CC BY
6Cilt: 5,Sayi: 2, 2022
Vol: 5, Issue: 2, 2022
Sayfa -Page: 141-154
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
3L Professional Plagiarism Prevention
NÂSIR-I HÛS^V'ÎN DÎVANI'NDA §iî-iSMÂILÎ UNSURLAR
SHIITE-ISMAILI ELEMENTS IN THE DIVAN OF NASER KHOSROW
Mahmut CADUK*
MAKALE BiLGiSi ÖZET
£§>] Geli$: 17.10.2022 s/ Kabul: 20.12.2022 Horasan'in Belh çehrinin Kubâdiyân kasabasinda 1004 yilinda dünyaya gelen Nâsir-i Hüsrev, Fâtimîler Devleti'ne bagli bir "Daî" olarak Horasan bölgesinde faaliyet yürütmü§tür. Onun genç ya§ta din ilimlerinin yaninda, tabiî ilimler, felsefe ve matematik sahalarinda da yetkin oldugu, Arap ve Fars §iirinde derin vukufiyet kesbettigi eserlerinden anlaçilmaktadir. Îsmâilî mezhebinin mutaassip bir taraftari olan Nâsir-i Hüsrev, hem mensur eserlerinde hem de yaklaçik olarak on bin beyitten olu§an divanmda ismâilîlik savunusu yapmiçtir. Nâsir-i Hüsrev, Îsmâilî mezhebinin inanç esaslarinm savunusu ile yetinmemiç, ayrica divanmm pek çok yerinde bu mezhebin siyasal temsilcisi konumundaki Fatimî Devleti'ni ve o zaman diliminde bu devletin halifesi olan Mustansir Billâh'a bagliligini bildirerek onu övgüyle anmiçtir. Bu çaliçmada Nâsir-i Hüsrev Divani1 nda Ismâilî mezhebinin akil ve dine yükledigi misyon, yine Îsmâilî literatür açismdan önem arz eden Ehl-i Beyt, tenzil (vahiy), te'vil (hermenotik yorum), batm (ezoterik), zahir (egzoterik) gibi kavramlann ele alinma biçimi incelenmektedir. Ayrica bu çaliçmada divanda Îsmâilî mezhebinin siyasal temsilcisi konumundaki Fatimî halifesi Mustansir Billâh'in nasil bir bakigla degerlendirildigi ortaya konulmaya çaliçilmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Nâsir-i Hüsrev, Divan, Mezhep, ismâilîlik, Fatimîler.
Ara$tirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 17.10.2022 s/Accepted: 20.12.2022 Naser Khosrow, who was born in 1004 in the town of Qubadiyan in the city of Balkh in Khorasan, carried out activities in the Khorasan region as a "Dai" of the Fatimids State. As it is understood from his works, he became competent in the fields of natural sciences, philosophy, mathematics, as well as religious sciences at a young age, and became familiar with Arabic and Persian poetry. Naser Khosrow, who exhibited a fanatical attitude in his sect, defended the Ismaili sect both in his prose works and in his divan consisting of approximately ten thousand couplets. Naser not only defended the principles of belief of the Ismaili sect, but also in many parts of his divan respectfully mentioned the Fatimid State, which was the political representative of this sect, and Mustansir Billah, who was the caliph of this state at that time. In this study, the mission attributed by Ismaili sect to mind and religion in the Divan of Naser Khosrov, and the way of handling the concepts, which are also significant in terms of ismaili literature, such as Ahl al Beyt, tanzil (revelation), tawil (hermeneutic), batin (esoteric), zahir (exoteric) are examined. In this study it is also revealed how the Fatimi claliph Mustansir Billah, who was the representative of the Ismaili sect at that time, is evaluated in the divan.
Keywords: Naser Khosrow, Divan, Sect, Ismailism, Fatimids.
Research Article
* Ar§. Gör. Dr. Ankara Yildinm Beyazit Üniversitesi, tnsan ve Toplum Bilimleri Fakilltesi, Fars Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali, Ankara/ Türkiye, E-mail: firaset5711@hotmail.com. ORCID © https://orcid.org/0000-0002-3470-0510.
Bu makaleyi çu çekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Caduk, M. (2022). Nâsir-i Hüsrev'in Divani'nda §iî-îs^ilî Unsurlar. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kültiir Arcustirmalari
Dergisi (UDEKAD), 5 (1), s. 141-154. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.1190615.
NASIR-IHUSREV'iN DIVANI'NDA 0-tSMAlLi UNSURLAR
142
Extended Abstract
Naser Khosrow is one of the most important Ismaili philosophers of the 11th century. He became competent in religious sciences in his early youth, also had an impact in fields such as natural sciences, philosophy, and mathematics. Naser embarked on a journey that can be called as the search for truth. One of the stops on these journeys was Egypt, where the Fatimids ruled. Naser joined the Ismaili sect here. After comprehending the teachings of this sect, Naser returned to the Khorasan region by undertaking the duty of dai, and as a result of the dai activities he carried out there, he left Balkh and went to the Taberistan region upon the pressure he faced by the Seljuk administration. Naser, who brought many people to Ismailism in the regions on the Caspian coast, returned to Balkh. When he was accused of being an aberrant, Qarmati and Rafizi by the Sunni ulama in Balkh and his house was burned down, he spent his life in Yumgan under the patronage of the Ameer of Badakhshan, Ali b. Es'ad el-Haris who was known as a Shiite.
