CC BY
14БУНДОРИ И ПЕРЕВОД «ШАХНАМЕ» ФИРДОУСИ
В статье подвергнут анализу древнейший перевод «Шахнаме» Фирдоуси на арабский язык. На примере перевода шедевра Фирдоуси автор излагает свои соображения об особенностях перевода персидских сочинений на арабский язык. Перевод был осуществлен Фатх ибн Али Бундори Исфахани с древнейшего списка «Шахнаме» Фирдоуси и сохранился до наших дней. Переводчик избрал стиль свободного перевода, и, сократив на треть поэму Фирдоуси, перевел на арабский язык оставшиеся две трети. Перевод «Шахнаме» на арабский язык осуществлен простым, безыскусным и плавным стилем. Бундори в основном сокращает хутбы и панегирические отрывки из произведения Фирдоуси и в более упрощенной форме предлагает читателям основной сюжет поэмы. Арабские переводы «Шахнаме», и в частности перевод Бундори, свидетельствуют об интересе арабов и арабоязычных читателей к национальному персидско-таджикскому эпосу. Утверждается, что творение Бундори полностью удовлетворяло желание арабоязычных читателей познакомиться с поэмой Фирдоуси.
Ключевые слова: «Шахнаме» Фирдоуси, перевод Бундори, смысловой перевод, Аззам, Рустам и Исфандияр.
BUNDORI AND THE TRANSLATION OF «SHOHNOMA» BY FIRDAWSI
The article dwells on the analysis dealing with the earliest translation of «Shohnoma» by Firdawsi on Arabic language. On the example of the translation of Firdawsi's masterpiece the author of the article expounds his own imaginations concerned with the peculiarities of translation of Persian compositions on Arabic language. The translation was effectuated under the title of Fath ibn Ali Bundori Isfahani from the Ancient list of «Shohnoma» by Firdawsi and has been preserved up to now-days. The translator elected the style of free translation and has reduced by one-third Firdawsi's poems, as well as the remaining two-three were translated into Arabic by him. The theme under consideration was effectuated into Arabic by simple, artless and smooth style. Bundori mainly reduces khutbi and panegyric passages from Firdawsi's works and presents to readers the basic plot of poems in more simplified form. Arabic translations of «Shohnoma» in particular, Bundori's translation testify in regard to both Arabs and Arabic-speaking readers interests toward the national Persian-Tajik epos. The author maintains that Bundori's creation completely satisfies the willing of Arabic-speaking readers in order to become acquainted with Firdawsi's poem.
Keywords: «Shonoma» by Firdawsi, translation of Bundori, meaningful translation, Azzam, Rustam and Isfandiyor.
Сведения об авторе: Хамробоев Насимджон Абдуллоджонович, к.ф.н., докторант Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова, e-mail: knasim@mail.ru
About author: Hamroboev Nasimjon Abdullojonovich, candidate of philological sciences, Associate Professor, claimant for Doctor's degree of Khudjand State University named after academician B. Gafurov, e-mail: knasim@mail.ru
МЕРОСИ НИЁГОН - САДА ВА МАЦОМИ МАЪНАВИИ ОН
Кучибоев Ш. И.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Ч,ашни Сада хам ба монанди Наврузу Мехргон яке аз чашнхои бузурги мардумони ориётабор буда, таърихи хеле кадима дорад, ки Берунй, Байхакй ва Гардезй дар ин бора маълумот додаанд. Ч,ашни Сада монанди чашнхои фарвардин, тиргон ва мехргон аз ахди Сосонй ба ёдгорй мондааст ва бешак дар забони пахлавй номе доштааст ва зохиран чашн хонда мешуд (sakhag) "садхаг" ё мазбур дар он замон (satak) "сатак" тозиён онро муарраб карда "садак" ва "сазак" мегуфтанд ва баъдхо ба Сада маъруф шуд.
Мувофики маълумотхои мавчуда ин чашнро дар даврахои кадим мардуми ориёитабор басо гиромй медоштанд ва бо шукуху шахомати зиёд тачлил менамуданд, хдтто пас аз истилои араб то замони хукмронии Хоразмшохиёну истиллои мугул маросиму суннатхои он махфуз мондаасту имруз хам дар бисёре аз манотики Эрон тачлили ин чашн побарчост.
