CC BY
5KÜLLtYE
ULUSLARARASI SOSYAL BILiMLER DERGlSl
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES
Emir Abdülkädir el-Cezäiri'nin Divaninda Edebi Sanatlar Ramazan BEZCl*
Özet
Emir Abdülkädir el-Cezäiri, hem bir lider, hem bir mutasawif hem de §air kimligiyle dikkatleri iäzerine geken tarihsel bir §ahsiyettir. O, zekäsi, ilmi, cesareti vs. ile ön plana fikan biriydi. Onun ailesi, dönemin Cezayir toplumunun en nüfuzlu ailelerinden bin olup Fransizlarin Cezayir'i ijgali sirasmda bu aile bagimsizlik mücadelesi önderligini üstlenmi§tir. Emir, babasi Muhyiddin b. Muhammed liderliginde iki yil Fransizlara kar§i sava$tiktan sonra, babasi liderlik makamini ona birakmigtir. O, sava§ dehasi ve cesareti ile Cezayir'in kurtulu; mücadelesinin simge ismi haline gelmi§tir.
Bu (ali;mada onun §air kimliginin yansimasi olarak divanindaki §iirlerinin barindirdigi edebi sanatlar ele alinacaktir. Zira Emir Abdülkädir, göhreti tllkesinin simrlarinin digina ta§mi§ bir gahsiyettir. Onun Osmanh dönemi §airi olmasi da gali§ma a^isindan ayn bir önem arz etmektedir. Böylece hem Arap edebiyat tarihpileri hem de Türk edebiyat tarihpileri tarafindan gereken ilgiyi görmeyen Osmanli Dönemi Arap edebiyatma da i§ik tutulmaya fali§ilacaktir. Emir'in §iirlerini daha iyi degerlendirebilmek amaciyla onun hayati hakkinda kisa bilgiler verilmij, sonra onun divanma yapilan tahkik ve baskilara deginilmi§tir. Emir'in divanindaki jiirlerinde yer verdigi sanatsal örgüler incelenerek, yeterli ve kisa a^iklamalardan sonra galijmamn boyutu ferpevesinde birka? örnekle degerlendirilmeye fali§ilmi§tir. Sonuf olarak, Emir'in divanindaki jiirlerinde nerdeyse bütün belagat unsurlanna yer verdigi görülmü§tür.
Anahtar Kelimeler: Arap Dili ve Belagati, Emir Abdülkädir el-Cez&rt, Edebi Sanatlar, Divan
Literary Arts in the Diwan of Amir Abd Al-Qadir Al-Jaza'iri
Abstract
Amir Abd al-Qadir al-Jaza'iri is a historical figure who draws attention with his identity as a leader, mystic, and poet. He was a distinguished young man of his time with his intelligence, knowledge, courage and warrior character. His family was one of the most influential families in Algerian society at the time, and this family led the struggle for independence during the French occupation of Algeria. After the Amir had fought against the French for two years under the leadership of his father Mohammed b. Muhyiddin, his father relinquished the leadership position to him. With his genius and courage, he became a symbol of the Algerian liberation struggle.
In this study, the literary arts of his poems in his divan will be discussed as a reflection of his poetic identity. Because Emir Abdulkadir is a person whose reputation has spread beyond the borders of his country. It is of particular importance that he is a poet of the Ottoman period. Thus, it will be tried to shed light on the Ottoman period Arabic literature, which did not receive the necessary attention by both Arab literary historians and Turkish literary historians. Short information about Amir's life is given in order to evaluate his poems better, and then the investigations and editions on his diwan are mentioned. While examining the artistic patterns that Amir included in his poems in his diwan, it was tried to be evaluated with a few examples within the framework of the size of the study after sufficient and short explanations. As a result, it was seen that Emir included almost all the elements of rhetoric in his poems in his diwan.
Keywords: Arabic Language and Rhetoric, Amir Abd al-Qadir al-Jaza'iri, Literary Arts, Diwan.