Naser wrote most of his works in Yumgan. It is seen that the thoughts he emphasized in his prose works such as Gushayish va Rahayish, Wajh-i Din, Zaad al-Musafirin, Jami al-Hikmatayn, Khan al-Ikhvan were completely in compliance with Ismaili thought. Naser is a wise personality, but also a prominent figure with his poetry. He did not include thoughts that contradicted the Ismaili sect in his divan, which consists of approximately 10.000 couplets. Naser also saw his ability to write poetry as an occasion to defend the ideas of the Ismaili sect. The emphasis on the mind in the poet's divan draws attention. Naser, who also examines the relationship between reason and religion, emphasizes many times in his poems that reason is compatible with religion, so people with intelligence will turn to religion, and those who do not use their minds are no different from animals.
The poet's divan, like his prose works, is very rich in Ismaili concepts such as tanzil (revelation) and tawil (hermeneutic interpretation), zahir (exoteric) and batin (esoteric). The concepts of tanzil and tawil are among the most important concepts of Ismaili thought. According to this thought, tanzil finds its meaning only with interpretation. In other words, it is necessary to resort to interpretation in order to understand the true meaning of the messages that Allah sent down through the prophet. The poet also defended Ismaili thought by emphasizing that deduction is a necessary phenomenon many times in his poems, which he wrote in parallel with Ismaili thought, but an interpretation process is also necessary in addition to deduction.
While Naser defended the Ismaili sect, he also praised the Fatimid dynasty, which was the representative of this sect. For the poet, the Fatimids are the representatives of the truth. Therefore, the Fatimid caliph is a religious figure who must be obeyed. For this reason, in many of his poems, the poet respectfully honored the Fatimid caliph Mustansir Billyh who was contemporary with him.
In this study, within the framework of the above-mentioned data, the poet's poems will be examined in terms of how he presents issues such as Ahl al-Bayt, tanzil and tawil, zahir and batin with reference to both his poems and Turkish translations of them. The point of view of Naser, who is also a fanatic Ismaili, on different views will be evaluated.
Giri§
Ismaililik, Ismail b. Cafer es-Sadik'a nispet edilen, varligini guniimuze kadar devam ettiren bir §ii mezhebidir. Ancak Ismail'in babasindan 119 yil once vefat ettigine dair rivayet, bu mezhebin dogu§unu ona nispet etmeyi zorla§tirmaktadir. ismail'in imamligini iddia edenler i9in onun olup olmedigi hususu tarti§malidir. Bir grup ismail'in, babasi Ca'fer es-Sadik'tan once oldugunu, kendisi i?in belirlenen imamet gorevinin Qocuklarina ge?tigini savunmu§tur. Bu grup, ilk donemde ismail'in kolesi Mubarek'in Qevresinde toplandiklari i?in Mubarekiyye diye amlir olmu§tur. Ismail b. Ca'fer adina kurulan bu topluluk, daha sonra oglu Muhammed b. Ismail el-Mektum ile devam ettirilmi§tir. Muhammed, Abbasi Halifesi Haruniirre§id doneminde du§manlanmn baskisindan giivende olmak ifin Medine'den Rey yahut Deylem'e
gitmi§, sonrasinda Ni§äbur'a yerle§mi§tir. ismäiliyye imamlari, Ca'fer es-Sädik'in vefatiyla birlikte Ubeydullah el-Mehdi'nin Kuzey Afrika'da zuhuruna dek (296/908) gizlenmeye devam etmi§lerdir. Bu gizlenme dolayisiyla bu döneme setr devresi denmi§tir. Mezhep müntesipleri, Muhammed el-Mektüm'dan sonrapek 90k ismin imamlik görevini yerine getirdigini söyleseler de bu imamlann tarihi §ahsiyetler mi, hareketin müessisleri tarafindan uydurulmu§ hayali kimseler mi oldugu kesin degildir. Uzun süren setr (gizlenme) döneminin olu§turdugu belirsizlik nedeniyle Fätimi halifelerinin soylarinin Hz. Peygamber'e ula§ip ula§madigi hususunda 9e§itli §üpheler olu§mu§tur (Daftary, 2002, s. 141-167).
Setr döneminde dailer tarafindan yönetilen mezhep, büyük bir geli§im kaydetmi§tir. Ismäililik tarihsel süre9 iferisinde farkli isimlerle amlmi§tir. Hamdän Karmat, 877-78 yilinda Ismäili mezhebini Küfe'de yayinca mezhep mensuplan, Karmatiler olarak anilmi§lardir. Rey §ehrinde Halef adli bir däi tarafmdan ba§latilan hareketin mensuplan ise Halefiyye olarak anilmi§lardir. Ilerleyen süre9te Horasan, Maveraünnehir, Merverrüz §ehirleri, Ismäili hareketin önemli merkezleri haline gelmi§tir. Yemen bölgesinde mezhebi yaymakla görevlendirilen ve 881 yilinda buraya gelen Ibn Hav§eb, daveti neticesinde Yemen bölgesinde yerel Ismäili devletler kurmayi ba§armi§tir. Faaliyetlerine devam eden Ibn Hav§eb, Ebü Abdullah e§-§ii'yi yeti§tirip Kuzey Afrika'da Ismäili mezhebini yaymakla görevlendirmi§tir. Ebü Abdullah'in bu bölgedeki faaliyetleri, Fatimi hakimiyetinin temelini atmi§tir. Sonraki yillarda Misir'i ele ge9irme hedefine odaklanan Fätimiler'in ilk geni§leme te§ebbüsleri, veba ve kitlik gibi hadiseler sebebiyle gecikti. Fätimiler'in Misir'i ele ge9irme hedefi, 969 yilinda Muiz-Lidinillah döneminde gerfekle^ebildi. Fätimiler'in Misir hakimiyetinden sonraki süre9te en önemli halifelerinden bin, Halife Mustansir-Bill^'tir. Onun hilafeti döneminde (1036-1094) Abdulmelik b. Attä§'in liderliginde Orta Iran, Yemen ve Hindistän'da Ismäililik yayginlik kazandi (Öz, e§-§^'a, 2001: 128-133 ; Tan, Teber, 2021: 108-124).
