Научная статья на тему 'НАВОИЙ ВИЛОЯТИ КИМЁ САНОАТИ ТАРМОҚЛАРИНИНГ ЭКОЛОГИЯГА ТАЪСИРИ'

НАВОИЙ ВИЛОЯТИ КИМЁ САНОАТИ ТАРМОҚЛАРИНИНГ ЭКОЛОГИЯГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Холикулова Ш.Б.

Ҳозирги даврда инсоният томонидан табиатни бўйсундиришнинг нисбатан мукаммаллашган техник-технологик мажмуаси яратилган бўлса-да, бироқ табиатни муҳофаза қилиш борасида қилинаётган ишларнинг назарий ва амалий жиҳатдан ҳаётдан ортда қолаётганлиги табиат ва жамият ўртасидаги мутаносибликка путур етказиб, мувозанатнинг бузилишига олиб келмоқда. Собиқ иттифоқ даврида экологияга номутаносиб муносабатда бўлганлигини Олмалиқ, Фарғона, Бекобод, Андижон, Оҳангарон, Ангрен, Тошкент, Самарқанд, Навоий шаҳарлари атмосфераси ифлосланиши 1983 йил энг юқори даражага етганлигидан ҳам кўриш мумкин [1]. Шу ва бошқа сабабларга кўра, саноат тармоқларининг экологияга салбий таъсирини камайтириш давр талабига айланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НАВОИЙ ВИЛОЯТИ КИМЁ САНОАТИ ТАРМОҚЛАРИНИНГ ЭКОЛОГИЯГА ТАЪСИРИ»

НАВОИЙ ВИЛОЯТИ КИМЁ САНОАТИ ТАРМОЦЛАРИНИНГ

ЭКОЛОГИЯГА ТАЪСИРИ

Холикулова Ш.Б.

т.ф.ф.д. (PhD) доцент, Навоий давлат педагогика институти. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174661

Х,озирги даврда инсоният томонидан табиатни буйсундиришнинг нисбатан мукаммаллашган техник-технологик мажмуаси яратилган булса-да, бирок табиатни мухофаза килиш борасида килинаётган ишларнинг назарий ва амалий жихатдан хаётдан ортда колаётганлиги табиат ва жамият уртасидаги мутаносибликка путур етказиб, мувозанатнинг бузилишига олиб келмокда.

Собик иттифок даврида экологияга номутаносиб муносабатда булганлигини Олмалик, Фаргона, Бекобод, Андижон, Охангарон, Ангрен, Тошкент, Самарканд, Навоий шахарлари атмосфераси ифлосланиши 1983 йил энг юкори даражага етганлигидан хам куриш мумкин [1]. Шу ва бошка сабабларга кура, саноат тармокларининг экологияга салбий таъсирини камайтириш давр талабига айланди.

Навоий вилоятида экологик мувозанатнинг бузилиши ва атмосферага зарарли моддалар таркалишига саноатнинг турли тармоклари, жумладан, тог-кончилик саноати, курилиш материаллари, кимё саноати, электр станцияларининг иситиш тизимлари ва бошка корхоналарнинг трубаларига талаб даражасида фильтрлар урнатилмаганлиги сабаб булмокда. Транспорт ва саноат тармоклари хавога турли зарарли ва захарли модда ва газлар чикариши билан бир каторда, атмосферадан жуда катта микдорда кислород ютади [2].

Зарафшон вохаси худудларида Зарафшон дарёси асосий сув тармоги булиб, у Амударё хавзаси дарёлари таркибига киради ва воханинг экологик мухитига катта таъсир курсатади. Унга музликлар ва булоклардан бошланадиган 4200 ирмок куйилади. Зарафшон дарёсининг бошланишида умумий майдони 557 м2 булган 424 та музлик мавжуд. Шу туфайли дарё асосан музлик ва кор сувларидан туйинади. Дарёнинг умумий сув йигиш майдони 11722 км2 ни ташкил килади. Дарёнинг умумий узунлиги 576 км. Бир йиллик уртача сув оким микдори 5064,2 млн.м3 ни ташкил килади, сугориш мавсумидаги уртача куп йиллик оким микдори 4198,4 млн.м3. Зарафшон дарёси сув ресурслари асосан хавза худудида жойлашган сугориладиган майдонларга ва саноат эхтиёжи учун ишлатилади [3].