* Ögr. Gör., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Yabrnci Diller Yüksekokulu, Konya / Türkiye, e-mail:
ramazanbzcl 5i5lgmail.com
ORCID : https://orcid.org/0000-0002-6121-6599.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Bezci, R. (2022). Emir Abdülkädir el-Cezäm'nm Divaninda Edebi Sanatlar. Külliye, 3(2), 142-164. DOI: 10.48139/aybukulliye.1162572.
Makale Bilgisi / Article Information:
Geli$ / Received Kabul / Accepted Tlirü / Type Sayfa / Page
ISAgustos 2022 29 EylUl 2022 Ara$tirma Makalesi 142-164
15 August 2022 29 September 2022 Research Article
KüUiye
CiU/Volume: 3 " Say/Issue: 2 • 2022
Extended Abstract
When the stages of Arabic poetry from the jahiliyya period are investigated, it does not escape the attention that each process has its own characteristics. Starting from the Jahiliyya period, Sadru'l-Islam, Umayyad, Abbasid, Mamluk and Ottoman periods represent the formation and maturation periods of Arabic poetry culture. Although Jahiliyya poetry was given priority by the Arabic literature authorities in later periods and it was seen as a criterion for literary products of the next period, it should not be ignored that each of these periods was nourished by the social and political structure of its own period, both in content and artistic terms.
It is seen that the majority of historians Arab literature describe the Ottoman period Arabic literature as a stagnation process. They claimed that Arabic literature came to the brink of collapse in this process. In this period, they drew a pessimistic picture by claiming that qualified poets did not grow and quality poems were not written.
We believe that this study will contribute to the researches made to shed light on the Arabic literature of the XVIII and XIX centuries Ottoman period. Because the divan of Emir Abdulkadir al-Cezairi, which is the subject of the study, is one of the products of Arabic literature that sheds
light on the culture and civilization of the period. Emir Abdulkadir al-Cezairfs divan is a response to the criticism that the Ottoman period Arabic poetry was in decline, both with its depth of meaning and quality artistic weaves.
It is obvious that this study is also an answer to the claims that the Ottoman period Arabic literature was shallow in terms of content and content. Although the study deals with Emir Abdulkadir ec-CezSiri's divan in the context of literary arts, the integrity of the artistic facts in his
poems with content should not be overlooked. If enough scientific and academic research was carried out about the Arabic poetry of the Ottoman period by going beyond the prejudices, it would be seen that the poems of the period were written with a rich content, contrary to what is claimed, 143 in the context of the variety of content.
As a result, it is possible to say that in the light of Emir Abdulkadir al-Cezairi's diwan, Arabic poetry in the Ottoman period preserved its basic qualities in terms of content, form, language and style. As seen in the poet's poems, it is noteworthy that the literary works of this period both preserved their previous literary achievements and carried out the task of carrying the reflections of the Ottoman-Arab cultural interaction in the Arab-Turkish societies to the following centuries. Although the Ottoman period Arabic literature is labeled as a period of decline, it seems that this claim stems from the lack of scientific and academic research. This study and similar recent academic studies and studies reveal that the Arabic literature of this period, contrary to what is said, developed with its own content and artistic phenomena. It is hopeful that the gap in this field has been seen recently and that the prejudices carried out so far should be abandoned and the social and intellectual life of the period should be investigated in the light of scientific data.
Giri§
Emir Abdulkadir el-Cezairi'nin divanindaki §iirlerini, edebi sanatlar baglaminda incelemeye gefmeden once, onun hayati hakkinda kisaca bilgi vermek faydali olacaktir. Zira tarihte pek az ki§inin eri§ebildigi bir milletin bagimsizlik sava§inda onderlik rolune ve bagimsizlik sembolu olma yoniine de degirnnek onun ¡jiirlerini dogru bir ¡-¡ekilde anlama aQisindan onem arz etmektedir. Onun §iirlerinde hayatinin her bir kesitinin yansimasinin edebi sanatlarla bezenerek sunuldugunu gormek mumkundur. Hatta Emir'in divaninin, otobiyografi niteligi ta§idigini soylemek yanli§ bir yargi olmayacaktir. Onun divanindaki §iirlerinde vermek
KB'"»»
CiU/Volume: 3 ■ Sny/Issoe: 2 ■ 2022
istedigi duygu derinliginin algilanabilmesi, Emir'in ini§li Qiki§li hayatma tam anlamiyla vakif olmakla mtimkiin olacaktir.