Mustansir-Billäh döneminin önemli §ahsiyetlerden biri de 394 (1004) yilinda Horasan'in Belh §ehrinin Kubadiyän kasabasmda dogmu§ olan Näsir-i Hüsrev'dir. Sel9uklu sarayi divamnda görevli olan Näsir, bir süre sonra saraydaki i§ini terkedip hakikat yolculuguna 9ikmi§, bu yolculuktaki duraklanndan biri olan Misir'da Ismäili mezhebine intisap etmi§tir (Zerrinküb, 1371h§., s. 41). Näsir'in eserlerinden yola ?ikan ara§tirmacilar, onun en önemli yönünün §ii-Ismäili mezhebine bagli bir mütefekkir, yine bu mezhebin temsilcisi konumundaki Fatimi Devleti'ne biatli bir dai oldugu hususunda ittifak etmi§lerdir (Ay, 2012, s. 49 ; §emisä, 1394h§, s. 59). Misir'da bu mezhebin dü§üncelerini ögrenen Näsir, dailik görevi i9in Horasan bölgesine dönmü§ ve burada Ismäili dü§ünceyi yaymaya 9ali§mi§tir. Onun bu faaliyetlerinden rahatsiz olan Sel9uklu yönetiminin baskisi üzerine Näsir, Taberistan bölgesine gitmi§tir. Orada yaptigi 9ali§malar neticesinde pek 90k ki§iyi Ismäili mezhebine kazandirmi§tir. Ömrünün son demlerinde §ii olarak bilinen Bedeh§än emiri Ali b. Es'ad el-Haris'in kontrolü altinda bulunan Yumgän bölgesine dönmü§tür. Eserlerinin 90gunu Yumgän'da kaleme alan Näsir, Sefernäme, Zädu%Müsafirin, Camiu'l-Hikmeteyn, Vech-i Din, Hanu'l-ihvan, Gü§ayi§ u Rehayi§ isimli mensur eserlerinde, ayr\c&Ru$enäinäme adli manzum eserinde ve takriben 10.000 beyit i9eren divamnda Ismäili mezhebini ve onun siyasal temsilcisi konumundaki Fätimileri savunan bir tutum sergilemi§tir (Azamat, 2006: 395-397 ; Tan, 2012: 111-145).
1. Divan'da Din ve Akil iliçkisi
Nâsir-i Hüsrev, dini andigi рек çok yerde akli da anar. Onun bu tutumu Ismâilîligin akla yiikledigi anlamla iliçkilidir. Ismâilî dûçiinceye göre Allah, her çeçit idrak, sifat, isim, varlik ve yokluktan açkin olarak mutlak varlik olarak nitelendirilmiçtir. Allah, emriyle ilk önce yaratilma özelligini haiz olan akli yaratmiçtir. Allah, her tiirlii sifattan münezzeh oldugu için kemal sifatlarin tümünün O'nun yarattigi ilk varlik olan akilda bulunmasi gerekir (Corbin, 1986, s. 90-93). Akil, her harekete geçenin muharriki yani hareket ettiricisi, Allah'tan baçkasinin varligimn nedeni olup fiilinde Allah'tan baçkasina ihtiyaç duymaz. Akildan sudur yoluyla nefis ortaya çikmiç, nefsin aklin olgunluguna duydugu istek sebebiyle harekete geçmesi neticesinde felekler, yildizlar oluçmuçtur. Feleklerin nefis ile gerçekleçtirdikleri hareketinden elementler, rutubet, kuruluk, sicaklik, sogukluk gibi özelliklerin birbirine kariçmasindan hava, su, ateç, toprak gibi miirekkep cisimler meydana gelmiçtir. Madenler, bitkiler, hayvanlar bu cisimlerdendir. Cüz'i nefislerin bedenlerle birleçmesi neticesinde insan meydana gelmiç, insan diger varliklar arasinda özel bir kabiliyetle temaytiz etmiçtir. Özel bir aleme sahip olan insan da akil ve nefis yönüyle tebarüz etmiçtir (Öz, e§-§^'a, 2001, s. 128-133).
Nâsir-i Hüsrev de yazdigi §iirinde varligin meydana geli§ silsilesini yukarida belirttigimiz Ismâilî diiçûnce çerçevesinde ele alir. Çair, felsefi bir mesele sayilan varoluç sürecini çiirsel bir dille ifade ettigi için detaylara girmeden tek beyit içerisinde önce ilk aklin sonra nefsin sonrasinda ise sirasiyla cismin, bitki ve canli çeçitlerinin ortaya çiktigini belirtir. Nâsir, varlik aleminde son olarak akleden, konuçan canli anlamina gelen "cânver-i gûyâ"mn yani insanin ortaya çiktigim ifade eder:
Akli ilk varlik olarak bil! Ondan sonra nefsi, cismi, bitkiyi ve canli çeçitlerini sonra da konuçan canliyi1 (Hüsrev, 1407, s. 2).
Yukaridaki beyitte insani alemde ortaya çikan son varlik olarak zikreden Nâsir, bu dûçûncesini Zadu 'l-Musâfirîn adli mensur eserinde de belirtir. Çaire göre insan, alemin ortaya çikarilmasinda temel sebeptir ve tüm alem ona hizmetkar kilinmiçtir (Hüsrev, 1385hç., s. 265).