Навоий вилоятининг етакчи саноат корхоналарини НКМК, Навоий ТЭС, кимё ва цемент саноати ташкил килади. Вилоятда "Навоийазот" АЖ ва Навоий

иссиклик электр станцияси каби гигант корхоналарда ишлаб чикариш жараёнида Зарафшон дарёси сувларидан фойдаланилади. Заводларда куп тизимли боскичларда турли амалиётларда ишлатилган дарё суви охир-окибат ифлосланиб, "улик" сувга айланган. Унинг ифлосланишини камайтириш, тозалашнинг имконияти йук. Бу окова чикинди сувлар "Навоийазот" АЖга карашли санитар каналига куйилади. Канал эса уз навбатида дарё узанига туташади. Окибатда, йил давомида дарёга окизиб юборилган ифлос сувнинг хажми 4 миллион 686 минг метр кубни ташкил этади [3].

Биргина Навоийазот комбинатининг узи 570000 мЗ захарли чикитларни 50 га майдонга эга булган сув хавзаларига окизади. Унинг асосини полемирлар 25%, родонитлар 10%, каттик аралашмалар, таркибида сеонит 50мг/л, аммиак 150, сульфат тузлари 15000, мис 2500 мг/л ташкил килади [4]. Навоий шахридаги корхоналардан йилига 530 минг тоннадан зиёд турли захарли моддалар атмосферага чикариб юборилади ва улар окова сувлар оркали хавони ифлослантиради. Афсуски, сувни ифлослантирадиган манбалар факатгина ишлаб чикариш корхоналари эмас. Бу борада ахоли томонидан ташланадиган маиший чикиндилар саноатдан чикадиган колдик сувлар билан бемалол "ракобатлаша олади" [3]. Бунга жамоатчилик ташкилотлари ва ахоли уртасида атроф-мухитнинг ифлосланишига карши курашиш, экологик маданиятни оширишга булган интилиш етарли даражада шаклланмаганлиги хам сабаб булмокда.

Саноат корхоналари вилоятдаги мавжуд сувнинг 20% идан купрогини ишлатишса хам, улар жойларда асосий ифлослантирувчи манбаларни вужудга келтиради. Масалан, "Навоийазот" ишлаб чикариш бирлашмаси фаолият жараёни учун йилига 32.917.500 м3 сув сарфланиб, бу ахолиси 50 минг кишидан иборат булган замонавий шахарни таъминлаш учун етарлидир. Мазкур сувнинг асосий кисми бирлашманинг чикиндилари билан ифлосланиб, оковаси Зарафшон дарёсига келиб тушади. Навоий вилоятида уран-руда конлари мавжуд булиб, улардаги рудалар таркибида уран микдори талайгина. У радиактивлиги ва родон ажралиши билан ахоли саломатлиги учун ута хавфли холатларни тугдириши мумкин. Вилоятдаги радиактив колдиклар сакланадиган жой хам экологик жихатдан "Хавфли ифлосланиш учоги" хисобланади. Бу ердаги радиоктив колдиклар шамол оркали комбинат чикиндиларининг охирги кисми сакланадиган Дурмон, Азамат ва Туркман кишлоклари худудларига тушиши мумкин. Бу эса ерлик ахолининг саломатлиги учун хавфлидир [5].

1998 йил маълумотларига кура, шахар буйича захарли чикитларнинг ортиши кузатилган. "Навоийазот", "Навоийэлектрокимё", "^изилкумцемент",

Навоий ГРЭСи чикиндилари сабабли ахоли уртасида турли кон касаллиги, сийдик ажралиш йули тизими ва бошка турли касалликлар кенг таркалган. "Навоийпахтатозалаш" заводи ахоли яшаш пунктларига якин жойлашган булса-да, бирок ахолини чангдан азият чекишига эътибор берилмаган [6]. Атмосфера хавосини мухофаза килиш кумитасининг маълумотига кура, 2342 тонна зарарли моддалар ташланган. Бу 1996 йилдаги курсаткичдан 1855 тонна зиёд. Бу холни куйидаги жадвалдан хам билишимиз мумкин [6].

