CC BY
101NAY CHOLG'USINING QADIMGI TARIXI
Mushtariy Xudoyberdiyeva O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Milliy musiqa tarixi, nay cholg'usi qadimgi tarixi, tarixiy manbalar, qadimgi to'plamlar va arxeolagik boy meroslarimiz,musiqa madaniyatimiz nay cholg'usining qadimiy va hozirga qadar saqlanib qolgan turlari, nay tuzulishiga malumotlar.
Kalit so'zlar: nay cholg'usi diapazoni, sozlanishi, bulamon sopol nay, Cho'pon nay, g'ajir nay tutak
ANCIENT HISTORY OF THE LITE INSTRUMENT
Mushtari Khudoyberdiyeva Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: The history of national music, the ancient history of the flute, historical sources, ancient collections and our rich archaeological heritage, the ancient and still preserved types of the flute of our musical culture, information on the structure of the flute.
Keywords: flute instrument range, adjustable, soft ceramic flute, Shepherd's flute, horned flute handle
O'zbek musiqasi o'zining judayam boy tarixi va qadimiy topilmalari bilan hali hanuzgacha ko'plab xalqlarni lol qoldirib kelmoqda, IV-VII asarlargacha bo'lgan davr madaniyat va san'at turlarining jumladan musiqasining, yuqori darajada rivojlanganini ifodalaydi.
Qadimiy Markaziy Osiyodagi antik madaniyatining ko'pgina cholgu asboblari(nay,ud,doira) kabilar sof mahalliy hususiyati bilan mavjudligini ko'rsatib kelgan.1 Musiqa san'atining tarixiy shakllanish jarayoni dastlab tabiat atrof-muhit bilan chambarchas bog'liq bo'lgan. Xususan musiqa san'atining takomillashuvi shaharlar madiniy hayotining rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib uning ildizlarini esa, eramazdan avvalgi 2-ming yillik o'rnini birinchi ming yillikning boshlanishiga borib taqaladi. Musiqa san'atning barcha ildizlari qadimiy yillarga borib taqalar ekan, bunda xulosa qilish mumkinki, o'sha davrlarda, mahalliy aholining turmush tarzidagi turli xil diniy marosimlar, bayramlar va bundan tashqari harbiy harakatlarini ifodalash maqsadida sekin-asta musiqiy cholg'ular o'ylab topila boshlagan. Xusasan nay cholg'usining
1 O'zbek musiqa tarixi Madrimov B X 18bet
kelib chiqishi, Sopol nay, Qo'shnayli alvos, G'ajir nay, Bulamon kabi asboblarga borib taqaladi. Baqtriyaning qadimgi tarixi Sangin shahari xarobalaridan topilgan Saroy mehrobidagi qo'sh nayli musiqa asbobi (Alvos)ni chalib turgan go'zallik, nafosat, suv, Nabotot, ilohasi hisoblangan Silena Marsiya haykali ham, qadim zamonlardan boshlab ushbu hududlarda musiqa madaniyati qanchalik darajada rivojlanganini ko'rsatib beradi. Shuningdek, Ibodatxona xarobalaridan bir-biriga ulangan suyaklari hamda Gilli qotishmalaridan yasalgan puflab chalinadigan sozlari ham topilgan.
Harbiy harakatlar va marosimlar o'tkazilishi davrida ba'zi musiqa asboblar harbiylarning qurol-aslaha,tug', bayroq, tamg'alari qatorida muhim ramziy belgi vazifasini bajargan. Masalan truba, puflama sozi harbiy qo'mondonlarning alohida ajratishi belgisi hisoblansa, indiofon-jam, arerofon-nay kabi musiqa asboblarini shakllarining ramziy belgisi sifatida qabul qilingan. Bundan xulosa qilish mumkinki musiqa asboblar harbiy jarayonalarning ham ajralmas muhim qismi hisoblangan ekan. Qadimiy G'ajir nayiga keladigan bo'lsak, bu cholg'u ba'zi manbalarda cho'pon nay deb ham ataladi. Aslida cho'pon ishlatadigan naylar suyakdan yoki qamishlardan yasalib, ularining har ikkalasi ham cho'pon nay deb ataladi. G'ajir nayning nomi parranda nomi bilan bog'liqdir. Chunki bu nay-g'ajir deb nomlanadigan cho'l burgutining qanot suyagida yasalganligi sababli shu nomni olgan. Uni yasash uchun 40 kun davomida go'sht bilan qoplangan suyakni o'sha davrida balchiq ichiga tashlashgan va u yerda go'sht ajralib