Шояд аз сабаби чанбаи дини оташпарастй доштанаш дар Точикистон, тадричан махбубияту маъруфияти худро аз даст дода, мисли Наврузу Мехргон побарчо намондаасту аз ёдхо фаромуш шудаву оммавй тачлил карда намешавад.
Доир ба Сада ном гирифтани ин чашн акидахои гуногун мавчуданд. Аллома Абурайхони Берyнй бо иртиботи чашни Садаву адади сад дар китоби "Ат - тафхим" чунин менависад: " Ва низ гуфтаанд, ки андар ин руз аз фарзандони падари нахустин (Одам) сад тани тамом шуданд" [6]. Гардезй муаллифи "Зайн - ул - ахбор" оварда: "Садаи бузург чунин гуянд мугон, ки андар ин руз сад мардум тамом шуда буд аз насли Мишо ва Мишияна ва эшон ду мардуми нахустин дар бурбон буданд. Чунон, ки мусулмонон гуянд Одам ва Х,аво, Мугон онро он ду тан гуянд" [2]. ^отеъ ишора ба он дорад: "Возе (асосгузор) - и ин чашн Каюмарс аст. Дар чунин рузе фарзандони вай ба сад тан расидаанд ва чун болиг шуданд дар шаби ин руз чашн гирифтанд ва хамаро кадхудо карду фармуд оташи бисëр афрухта бадон сабаб онро сада гуянд" [5]. Дар бархе аз манобеъ ин чашнро ба Хушанг ибни Сдамак нисбат медихднд ва баъзе гуянд Хушанг писари чоруми Одам (ъ) аст ба чахорум пушт ба Одам (ъ) мерасад. Рузе сад кас ба тарафи кухе рафт ногох море бузург ба назараш даромад ва чун харгиз мор надида буд ба шигифт омад ва гуфт чамеи чонварон мутобеати мо мекунанд хамоно ин чонвар душмани мост, ки сар аз итоат бипечид. Санге бардошту бар чониби мор андохт ва санг хато шуду бар санги дигар хурд, оташ дар он бичаст ва бар хасу хошок афтод ва мор бисухт. Чун дар он замон хануз оташ зохир нашуда буд, Хушанг аз пайдо шудани оташ хуррам ва шодон гардид ва гуфт ин нури худост, ки душманамонро кушт ва ба сачда рафт ва шукри эзид ба чой овард. Оташро кабилаи худ сохт ва дар он руз чашни бузурге гирифт. Ин чашн маъмулан рузи дахуми (обонруз) аз мохи батман гирифта мешудааст ва хамаи муаррихону фархангнависон бадон ишора мекарданд ва дар он шаб, ки мдани рузи дахум ва ëздахyм аст ва оташафрузй мубодилат меварзиданд. Сада дар маъхазхои мавчуд номи шаб аст на номи руз ва зохиран маросими ин чашн оташафрузй буда, дар шаби пеш аз рузи наваду нухуми зимистон (5-моха) вокеъ мешуд ва дар хакикат метавон гуфт, ки дар поëни озарруз ë нухуми мохи батман ин чашн сурат мегирифтааст. Х,аким Абулкосим Фирдавсй айни хдмин маълумотро дар "Шохнома" зикр намудааст: Х,ам ону ин санг гардид хурд, Баромад ба санги гарон санги хурд. Дили санг гашт аз фуруг озранг, Фуруге падид омад аз харду санг. Ндаиш хаме карду хонд офарин, Чдхондор пеши чахонофарин. Х,амин оташ онгох кибла ниход, Ки уро фуруге чунин хадя дод. Сада номи он чашн фархунда кард, Яке чашн кард он шабу бода х(в)рд [1].
Х,амин тарик, садумин рузи зимистон бо номи сада маъруф буда, аз ибтидои зимистон (аввали обонмох) то дахуми батман ва аз дахуми батман то Навруз, яъне аввали бахор панчох рузу шаб будааст. Аз сабаби ин ки дар хамин руз оташ ба даст оварда шудааст, шаб хам монанди руз равшан, гарм ва зинда гардидааст, шабхо хам шуморида мешудаасту дар мачмуъ то Навруз адади сад бокй мемондааст.