1996-1997 йилларда шахар экологик холати

Саноат корхонаси номи 1996 1997 + купайиши -пасайиши

Навоийазот 5756,7 6418,6 +761

Электрохимзавод 11,4 47,077 +35,629

НГРЭС 10158,5 10475,9 +317,4

Пахта заводлари 116,93 112,43 -4,5

Бу, хакикатан хам, ахолининг соглигига таъсир килади. Шахар ахолисининг касаллик тарихи маълумотларида куйидаги касаллик гурухлари куп учрайди. Беморларнинг аксарияти завод ишчиларидир.

1. Республика микёсида киёсий даражада хавфли усма касаллигига чалинган аёллар уртасида 40-49 ёшлилар (1,5 %) куп.

2. ^он касалликлари ва кон ишловчи органлар касалликлари: 15-19 ёшлилар-2,5 %, 50-59 ёшлилар 1,5 % купайган;

3. Сийдик йули сестемасига тегишли гурух касалликлари: 1 йил мобайнида 20 марта купайган. Жумладан,15-19 ёшлилар 72 %, 20-29 ёшлилар 58 % купайган.

Бундай холатларнинг олдини олиш учун саноат ташкилотлари билан табиатни мухофаза килиш кумитаси 224 та табиатни асрашга доир тадбирларни утказди [6].

Юкоридаги корхоналарнинг фаолияти сабабли, 1999-200 йилларда Навоий шахар атмосфера хавосига 30,086 минг тонна захарли чикиндилар чикарилган (жумладан, Навоийазот -7367,5 т., Навоий ГРЭС- 980,7 т., НМЗ-9557 т., Электрокимёзаводи-16,4 т.). У жами захарли газларнинг 88-90 фоизини ташкил этган. Инсон саломатлигига таъсир курсатганлиги сабабли айрим касалликларнинг курсаткичлари купайган. Жумладан, камконлик касаллиги 1999 йилда 6262 тани, 2000 йилнинг 8 ойида 6534 тани ташкил этди. Ошкозон ва уникки бармокли ичак яралари 1999 йилда 471 та, 2000 йил 8 ойида 692 тани ташкил этган. Буйрак касаллиги 1999 йилда 89 та, 2000

йилнинг 8 ойида 142 тани курсатди. Ут-тош касаллиги 1999 йилда 694 та, 2000 йилнинг 8 ойида 713 тани, букок касаллиги 1999 йилда 2023 тани, 2000 йилнинг 8 ойида 2152 тани, бронхиал астма касаллиги 1999 йилда 330 тани, 2000 йилнинг 8 ойида 321 тани ташкил этди [7].

Таъкидлаш жоизки, Навоий шахар гидромет лабораторияси берган маълумотларга кура, зарарли моддалар меъёрий курсаткичдан бир канча юкори булган.

Мавжуд муаммоларни урганиш ва бартараф этиш учун Навоий вилоят экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш бошкармаси катор чора тадбирлар олиб борди. Хдвога зарарли моддалар чикараётган объектларни аниклаш ва тартибга олиш максадида табиатни мухофаза килиш кумитаси ва гидрометеорология маркази хамкорлигида чора-тадбирлар режаси ишлаб чикилган [8].

Ишни режали ташкил этиш Узбекистон Республикаси "Атмосфера хавосини мухофаза килиш тугрисида"ги конунининг 18,20,21-моддалари талаблари асосида олиб борилди. Навоий вилоят Табиатни мухофаза килиш кумитасининг 2013 йил 12 ноябрдаги 9/3-сонли Хдйъат йигилиши карорига биноан кумитанинг Илмий-техник кенгаши тузилди. Мазкур кенгаш доимий ишлайдиган, вилоят табиатни мухофаза килиш кумитасининг методик, ахборот-тахлил, эксперт таъминоти ва илмий-техник фаолиятини мувофиклаштирувчи консультатив илмий орган тарикасида ташкил этилган булиб, унинг фаолияти атроф-мухитни мухофаза килиш, табиий бойликлардан окилона фойдаланиш ва худудий экологик муаммоларнинг ечимини топишга хамда давлатимизнинг ягона илмий-техник ва инновацион сиёсатини амалга оширишга кумаклашишга каратилган [8].