chirishi natijasida suyakni o'zi qolgan. Suyakning ikki tomoni ochilib, ichki tomoni ham tozalanadi. Yuza qismi sifatida nisbatan silliqroq va kengroq bo'lgan tomon tanlanadi va shu tomondan 3 yoki 4 ta teshik, orqa tarafdan esa 1 dona teshik ochiladi. Orqa tarafdan ochilgan teshiklar esa uzunroq masofada bo'ladi. G'ajir nayi yuqori tishlarning orasiga tirab nayning yuqori qismini lab bilan o'rab olgan holda musiqiy tovush hosil qilinadi.2 Unda diapazon kichikligi sababli sodda va kichik kuylar ijro etish mumkin. Bundan tashqari bulamon ya'ni (Balabon) nay oilasiga kiruvchi surnaydan ko'ra bir muncha kichikroq, qattiq yog'och tanasidan, aksariyat hollarda tut va o'rik yog'ochdan ishlangan cholg'u bo'lib, tovush hosil qilinadigan qismi surnaynikidan farq qiladi. Bulamonda nay pachoq o'rnida sibizg'asimon til ochilgan qamish bo'ladigan foydalanilgan. Bulamon tilchasi uning tanasiga kiritilishida tanaga kirishi lozim bo'lgan bo'lagi ip bilan o'raladi. Bu til va tana orasidan havo o'tmasligini ta'minlaydi. Bulamonda hamda kerakli tovushlarni hosil qilish uchun teshiklar ochilib 7 tasi ustki tomonda va 1 tasi pastki tomonda bo'ladi. Shuning uchun cholg'udan cholg'u ansambllari va qo'shiq ijrochilariga jo'r bo'lishda foydalanish mumkin. Bu cholg'u hozirda Qoraqalpog'iston va Xorazmdan boshqa hududlarda deyarli uchramaydi. Ma'lumot o'rnida yana bir qator nay oilasiga kiruvchi cholg'ular turi mavjud bo'lib, ular turli davlatlarda turlicha nom va turlicha
2 Ko'hna cholg'ular tarixi O'rozali Toshmatov Sobir Turatov62 bet.
IM^^SI 627
ko'rinishlarga ega. Jumladan: Firavn nayi (Misr), Tutak (Tojikiston), Yapon nayi, Duduk (Armaniston,Turkiy,Azerbayjon), Pan fleyta (Malayziya), Pijakta(Rossiya), Sanay (Hindiston), Pung (Germaniya), Zummava (Germaniya), Rkang-gling (Xitoy), Kuvikli (Rossiya), Duda (Ukraina), Dayeguem (Koreya), Dansa (Koreya), Xichiriki (Yaponiya), Lavneddas (Germaniya), Kaen (Janubiy g'arbiy Osiyo), Nortumbiya volinhar,Bullrorer(Avstraliya) ,Dvojnich (Yugoslaviya), Di (Xitoy) Sheng (Xitoy) Algaita (sharqiy Afrika), Valixa (Madagaskar), Shofar (Kanada), Zurna (Osiyo Xalqlari), Ney (Ozarbayjon), Kena (Lotin Amerikasi), Fuyara (Slavakiya), Svirel (Rossiya), Sepiri (Koreya), Jalayka (Rossiya), Kaval (Gretsiya), Malayziya nayi,Litoy nayi,Xulusi (Xitoy) kabi ko'plab turli xil ko'rinishdagi naysimon cholg'ular mavjud. Ruminiya va Bolgariyada cho'ponning 7 barmoq teshikli uzunroq nayi ham, nay deb ataladi. Uni Yaqin Sharqda keng tarqalgan shu nomdagi nay bilan adashtirmaslik kerak.
Nayda xalq lirik qo'shiqlari (doynlar) va raqs pyesalari ijto etiladi.Mazkur ijrochilari G.Zamfir(Ruminiya), V.Lovu. P.Zakariya, B.Rudenko, G.Mestya (Moldava) hisoblanadi. Nay cholg'usi nafaqat O'zbekiston va Tojikistonda balki Beyratda, Mangoliya Respublikasi, Xitoyda ham keng tarqalgan. Bu cholg'u turli nomlarda O'zbekiston va Tojikistonda nay nomi bilan, Beyrat va Mangoliyada limba, Xitoyda esa li nomi bilan yuritiladi. Hozirgi paytga kelib esa, nay sozi ansambl, orkestrlarda ham o'zining o'rniga ega. Ovoz diapazoni kengligi jihatidan xalq kuylarida,maqomlarda ansambllarda ko'proq yetakchi vazifani bajaradi.Turlicha puflash yo'li bilan esa baland-past tovushlar chiqariladi. Hozirda o'zbek milliy cholg'u asboblari bo'lgan nayning: yog'och nay, mis nay va g'ovak nay kabi turlarga bo'linadi. Ma'lumot o'rnida aytishim joizki XIX asrning ikkinchi yarmida Avgustda Feydorovich Eyxgan (1844-yil tug'ilgan) o'zbek Xalq cholg'ulari toplagan, surnayni qamish puflagichli qadimiy cholg'u qo'shnayni qo'sh qamishli cholg'uga o'xshatgan. Bunday qo'shnay, surnaylarga ham o'zbeklar mohirona jor bo'lganidan jor bo'lishganligi e'tirof etilgan.