Яке аз сабабхои дигари гиромидошти ин шаб он будааст, ки мувофики боварии эрондани бостон ду мохи миëни зимистон, яъне дай ва бахман бисëр сахт ва давраи неруманд гащтани Ахриман будааст ва барои поëн ëфтани ин ду мох ндаишхои вижае низ хонда мешуд ва аз ин ру чашн баргузор мекарданд. Аз шаби чилла, (чилаи бузург) то шаби дахуми бахманмох, ки Мехр барои мубориза бо Ахриман дубора зода мешуд, баробари чил руз аст ва ба сабаби чашни Сада (чилаи кучак), ки оташ (махзари гармо, нур ва бузургй) дар рузи сада кашф шуда буд, воситаи дигаре барои мубориза бо Ахриман ва бинобар равшан шудани шаб, шаб хам монанди руз ба хисоб гирифта шуд, яъне аз шаби чилаи кучак то аввали исфанд бист рузу ва бист шаб дар мачмуъ чилро ташкил дод.
Яке аз нишонахои пайванди ин ду падида маросимест, шаби дахуми бахман оташи бузурге ба номи оташи сада, чил дарахтони парваришшударо, ки нишони чил рузи "чилаи бузург" аст, дар майдон бармеафрухтанд.
Сада дар фархангхои форсй ба адади сад муносибат дошта, инчунин ба маънии оташ ë шуълахои баланд низ маънидод шудааст.
Мухаккикони дигар бар он назаранд, вожаи "сада" ба адади сад хеч гуна муносибати маъноие надорад. Аз чумла, Мехрдод Бахор дар китоби "Ч,усторе чанд дар фарханги Эрон" бар ин боваранд, ки сада ба маънои баромадан ва тулуъ кардан аст. Ва иртиботе ба адади сади авастой надорад. Адади сад дар шакли (бо сод) маъруф шудааст. Дар холе, ки вожаи сада дар шакли (бо син) муарраб шудааст. Агар нахустин рузи зимистонро (пеш аз шаби ялдо) тавлиди дигаре барои хуршед ë Мехр бидонем, метавон онро хамоханг бо чашн гирифтан дар
дахумин ва чилумин рузи тавлид ойини кухдн ва зиндаи эронй донист ва ин вижа "sadag" ва дар форсии мтена "sadok" ошкор шудан аст. Дар Эрони бостон вожаи арабии "сазац" (ó^) ва "навсазац" (óVjí) муарраби "навсада" (s^jí) аз он омадааст (4). Ривоятхое, ки чашни Садаро ба сад руз гузаштан аз зимистон ва ë панчох шабу панчох руз то Навруз таъбир мекунанд, хамагй дар даврахои охир сохта шудаанду дар матнхои кадима дучор намешаванд.
Аз хусуси чашни Сада дар ахди Сосониëн хеч гуна ахбороте дастрас нагардид, вале бешак пеш аз Ислом ин бо маросими пуршукух маъмул будааст. Лоакал метавон оташафрузии Садаро дар замони Сосондан мухаккак донист. Фирдавсй борхо дар "Шохнома" аз ин чашн ëдоварй кардаву маросимхои онро зикр кардааст. Дар "Худойнома" - хо низ аз он мукаррарот зикре рафтаву ба хубй маълум мегардад, ки чашни Сада дар азамату ахамият назири Наврузу Мехргон будааст.
Маросими тачлили Сада дар гузашта чунин сурат мегирифт: Чун рузи Сада фаро мерасид мухимтарин расмеро. Ки асосан шукуху шухрати чашни Сада низ дар асоси он устувор буда ва хасту ин кор дар поëни рузи дахуми (обонруз) ва шаби ëздахуми аз мохи бахман анчом мегирифтааст. Мардумон мувофики холи хеш ба чамъоварии хезум иштирок мекарданд, сипас бар он оташ меафрухтанд. Дар рубаруи оташе, ки дар хузури султон ë амир афрухта мешудааст, хоне мегусурдаанд ва шуаро касоидеро, ки дар мадхи шоху васфи Сада суруда буданд, дар он хангом ë пас аз он мехонданд. Ва мардум ба шодиву ромиш пардохта ва ба чахидан аз болои тудахои кучаки оташ нишоти худро ошкор месохтанд. Дар ин шаб падарон барои фарзандону хурдсолони хеш буки сафолин мехариданд. Ба кавли Берунй дар шаби Сада эрондан дуд меангехтанд то хамаи зараркунандагонро нобуд созанд.