Îsmâilî dûçûncenin akli ilk varlik olarak kabul etmesiyle birlikte akil sahibi bir varlik olan insani alemde ortaya çikan varliklarin son açamasi ve en mükemmel hali olarak görmesi akli öncelediginin bir göstergesidir. Akil sahibi insamn, Allah'i sifatlanyla birlikte bütüncül bilmesi gerektigini ifade eden §air, felegin hareketinin ilk akilla meydana geldigini, ancak bundan yola çikarak insanin ilk akli ilah olarak bilmemesi gerektigini ifade ederek Îsmâilî dûçûncenin tevhid anlayiçim ortaya koyar:
(jilllij jj j Ij ClulJJJ
jl <¡ tiÜá I j ¿I j
ji j clluil jjjl é-il ¿¡\£>
AÉÍ <_£kj jÉI jl j jj
|j¿úi (j\ í® Jià. (JjiJ jjl
)! ja ¿1.1« IJ iJ^ija
?l jL- (jjS I ja. ¿Jj Clj^ Jj
1 Bu ve bundan sonraki çeviriler makale yazari tarafindan yapilmi§tir.
Allah'a ibadet et ve onu sifatli ve sifatsiz olarak tek bil!
Felegin onun emri ile dondiigunu §a§kinlikla ilah bilme ey a§ik!
Qunkii o, Allah'in kulu ve emir eridir. Allah'in hizmetkarim ilah sanma!
Allah'in sirrindan haberdar degilsen dinin hiiccetine kizma! (Husrev, 1407, s. 183).
Akla deger veren Nasir, Hanu'l-ihvan adli mensur eserinde peygamberlerin getirdigi mesajin akil ile uyumlu oldugunu ifade eder (Husrev, 1384h§., s. 49). O, dinden soz ettigi §iirlerinin birfogunda akildan da soz eder. §air, zamanin zorluklan ve ?agin tehlikeleri kar§isinda kendisine dinin ve aklin yeter oldugunu soyleyerek savundugu Ismaili mezhebinin ogretilerine vurgu yapar:
Zamane ordusuna ve 9agin keskin kilicina kar§i ordu ve siper olarak din ve akil yeter bana! (Husrev, 1407h§., s. 12).
Nasir, insan ve hayvani ayirt eden yoniin de akil oldugunu ifade eder. §aire gore hayvanin ipek kuma§a deger vermemesi, tatli yiyeceklerden zevk almamasi, akildan yoksun olmasiyla ilgilidir. Bir §eyin degerine akilla eri§ilebilecegini belirten §aire gore insanin da canini akilla degerli kilmasi gerekir:
Ey gen?! Senin i?in iyi ve ho§ olan nedir? Senin i?in iyi olan ipek, ho§ olansa tatlidir. Bak bakalim bilge, iyi ve ho§ olan bu ikisini nasil bilir! E§ek, arpa buldugunda tatli yemez. Ipek de okiiziin iizerinde giizel durmaz. Akilli insanlar di§inda hi? kimse yeme i9me esnasinda bunlardan lezzet almaz. Tatli olan, akilla lezzet verir. Ipek, akilla deger kazamr.
Akilli kimselerin sana "ahmak" dememesi i?in cam, akil ile ipek gibi degerli kil! (Husrev, 1407, s. 181).
Akli tek ba§ina da ele alan §air, her tiirlu zorluktan 9iki§ i?in aklin bir vesile oldugunu ifade eder. Dini anlamak i9in aklin bir rehber ve asa oldugunu ifade eden §aire gore akilli kimseler ozgiir, cahil kimseler ise iimmet i9in salgin hastalik gibi tehlikeli kimselerdir:
?UJJ (_gI (JJJA. J ' **'' J-"
iib^ 4A. I j jJ ¿yl ja J^-ij AJUJ ja. ja. I jla.
dill 4-J Ijla.
u* Jt J^5 ^ ^1J uW-
CiUll J (JlljudJ jA ^^^
^^Lui j diuil jL a^yji LiJ a j jJil Jji.
Akil, her sikintida destek, her uzuntude kurtuluçtur. Akil her korkuda giiven, her dertte çifadir.
Akil, diinya yolunda tam bir yardimci ve silahtir. Akil, din yolunda iyi bir rehber ve asadir.
Akilsiz, ôzgûr olsa da zincirli, akilli zincirli olsa da bil ki ôzgiirdtir.
Ey akilli akil gôzuyle bakar isen cahilin bu timmet için nasil bir veba oldugunu gôriirsiin (Hiisrev, 1407, s. 181).
Nâsir-i Hiisrev, canli olma bakimindan insan ile hayvan olma arasinda herhangi bir fark gôrmez. Çaire gôre insan cani, ilim ve çeriat olmaksizin dort ayaklilarla aym seviyededir. Din, insani altina dôniiçtiiren kimya ilmi gibidir. Onurun ve sonsuzlugun ancak çeriat ile kazanilabilecegini belirten §air, aklin ilahî bir ikram oldugunu, dine yônelmeyen kimsenin aklim kullanmadigi için merkepten farksiz oldugunu, aklin da kiçiye din yolunu gôsterdigini ifade eder:
Senin canin ilimsiz zayif bir eçektir. îlim senin için su, çeriat ise otlaktir.
Senin canin, ilimsiz ne olur? Dort ayakli! Din, seni altina dônuçturur çunkii din, kimyadir.
Hissi arzulardan uzak dur! Arzu, bunun (bu amaç) için bir ejderhadir.