Курилган чора-тадбирлар натижасида корхона ва ташкилотларда хосил булаётган хавосини ифлослантирувчи зарарли моддаларнинг 2013 йилда 92,56 % и тутиб колинган булса, 2014 йилда ушбу курсаткич 92,25 % ни ташкил килди. Вилоятда мавжуд йирик корхоналардан бири "Навоиазот" ОАЖнинг ишлаб чикариш жараёнида хосил булган зарарли моддаларнинг 93,1 %, "Навоийдонмахсулотлари" корхонасининг тозалаш иншоотлари томонидан 95,8 % чанг-газ тутиб колинган. "^изилкумцемент" ОАЖ томонидан ташламаларнинг 99,1 % тутиб колинган. Навоий ТЭС ва Навоий нефт базасига карашли корхоналар томонидан ташланаётган ташламалар чанг ва газ ушлаш курилмаларисиз, тутиб колинмасдан ташланмокда [8]. Навоий вилоятида эколог ходимлар олий таълим муассасаларида тайёрланмаслиги бу соханинг муаммоси булиб колмокда [9].

Бирлашган Миллатлар Ассамблеясининг 2015 йилнинг сентябрида Баркарор ривожланиш буйича утказилган саммитида кабул килинган 70-сон резолюциясига мувофик, шунингдек, 2030 йилгача булган даврда БМТ Глобал кун тартибининг Баркарор ривожланиш максадларини изчил амалга ошириш буйича тизимли ишларни ташкил этиш максадида Вазирлар Махкамасини "2030 йилгача булган даврда баркарор ривожланиш сохасидаги миллий максад ва вазифаларни амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карори кабул килинди [10]. Баркарор тараккиёт 2030 дастури, янги 17 та Баркарор тараккиёт максадларидан иборатдир. Мазкур концепциянинг учта тамойили: экологик, иктисодий ва ижтимоий тараккиётни таъминлашни камрайдиган вазифалар белгиланди. Навоий вилояти худудларида саноат тармокларининг атроф-мухитга салбий таъсирини камайтириш экология ва саноатнинг узаро мувозанатини саклаш мисолида урганиш долзарб вазифага айланди.

Адабиётлар:

1. Холикулова Ш. Навоий вилоятида саноат ишлаб чикариш тармокларини кадрлар билан таъминлашнинг такомиллашуви. //Общество и инновации. 2021/4/5. 196-202

2. Абдурахмонов И., Аскарова М., Умирова Н. Тупрок иклим шароитини мухофаза килиш долзарб масала. //Узбекистоннинг саноатлашган худудларида баркарор тараккиёт масалалари. Республика илмий-амалий конференцияси -Навоий: НавДПИ, 2019. -Б. 27.

3. Kholikulova Sh. The History of Chemical Industry Development in Navoi Region. //International Journal of Early Childhood Special Education. 2022/9/1.640644.

4. Шамсуддинова Г., Баракаев М. Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш маслалари // Узбекистоннинг саноатлашган худудларида баркарор тараккиёт масалалари. Республика илмий-амалий конференцияси. -Навоий: НавДПИ, 2019. -Б.32.

5. Kholikulova Sh. IMPACT OF INDUSTRIAL PRODUCTION ON THE ECOLOGICAL ENVIRONMENT OF NAVOI REGION. Theoretical & Applied Science. 2019/12. 327-330.

6. Навоий ВДА, 206-фонд, 1-руйхат, 625-иш, 25-варак. 26-варак. 27-варак.

7. Навоий ВДА, 206-фонд, 1-руйхат, 202-иш, 45-варак.

8. Навоий вилоят экология ва атроф- мухитни мухофаза килиш бошкармаси жорий архив маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.