Маросими тачлили чашни Сада дар назди зардуштдан ба - дин тартиб будааст, ки ибтидо пуштаи бузургеро аз хори хезум фарохаму руи хам анбошта мекунанд. Иддае аз афроди зардуштй махалли сохтмони чашнгох хозир мешаванд ва се руз дар он макон монда шодмонй мекарданд, аз ними руз ва баъд тамошогарон, ки бештар аз ахли шахр буданд, меомаданд. Ва чашнро огоз мекарданд. Х,ангоме, ки офтоб дар паси уфук пинхон гашт, дах муъбад, ки машъалхое дар даст доранд ва дасти дигараш ба дасти муъбади дигарест ва он муъбад хам дасти дигаронро гирифтааст давр гирифта шуруъ ба гардиш мекунанд ва ндаиши оташ мехонанд. Ин муъбадон либоси сафед ба тан доранд ва баъд аз он ки се маротиба ба гирди пуштаи хор гаштанд, тудаи хорро аз атрф бо хамон машъале, ки дар даст доранд оташ мезананд. Пуштаи хор, ки оташ гирифт, чун ба тунди фурузон мешавад бисëр тамошоист ба тавре, ки гармии он халкаи чамъиятро бо хаëху ва чунбучул аз давраи худ пароканда мекунад. Ва чамъият низ ба зуддй пароканда мешаванд. Х,амин ки шиддати шуълаи оташ паст шуд, аз сари нав ба суи он хучум меоваранд, оташбозй мекунанду аз болои он мечаханд, хатто аспсаворон аз фазои тудаи оташ мепаранд. Чдшни садае, ки дар баъзе мавзеъхои Эрон чашн гирифта мешавад соддатар аст. Яъне ба хамин тартиб, ки гуфта шуд мардум пуштахое аз хору хошок гирд овардаву хангоми гуруб оташ мезананд, гохе лаб ба сурудани таронаи дилкаш мекушоданд ва гохе низ чомахои вижае ба тан карда ба шодй мепардохтанд. Х,аммонанди Навруз онро баргузор мекарданд.
Х,амин тавр, метавон ба хулосае омад, ки чашни Сада, чашни Офтоб, тачлили нуру гармй, пирузии равшанй бар торикй аст. Сада шуълаи умеду орзухоро ба фардои хушу нек фурузон менамуд ва ба дин хотир ин чашнро чашни хамкорй ва хамбастагии мардумон номидан мумкин аст. Хотиррасон бояд кард, ки чашнхои миллй, танхо ба хотири чашн нест ва тачлили хар санаи мухим дар зиндагй бояд моро ба андеша ва хулосабарорй барои оянда тахрик созад. Ин маросимхо аз дониши амики илмй, бавижа, астрологии ндагони мо гувохй медиханд. Биноан, ойину анъаноти мардумиро сахлу нодида гирифтан иштибохи сахт аст. Ин русумот бо хар як чузътети худ яке аз рукнхои хувияти миллй ва мафкураи таърихии озодагон, тушаи худшиносй барои рахнавардони рохи вокей дар мухиту шароити души имрузи пурмочарою шигифтзой мебошанд, ки унвонаш чахонишавй аст.
Aдабиëт:
1. Абулкосим Фирдавсй «Шохнома» /Фирдавсй А. Ч,илди 1. -Душанбе.: Ирфон,1984. - 487с.
2. Абусаъид Абдулхай ибни Заххок ибни Махмуди Гардезй «Зайн-ул-ахбор» (Зайн-ал-ахбор). Таълифи Абдулхайи Х,абибй. Техрон: Бунëди фархангии Эрон, 1347. - 351с.
3. Бахор М. Аз устура то таърих./ М. Бахор. Техрон.: Нашри Чашма, 1384 шамсй. - 346 с. (бо хуруфи форсй).
4. Бахор М. Ч,усторе чанд дар фарханги Эрон II Ойинхо ва чашнхои кухани Эрон./ М. Бахор. Техрон.: Интишороти Фикри руз. 1373. - С. 124.