Onuru ve sonsuzlugu çeriat ile kazan! Çunkii bu ikisi kazanilmasi gereken, çeriat ise kazandirandir.
Akil, sana Allah'tan bir ikramdir. Dinin gerekleri senin bedenin için bu bagiçtandir. Dine yônelmeyen kimse eçektir. Aslinda onun dort ayakli olmaya rizasi vardir. Akil, sana din yolunu gôsterir. Dinin peçinden git çiinkii (din) kutlu asadir. Din yolunda itaat elbisesini giy! îtaat ho§ bir nimet, iyi bir elbisedir (Hiisrev, 1407, s.
dbjujjl ijji jjji
100-101).
Näsir-i Hüsrev'e göre akil ifin en iyi ziynet ilimdir. AMin kalbe padi§ah olmasi durumunda insanlar kar§isinda da itibarli olunacagim belirten §air, bir ki§iye yapilabilecek en iyi dualardan birinin o kimsenin aklinin olgunla§masini istemek oldugunu ifade eder:
'J^ JJJ Ö!1 'J*^ j'b^rtJ'
Lui^lj (jLi. jj jj j dbjil bLajL (Jic. jj Jj jj jS
i-i.ajilt«. (jä-ul jjuLo ajJa (jjj dljjijA j (JäC. jUljÜ Jjjl
Babasinin oglu! Akil gözü i?in ilimden daha güzel bir sürme yoktur.
Kalbinin padi§ahi akil ise halk iferisinde senden daha üstün bir padi§ah yoktur.
Allah senin aklini ve zekam arttirsin! Bundan (duamdan) alinma fünkü bu sözüm eziyet degildir (Hüsrev, 1407, s. 116).
§air, aklin kendisini dine yönelttigini, dininse kendisini sabirli bir §ahsiyet kildigim, ebedi ate§ ve azaptan din ve akil sayesinde kurtuldugunu dile getirir:
I JA jUsjj j Jtjjü> jjj Jji j^j jjj g-ti (> jui JJ
Ij* jLuo». Jj JjS Jjk J ¿JJJ Jjt L-lllc. J (Jjul jlxk jl
jl^J JJ JJ 4J ¿¡¿A jjj ^h J^. ¿JJJ
Akil, benim ba§ima din tacini kondurdu, din ise hiinerini gösterip beni sabirli kildi.
Ebedi ate§ ve azabin tehlikesinden din ve akil beni kalesine (siginagina) aldi.
Din, kalbimi temiz görünce dedi ki: "Beni temiz kalbine yerle§tir!" (Hüsrev, 1407, s.
126).
2. Divanda Ismaili Unsurlar
Näsir-i Hüsrev Divam, ismäili literatür bakimindan oldukfa zengindir. Bu kavramlar, 90gunlukla islam kültürünün ortak kavramlari olsa da §airin kavramlara yükledigi anlamlar ismaili dü§ünce ile uyum i^erisindedir. O, §iiri, üstlendigi dailik misyonu i?in halka ula§mamn bir vesilesi olarak görmü§tür.
Ehl-i Beyt:
Ehl-i Beyt kavrami, islam'in ilk yillanndan itibaren kullanilan kavramlardandir. Bu kavrama dair farkli görü§ler söz konusu olsa da §airin bu kavramdan kast ettigi kimseler, ba§ta Hz. Muhammed olmak üzere Hz. Ali, Hz. Fatima, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'dir. Bununla birlikte §air, dinde söz sahibi olmayi, Ehl-i Beyt soyundan gelme §artina baglayarak ismaili imamet anlayi§ini savunur:
•." "*'IJ.' ^^Luil jj Jjjj dbjjjl i_SLLa j diuil (Jjjjj <.sL^"* Ijjj
Din, Resül'un sarayi ve onun mülkü oldugu i9in islam'da soy bagi olmaksizin hif kimse ba§kasinin mülkünü alamaz (Hüsrev, 1407, s. 209).
Arüz ilmini kapali bir kaleye benzeten Näsir, bu kalenin kilidinin kendisinin konu§an nefsi oldugunu, kendisinin söz sanatlanndan anlayan tabiatinin §iir ve ilim binegi i9in bir kam9i hükmünde oldugunu, bu yetenegini Ehl-i Beyt'i övmek ifin kullandigini söyler:
Clul jl ' —^ -llK ö^j* Cbuil ■ —^ A^JJÜ (JjUâ jl (jiajj&
cluil jlj-a j tjuc. jx jjiui já-ui ij j ^ic. ¿¡jJA j jx-ui l_j
Cjjjil jU j ¿jila 4¿jU CluiI Jjxjj ^io ■■■ ti
Arûz ilmi kapali bir kale misali gibidir, benim konuçan nefsim ise kalenin kilididir.
Benim sözü tartan tabiatim, §iir binegi, ilim ve edep devesi için yular ve kamçidir.
Benim sözüm Resul'ün hanedamna övgü oldukça, deha mizacim baña dost ve yardimcidir (Hüsrev, 1407, s. 49).
Nâsir, ЕЫ-i Beyti fazilet bakimindan diger sahabelerden üstün görmü§tür. Açagidaki beyitte çair, Hz. Ali'nin Haydar lakabindan hareketle kendisinin Haydar'a bagli anlaminda Haydarî oldugunu belirtir. §air, Hz. Ali'nin Hz. Ömer'e üstünlügünü vurgularken bu dü§üncenin karçisinda olanlan Batinî dûçiinceye karçit anlaminda zahirî olarak vasiflandinr. Bir diger çiirinde ise çair, ЕЫ-i Beyti hak hanedan olarak niteler:
(jjjja. [>i j ¿jjüib (JJ-C. jJ <jhá. <U jjj jî f.