Bu faligmada, Emir'in divanrnin el-Arabi Dahu tarafindan ilki 2000 yilinda basilan niishasi esas alinarak ?ali§ilacaktir. Dahu, kendi niishasinin, onceki niishalarda bulunmayan §airin diger §iirlerini de kapsadigini ifade etmektedir. O, Emir'in biitiin §iirlerini kapsayan bu nushanin, insanlarin yonelimini kazandigini ve 2005 ve 2007 yillarinda tekrar basildigini ilave eder (Dahu, 2007, s. 72).
Emir Abdulkadir el-Cezairi, her ne kadar Cezayir'in bagimsizlik simgesi bir §ahsiyet olsa da onun §air kimligi Muhakkik el-Arabi Dahu'nun da ifade ettigi uzere insanlar tarafindan gereken ilgiyi gormemi§tir. Bu ?ali§manin yapilmasina iten en onemli sebep, butiin bunlann otesinde Emir'in bir Osmanli donemi §airi olmasidir. Bu donemin hem Araplar hem de Turkiye'deki Arap Edebiyati tarihQileri tarafindan yeterince ara§tinlmadigi, bunun sonucunda da Arap edebiyatimn karanlik bir yiizii olarak kaldigi dii§iincesini ta§imaktayiz. Zira Araplardan ve oryantalistlerden рек 90k Arap edebiyati tarih9isi, yeterince ara§tirmadiklan bu donemi, Arap edebiyati a^iijinsan bir duraklama olarak gormektedir. Osmanli donemi Arap edebiyati, akademik Qevrelerce ele alinarak incelense Emir Abdulkadir el-Cezairi gibi рек док Arap §airin divammn gun yuziine Qikacagi ve karanlikta kalan bu donemin aydinlanmasina katki saglayacagi a§ikardir.
Her ne kadar §airin §iirleri edebi sanatlar ve belagat aQisindan en tist
seviyelerde olmasa, Buhturi (o. 284/897), Ebu Temmam (o. 231/846), Mutenebbi _
(o. 354/965) ve Ebu'l-A'la (6.449/1057) gibi onde gelen §airlerin §iirlerinin gerisinde kalsa da Emir'in, Magrib bolgesinin ozellikle de Cezayir'in simge ismi ve ilk §airi olmasindan dolayi §iirleri, hem muhteva hem de sanatsal olarak dikkatleri iizerine Qekmektedir (Вй Aaz, 1983, s. 146-147). Ayrica onun, ailesinin Fransa'ya kar§i yapilan mucadeledeki onderligi sebebiyle onceleri babasinin yaninda daha sonra da "emir" olarak 17 yillik bagimsizlik miicadelesi sirasinda kaleme aldigi giirleri, donemin Cezayir toplumunun sosyal, siyasal ve kiiltiirel yapisina da i§ik tutmaktadir.
Onun divam, 5ali§mamn boyutu 9er9evesinde temel edebi sanatlar a9isindan ele alinarak incelenmi§tir. Bu 9er9evede onun, divaninda nerdeyse biitiin edebi sanatlara yer verdigi gorulmu§tur. Sanatsal deger olarak kendisinin hi9bir edebi egitim almamasi ve bolgenin ilk §airi olmasi du§unuldugimde belagat a9isindan biitiin sanatsal nitelikleri ta§idigi soylenebilir. Onun §iirlerinin muhteva olarak da incelenmeye tabi tutulmasmin gerekliligi g6riilmii§tiir. Zira onun komutan ki§iligi, §iirlerinde toplumun sosyal ve kiilturel yapisini yansitmasi hatta gazel tiiriindeki §iirlerinin de incelenmesi Osmanli Arap edebiyatina i§ik tutacaktir.