Xulosa o'rinida aytadigan bo'lsam, birgina nay cholg'usi haqida judayam ko'plab ma'lumotlar olish va keltirish mumkin, lekin umumiy qilib oladigan bo'lsak, o'zbek xalq qadimiy cho'lgulari judayam boy tarix va ko'plab manbalarga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. HanV/Eontrnaa poccHCKHe енцнкпопедм TOM 21,
2. Pedagoglar.uz.www O'razali Toshmatov,Sobir Turatov,
3. "Ko'hna cholg'ular ijrochiligi" B.X.Madrimov O'zbek musiqa tarixi.
4. Muhammadjonovna, Asqarova Sohibaxon. "THE ROLE AND ROLE OF MUSIC IN THE FORMATION OF THE SPIRITUAL AND AESTHETIC PERFECTION OF YOUNG STUDENTS." INTERNATIONAL JOURNAL OF
I ícclT^^^^H http://oac.dsmi-qf.uz
SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.03 (2022): 106-109.
5. Asqarova, Sohibaxon, and Muslimaxon Muhammadjonova. "O 'YIN TA'LIM JARAYONINI TASHKIL ETISHNING PEDAGOGIK VOSITASI SIFATIDA." Scientific progress 2.2 (2021): 317-321.
6. Askarova, S. "DEFECTS IN THE VOICE OF PUPILS AND WAYS TO ELIMINATE IT." Galaxy International Interdisciplinary Research Journal 10.11 (2022): 418-420.
7. Askarova, S. "SPECIFIC ASPECTS OF STUDENTS'SINGING SKILLS DURING ADOLESCENCE." Open Access Repository 9.11 (2022): 216-218.
8. Asqarova, S. "XOR VA XORSHUNOSLIK FANI DARSLARIDA KOMPETENSIYALARNI RIVOJLANTIRISH." Eurasian Journal of Academic Research 2.7 (2022): 62-65.
9. Shodiyeva, G., and O. Sobirova. "UZBEK NATIONAL INSTRUMENTS OF THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES." International Journal of Early Childhood Special Education 14.7 (2022).
10. Eminjanovna, Shodiyeva Gavhar. "IMPROVING THE EFFECTIVENESS OF THE USE OF PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN THE FORMATION OF HEARING ABILITIES OF NATIONAL MUSIC IN STUDENTS." ASIA PACIFIC JOURNAL OF MARKETING & MANAGEMENT REVIEW ISSN: 2319-2836 Impact Factor: 7.603 11.12 (2022): 47-50.
11. Eminjanovna, Shodiyeva Gavkhar. "The role of national music in education of youth." ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL 11.2 (2021): 1285-1288.
12. Shodiyeva, G., and O. Sobirova. "UZBEK NATIONAL INSTRUMENTS OF THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES." International Journal of Early Childhood Special Education 14.7 (2022).
13. Shodiyeva, G. "The Importance of Harmony of Music and Physical Movement in Students' Comprehensive Development." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ARTS AND DESIGN 3.6 (2022): 1-4.
14. Tursinovich, Nosirov Dilmurodjon. "Development Methods of Teaching Disciplines Orchestric SpecializationsII." European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630) 8 (2021): 38-41.
15. Tursinovich, Nosirov Dilmurodjon. "Advanced in Improving the Effectiveness of the Music Culture Lesson Role and Importance of Pedagogical Technologies." INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE AND SUSTAINABLE EDUCATION 1.5 (2022): 76-78.
16. Tursunovich, Nosirov Dilmurod. "A BRIEF ANALYSIS OF THE LIFE AND CREATIVITY OF CONDUCTOR ARTURO TOSKANI." INTERNATIONAL
I icclT^^^^H 629 http://oac.dsmi-qf.uz
JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.03 (2022): 90-95.
17. TURSINOVICH, NOSIROV DILMURODJON. "Uzbek National Musical Instrument Performance." JournalNX 7.1 (2021): 315-318.
18. Nosirov, Dilmurod Tursunovich. "The role of music in the development of our national spirituality." ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL 11.1 (2021): 679-684.
19. Sabirovna, Rasulova Saida. "Analysis Of The General State Of Music Education In A Secondary School." Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching 1.1 (2021): 112-116.
20. KHOLJURAYEVICH, MADAMINOV NASIMJON, and FOZILOV KAXRAMON MADAMINOVICH. "The Role of Folklore in the Emergence of the Art of Singing." JournalNX 7.1: 128-130.