^j^Uà çi. j ¡jjjj jj 13 -j - Ц « -j - ц «
Elbette o gün (mahçer gününde) Allah'in huzurunda sen Ômerî ol, ben ise Haydarî. Fatimîyim, Fatimîyim, Fâtimî! Sen üzüntünden ölünceye dek, ey zahiri! (Hüsrev, 1407,
s. 55)
Ijx jLui^j j (JJJ*' j Íj jjà. (jj.1 j jilc- (_jjjol Ij ¡jí
IJX jg" ■*■« jila. L_iUsl ¡jj^. ¿ja. (jlüLi. ^gluijà AJ (jl^^. jül
О Allah'a §ükürler olsun ki ilme ve dinine yöneltti ve rahmetin kapisini açti bana. Dünyada hak hanedanin sevgisiyle (Allah), beni güne§ gibi görünür kildi (Hüsrev, 1407,
s. 12).
Nâsir, yaçadigi zorluklardan olsa gerek Allah'in dinini camyla satin aldigini söyleyerek aslinda üstlendigi dailik görevinin zorlugunu ima eder. Kendisine karçi duran kimseleri merkeplere benzeten §air, zorluklar karçisinda dünyanin geçiciligini, kendisinin dönü§ünün yalmzca Allah'a dogru oldugunu söyler. Kasidesinin devaminda ise §air, hak hanedandan uzak kalmamak için dua eder:
I ja jä.jb jljä. djj^ (jjl jja. jl l&j*- <1 jijjjàj jj jjj ASLiT ¡j)
jjj j j&a j ' ^ ■ jjj LSLP isj^ ^ '*'"U'
I ja jila jJlc. jj aj йлл 1д jia. j¡ jae. j Ija ja ¡jïajc. CluijJ ja.
I ja JLAj jSLo ¿л ¿jIaíLí. jl J^ 4l_ijU i jli (jjtíji Ljaj jAil j
Ey senin dinini canimla satín aldigim! Bu merkepler toplulugunun zulmünden beni tekrar satin al (kurtar)!
Ya llalli! Bilirim ki hesap ve mah§er gününde benim ifin sana dogru ka?i§ ve dönü§ten ba§ka bir yer yok!
Senden ba§kasinin nzasim kazanmak ifin ömür tüketiyorsam her iki alemde de beni arzularima nail kilma!
Ya Rabbi! Kendi ho§nutlugunla her iki cihanda da beni hak hanedandan uzak kilma! (Hüsrev, 1407, s. 13).
Hz. Muhammed ve Hz. Ali'yi birlikte anan §air, Hz. Peygamber'i güne§e Hz. Ali'yi ise i§iga benzetir. Güne§ ve i§igin birbiriyle olan münasebetinden yola Qikan §air, §unlari dile
getirir:
Ahmed-i Muhtar güne§, Haydar-i Kerrar ise nurdur. O, bu olmaksizin yoktur, bunun ise o olmaksizin i§igi yoktur (Hüsrev, 1407, s. 313).
Zahir ve Batin
Ismäililigin en temel dü§üncesi zahir ve batin ayrimidir. Te'vil metodu ile batini mananin ortaya Qikanlmasi hedeflendigi ifin ísmáililik, Batinilik olarak da anilmi§tir. Bu dü§ünceye göre dini naslarin zahiri yönü olmakla birlikte bir de batini yönü vardir. Asil ula§ilmasi gereken batini yöndür. Peygamberlerin getirdigi §eriat ve kitaplar degi§se de batini özellikler degi§meyen asli ger$eklerdir. Zahir kabuk, batin ise öz hükmündedir. Näsir, bu dü§üncesini savunmak ifin birfok ayeti ve dini vecibeleri te'vil yöntemiyle a9iklayan Vech-i Din adinda bir eser kaleme almi§tir (Hüsrev, 1384, s. 104 ; Hüsrev, 1380h§., s. 94 ; Gulämnzäyi, 1387h§., s. 24). §air, divamnda peygamberler araciligiyla indirilen mesaj anlamindaki tenzilin, Allah'in sözleri oldugunu, bu sözlerin görüntüsünün deniz gibi güzel oldugunu, ancak inci mücevher gibi degerli §eylere ula§mak i£in denizin derinligine inilmesi gerektigini ifade ederek te'vil ile batina ula§ilmasi gerektigini ifade eder:
Sözler deryasinda güzel söz Allah'indir; degerli mücevherler ve parlayan incilerdir.
Tenzilin görünümü, deniz misali dalgalidir. Te'vil ise bilge insanlar ifin inci gibidir.
Dünyanin sahibi, tuzlu suyun derinligine bunca mücevher ve inciyi neden yerle§tirmi§tir?
Peygamber i?in (yerle§tirdi) ve ona §öyle buyurdu: "Te'vili bilgeye, tenzili ise avama birak!" (Hüsrev, 1407, s. 5).
Bir ba§ka §iirinde dini amellerin önemine deginen §air, Allah'in vahiy gönderme gayesinin amel oldugunu, amel olmaksizin ilme ula§ilamayacagmi ifade ettikten sonra
j'jjl j' LS* Üá' J er" Jj?-J* Úá' ísi
zincirlerden kurtuluçun ancak ilimle mümkün oldugunu, ilmin ise tenzil ile örtü altinda sakli oldugunu belirterek ilme ulaçmamn te'vil ile mümkün oldugunu söyler:
Amel yok ise sözün hiçbir sevabi yoktur. Allah, sana amel karçiliginda sevap sözü verdi.