5. Бертелс Е.Э. Праздник джашни сада в таджикской поэзии // Сборник статей по филологии народов Средней Азии посвященный 80-летию со дня рождения А.А. Семёнова. / Е.Э. Бертелс Сталинабад.: Издательство Академия наук РСС Таджикис-тан. 1953. - С. 33 - 43.
6. Берунй Абурайхон, «Ат -тафхим» / Абурайхон Берунй. Техрон.: Интишороти анчумани осори миллй. 1351шамсй-456с. (бо хуруфоти форсй).
7. Берунй Абурайхон. Осор-ул-бокия. / Абурайхон Берунй Техрон.: Интишороти Амири Кабир. 1363 шамсй- 462с..
8. Рахимов Д. Сада чашни аз ёд рафтаи эрониён // Чинори пургул./ Д. Рахимов. Душанбе.: 2008.- 236с.
9. Х,азрат;улов М. Наврузи оламафруз ва дигар идхои суннатии сол./ М.Х,азрат;улов. Душанбе.: Эр-граф. 2012. - 342с.
10. Якубов Ю. Праздник Сада или древней масленицы // Мероси ниёгон, № 6, 2003.- С. 144149.
НАСЛЕДИЕ ПРЕДКОВ - САДА И ЕЁ ДУХОВНЫЙ СТАТУС
Статья посвящена одной из старинных традиции арийцев - празднику Сада и его роль в гармонии общественной жизни. Автор статьи особое внимание уделяет традициям, проводимым в дни чествования Сада и их воспитательному значению. Отмечается, что наши предки - арийцы пышно исправляли праздник огня в холодные зимние дни. Зороастрийские жрицы одевались в белое и зажигали огонь. Они прыгали над огнём и верили в то, что озаряющее и жаркое пламя огня очистит душу человека, вселит в него добро и добропорядочность.
Автор отмечает, что сохранение традиций праздника Сада в современных условиях имеет огромный нравственный потенциал для подрастающего поколения.
Ключевые слова: праздник, место празднества, обряды и обычаи, Сада, солома, огонь, поджигание, теплота, сияние.
HERITAGE OF ANCESTORS - THE GARDEN AND ITS SPIRITUAL STATUS
Article is devoted one of ancient to tradition of Aryans - a holiday of the Garden and its role in harmony of public life. The author of article special attention gives the traditions spent in days of celebration of the Garden and its educational value. It is noticed that our ancestors - Aryans grandiosely celebrated a holiday of fire and light in cold winter days. Zoroastrijsky priestesses put on in white and lighted fire. They jumped over fire and believed that lighting up and hot fire flame to clear soul of the person, instal in it kindly and respectableness.
The author notices that some traditions of the Garden in places will play till now an important role prompting an order of carrying out customs.
Keywords: a holiday, a festival place, get up also customs, the Garden, straw, fire, firing, warmth, light.
Сведения об авторе: Кучибоев Шухратджон Икромбоевич, старший преподаватель кафедры педагогики и психологии профессиональной деятельности Худжандского государственного университета имени академика Б. Г. Гафурова, e-mail: kuchiboev 1975@mail.ru About the author: Kuchiboev Shuhratdzhon Ikromboevich, the senior teacher of chair of pedagogics and psychology of professional work Hudzhand State University of the academician B. G. Gafurov, e-mail: kuchiboev1975@mail.ru
БАРРАСЩО ДОИР БА ВИЖАГЩОИ ЖАНРИ ПОВЕСТ
Цаюмова Д.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Истилохи повест асосан ба адабиёти рус робита дорад, зеро ин лафз аз забони русй гирифта шуда, маънои «хабар додан аз чизе ё ходисае»-ро ифода мекард. Дар заминаи чунин маънии лугавй он боз мафхумхои «маълумот», «гуфтор», «кисса», «ривоят», «накл» ва гайраро ифода менамояд. Аввалин маротиба ин истилох дар солномахо ба кор мерафт ва дар Руси кадим махз дар заминаи чунин фахмиш асархои «Повест дар бораи тохтутози Батия ба Рязан», «Повест дар бораи мухорибаи Калк», «Повест дар бораи Пётр ва Феврония» ба ёдгор мондаанд. Повест истилохест, ки асосан дар адабиёти рус шухрат дорад ва бо ин ном асаре дар
