганмасак, дунё микёсидаги макротен-денцияларни туFри тахлил кила олмаслиги-миз эхтимолига олиб келади, ва хукуматнинг иктисодий усишга доир булган амалий чора-тадбирлари самараси паст булиш эхтимоли бор. Айни вактда, таркибий узгаришлар буйича окилона кабул килинган иктисодий сиёсат, иктисодий усишда нихоятда катта ютукларга эри-шишга, дунёнинг иктисодий ривожланган давлат-лар каторига кириш имконини беради.

Адабиёт руй^ати:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Муро-жаатномаси. 2020 йил 24 январь. // "Халк сузи" газетаси, 2020 йил 25 январь.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Респу-бликасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида"ги ПФ-4947-сонли Фармони. - https://lex.uz/docs/3107036

3. Вахабов А.В., Жумаев Н.Х., Хошимов Э. Жахон молиявий-иктисодий инкирози. - Т.: «Академнашр», 20

4. Рахимова М.Р., Ишмухедов А.Э. Минтакавий иктисодиёт. -Т.: ТДИУ. 20

5. Абулкосимов Х.П. Иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш. -Т.: "Ноширлик ёFдуси", 2018.

6. Сейтмуратов Р.А. Модернизация обшества и структурное обновление экономики Республики Узбекистан. Монография. - Т.: Государственное научное изд-во «Национальная энциклопедия Узбекистана», 2006.

7. Агапова Т. А., Серёгина С. Ф. Макроэкономика. Учебник. - М.:2013.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

-- 20 к. ИКТИСОДИЁТ НАЗАРИЯСИ ВА МАКРОИКТИСОДИЁТ / ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И МАКРОЭКОНОМИКА А У

Интернет сайтлари:

1. www.gov.uz- Узбекистан хукумати портали.

2. www.stat.uz- Узбекистан Давлат статистика кумитаси сайти.

3. www.worldbank.com - Жахон банки сайти.

4. Knoema.com - Дунё давлатлари иктисодиёти статистик базаси.

5. Data.gov.uz - Узбекистан очик маълумотлар базаси.

6. Wikipedia.org - онлайн энциклопедия.

7. Norma.uz - Узбекистан Республикаси норматив-хукукий актлар базаси.

8. Lex.uz - Узбекистан Республикаси норматив-хукукий актлар базаси.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.