Amelin nerede? Amel ile övün çiinkû Allah, amel etmen için sana ayetlerle hitap etti.
Amel zor olsa da cennet kokusunu almak için sana zor gelen her §ey kolaylaçir, ey babasinin oglu!
Amelin olmadiginda ilme gidecek yolu bulamazsin. Binici adam, üzengisi olmadan
yapamaz.
însanlar, ilim olmaksizin bu büyük zincirden kurtulamaz. Çûnkû o, örtü altinda tenzille saklammçtir (Hüsrev, 1407, s. 189).
Çair, te'vil olmaksizin tenzile ulaçmak isteyen kimsenin bir gözünün kör oldugunu söyler. Lafzi, miske benzeten §air, kokusu olmaksizin miskin kiil degerinde olmasi gibi tenzilin de te'vil olmaksizin asil kiymetinin anlaçilamayacagini belirterek batini anlamin önemine deginir:
Te'vilsiz tenzile gidenin dinde sag gözü kördür.
Lafiz misk, mana ise onun kokusu olur. Kokusu olmayan misk küldür, ey ogul! (Hüsrev,
1407, s. 34-35).
3. Fatimîler ve Fatimî Halifesi
Fâtimiler ya da Fâtimi Devleti (909-1171), Ismâilî Çiiliginin en baçarili ve uzun süreli siyasal baçarisini saglamakla ün kazanmiçtir. Fatimiler soylarrnin Ehl-i Beyt'e dayandigini iddia etmiçler, Hz. Peygamber'in kizi Hz. Fatima'ya nispetle Fatimî olarak anilmiçlardir. Fâtimi Devleti, halife Mustansir Billâh (ö. 1094) döneminde gücünün zirvesine ula§mi§tir (Bosworth, 2005, s. 108-109). Nâsir, рек çok çiirinde Fatimiler'den ve о dönem halife olan Mustansir'dan övgüyle söz eder. Kasidelerinde kendisini Mustansir'm halifesi olarak tanitan çair, muhataplarina dûçiinsel olarak saga sola savrulmamalanm söyledikten sonra kendisinin Mustansir'in hücceti oldugunu, daha önce hakikat arayiçinda çaçkin bir halde iken dogru yola eriçtigini, hakikate ulaçmak isteyenlerin kendisinin sözlerine kulak vermesi gerektigini dile getirir:
tj^j Aj jjui ¿I j j jjüi Jjj |>u jb Ь
Hakikat yolunda yürü, sagina soluna bakma! Rüzgar ile oraya buraya savrulma ?ünkü kami§ degilsin.
Sabah vaktinde seher yildizi gibi apa?ik oían hak sozü Mustansir'in hüccetinden dinle!
Onun sózleri haktir, eger sana góre muhal ise sen, kesinlikle hurafe ve bo§ §eylerin alicisisin!
Ey hakikate (giden) yol arayan ve "biz duyduk" tan bikmi§ oían, dert ve istirap igerisinde
olan!
Ben dün senin gibiydim, senin de bugün bo§ §eyler i§itmekten ne halde oldugunu
biliyorum
(Hüsrev, 1407, s. 44).
Násir-i Hüsrev, Fátimiler'in din i?in nasil bir onemi haiz olduklanm da belirtir. §aire gore dinin bir ceset hükmünde oldugu dü§ünüldügünde bu cesedin ba§imn Fátimiler oldugu kabul
edilmelidir:
Ey ogul! Muhammed'in dini, bir beden órnegi gibidir. O me§hur beden Í5Ú1 Fátimiler, ba§
gibidir.
Din, gece gibi zifiri keiranlik oldugunda Fátimiler, fecr-i sadik, ay, süreyya ve seher yildizidir (Hüsrev, 1407, s. 66).
§air, Mustansir'i ovdügü kasidelerinden birinde onu, zafer ve yardimin kaynagi olarak vasiflandirir. Mustansir'i yirtici aslana, diger padi§ahlari tilkiye benzeten §air, onun ilmi sayesinde kendisinin güflü oldugunu ifade eder. §air, Mustansir'in, Hz. Ali'nin me§hur Zulfikar kilicinin sahibi oldugunu belirterek memduhunun Hz. Ali'yi temsil ettigi imasinda
bulunur:
Ey fetih ve nusretin madeni Mustansir! Padi§ahlarin tümü tilki, sen ise yirtici bir aslansin! Senin ilmin sayesinde ben, güflü bir kulum ?ünkü sen dünyamn tam güflüsüsün.
(^»lajljjoi JjJ tj JS. jA
Her i§in bir neticesi bulunur. Sen duyu aleminin neticesisin.
Ben senin dü§manlanmn ba§ina keskin bir kilicim. Sen Zülfikar ve keskin kilicin sahibisin (Hüsrev, 1407, s. 38).
Näsir, dailik görevinin bilincinde bir §air olarak divaninin bir?ok yerinde insanlan Fátimi halifesine itaat etmeye Qagirir. Kendisini halifenin hücceti olarak tanitan §air, zorlu dini meselelerin fözümünü Ehl-i Beyt'in halifesi olaral andigi Mustansir sayesinde buldugunu, birfok bilge kimsenin de ilim ifin onun kapisina vardigini ifade eder. Bir ba§ka §iirinde ise §air, dünyayi karanlik geceye, Mustansir'i parlayan aya benzetir:
Yolunu kaybetmi§ gönlün ilacini ve harika sihri onun hüccetinde ara, ey §a§kin!
Beni iyice dinle fünkü ben de (önceden) senin gibi din yolunda ?aresiz, aziksiz ve
rehbersiz idim.
Münazarada manalarinin zerreden da önemsiz oldugu dag gibi meseleleri önüme serdiler.
Akilli insana yönelik kamtsiz münazaraya girmek, kanadi olmayan bir ku§ (usmasi)
gibidir.
Anlamsiz konu§ma, bagirmak ile e§deger olur. Kokusu olmayan misk, toprak ile e§deger
olur.
Taklidi kabul etmedim ve kalbim "bize bildirildi" ye hi? kulak asmadi, elim de ona uzanmadi.
Dünya Í9Ín Ahmed, Haydar, §eber (Hasan), §übeyr (Hüseyin)'in halifesinin kapisina
gittim.
O kimse, yüce saraymdan ba§ka bir yerin bugün bilge topluluklar Í9Ín otag olmadigi kimsedir (Hüsrev, 1407, s. 133).
Mustansir Billáh'in yüzü dünya Í9Ú1 nur safan ay, bu dünya ise karanlik bir gecedir (Hüsrev, 1407, s. 49).
Sonuç
Nâsir-i Hüsrev Divâni, Ismâilî kavramlar bakimindan oldukça zengin bir divandir. §air, mensur eserlerinde oldugu gibi divaninda da yer yer Ismâilî dûçiinceyi savunur. Divanmda dinî ve felsefî рек çok konuyu ele alan çairin siklikla ele aldigi konulardan biri de akildir. O, akli andigi рек çok yerde dini de anar. Çairin akil ve din konusunu birlikte ele almasi, din ile akil arasinda bir uyum oluçturma gayretinden ötürüdür. Çairin akla yükledigi görevin, Ismâilî dilçûncenin akla yükledigi görevle bir иушп oluçturdugu görülmektedir. Nâsir Hüsrev, divamnda Ehl-i Beyt, tenzil, te'vil, zahir ve batin gibi temel Ismâilî kavramlara da siklikla yer verir. Çairin bunu yapmaktaki amaci, nazmin etkili diliyle muhatabi ikna etmektir.
Nâsir-i Hüsrev, Fâtimîlere bagli bir dai olarak hem Fâtimî hanedamm hem yaçadigi dönemin Fâtimî halifesi Mustansir Billâh'i saygiyla yad eder; Fâtimîlere bagli olmakla kivanç duyar. Bu bakimdan Nâsir-i Hüsrev'in §air bir dai oldugunu, hikemi bir tarzda kaleme aldigi divammn ise bir yönüyle Ismâilî dûçûncenin manzum bir savunusu oldugunu belirtmek yerinde olacaktir.
Kaynakça
Ay, Z., (2012). Alamut Sonrasi Nizarî Îsmailîligi. Istanbul: Önsöz Yayincilik. Azamat, N., (2006). Nâsir-i Hüsrev. 32. Cilt, Istanbul: DÍA.
Bosworth, C. (2005). Doguçundan Günümüze Islam Devletleri. çev. Hande Canli, Istanbul: Kaknüs Yayinlan.
Corbin, H. (1986). Islâm Felsefesi Tarihi. Çev. Hüseyin Hatemi, Istanbul: Iletiçim Yayinlari.
Daftary, F. (2002). Ismaililer Tarihleri ve Ögretileri. çev. Erdal Toprak, Ankara: Doruk Yayimcilik.
Gulâmrizâyî, M. (1387h§.). SîKasîde-i Nâsir-i Hüsrev. Tahran: Çâp-i Dîbâ.
Nâsir-i Hüsrev-i Kubâdiyânî, (1380h§.). Gu§âyi§ ve Rehâyi§. Tsh. Said-i Nefisî, Tahran: Intiçârât-i Esâtîr.
Nâsir-i Hüsrev-i Kubâdiyânî. (1384h§.). Hânu'l-ïhvân. Tsh. A. Kavîm, Tahran : înti§ârât-i Esâtîr.
Nâsir-i Hüsrev-i Kubâdiyânî. (1384h§.). Vech-i Dîn. Tahran: înti§ârât-i Esâtîr.
Nâsir-i Hüsrev-i Kubâdiyânî. (13 85h§.). Zâdu'l-Musâfirîn. Tsh. Muhammed Bezlurrahman, Tahran: înti§ârât-i Esâtîr.
Nâsir-i Hüsrev-i Kubâdiyânî. (1407h§.). Divan-i E§'ar-i НаШт Nâsir-i Hüsrev-i Kubâdiyânî. tsh. Muctebâ Mînovi, Mehdî Muhakkik, Tahran: Intiçârât-i Dani§gâh-i Tahran.
Öz, M., eç-§^'a, M. (2001). ïsmâiliyye. 23. Cilt, Istanbul: DÍA.
Çemîsa, S. (1394h§.). Sebk$inâsî-i 'г. Tahran: Neçr-i Mîtrâ.
Tan, M. (2012). Tarihsel Siireçte ísmaililik ve Yaçadigi Farklilaçmalar. Firat Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 17, Sayi 2.
NÄSIR-IHÜSREV'IN DIVANI'NDA 0-iSMÄlÜ UNSURLAR
154
Tan, M., Teber, Ö. F. (2021). Gelenekselden Moderne Gefi? Sürecinde Ismaililik: Aga Hanlar Dönemi. Turkish Academic Research Review, Özel Sayi.
Zerrinküb, A. (1371h§.). SeyriDer §i'r-i Farsi. Inti§ärät-i Ilmi.
Cati^ma beyani: Makalenin yazan, bu 5ali§ma ile ilgili taraf olabilecek herhangi bir ki§i ya da finansal ili§kileri bulunmadigirn, dolayisiyla herhangi bir fikar 5ati§masinin olmadigirn beyan
eder.