1. Hayati
Tam adi, Abdulkadir b. Muhyiddin b. Muhammed b. Muhtar b. Abdilkadir'dir. Soyu, Hz. Hasan'a kadar uzanmaktadir. Ailesi Magrib-i
Aksä(Fas)'dan gög ederek Oran (Vahrän)'nin Kaytana beldesine gelmi§tir (es-Salläbi, t.y., s. 101).
Emir Abdülkädir'in hayatini Ü9 döneme ayirarak incelemek mümkündür. 1. Kendisini hem ilim adami hem de bir sava§?i olarak geli§tirdigi Qocukluk ve gen?lik dönemi. 2. "Emir" unvani almasi ve devlet te§kilati kurarak Fransizlarla mücadele ile ge?en dönem. 3. Fransizlara teslim olmasmdan sonraki esaret dönemi, Bursa ve §am'da ge9en inziva hayati (Ityin, 1997, s. 155).
Emir Abdülkädir, 26 Eylül 1807 yilinda Cezäyir'in Vahran bölgesindeki Kaytana köyünde dedesinin kurdugu Kädiri zäviyesinde dünyaya geldi. Yine bir Kädiri §eyhi olan Muhyiddin b. Muhammed'in dördüncü ogludur (Said, 2003, s.
19-20).
Dogru olduguna inandigi §eyi savunma konusunda kesinlikle tavizsiz birisi idi. Ne kadar sert davramlirsa davramlsin prensiplerinden kesinlikle taviz vermezdi. §iirlerinde öne ?ikardigi ?öl tabiati tezahürlerini kendisinde tarn olarak barindiriyordu (Hakki, t.y., s. 6).
O, 4 ya§inda iken babasinin Kaytana' daki medresesine katilarak be§ ya§inda okuma yazmayi tamamen sökmü§tür. On iki ya§ina ula§inca da hafizligim tamamlami§ ve sonraki iki yil boyunca hadis ve hukuk usulü okumu§tur. Bu iki yilin sonunda ders verme seviyesine ula§arak babasimn medresesinde bazi fikih dersleri vermeye ba§lami§tir (Íbnu's-Seb'i, 2000, s. 13).
Ilim tahsil etmedeki yeteneginin yaninda sava§9i yetenegini de fark eden babasi, onun bu yönünü de geli§tirmesi i?in te§vik etmi§tir. Böylece o, kendini sadece ilim alaninda degil binicilik ve silah kullamminda da geli§tirerek ustala§mi§tir. 17 ya§ina geldiginde ise 90k iyi at binen ve 90k iyi ok atan bir sava§9i olmu§tur (Zeydän, 2012, c. 1, s. 199).
Sonraki hayatina yön veren ve divaninda da geni§ yer tutan süfí felsefenin Nak§ibendi tarikatini §am'da bulunan §eyh Halid Nak§ibendi'den, Kädiriye tarikatimn ögretilerini de Bagdat'taki §eyh Mahmut Keyläni'den almi§tir (Ebäza,
1994, s. 10).
1830 yilinda Fransizlarin Cezayir'i i§galine direnme karari alan Cezayir halki, bu direni§ Í9Ú1 liderlik makamina dönemin önde gelen ki§isi olarak Abdülkädir'in babasi Muhyiddin b. Muhammed'i segmi^lerdir. Emir Abdülkädir, babasinin komutanliginda iki yil sava§mi§, onun cesaret ve sava§ mahareti babasinin ve yerel halkin dikkatini 9ekmi§tir. Emir'in babasi Muhyiddin, ya§liligini ileri sürerek iki sene sonunda oglu Abdülkädir lehine Emirlikten 9ekilmi§, ona "Emiru'l-Müminin Näsiruddin" lakabim vermi§tir. Bazi kimseler, ona "sultán" olarak biat etmek istemi§ fakat o, Fas sultanligimn hükümdarlik yetkisini tamdigim göstermek ifin "sultán" unvanini kabul etmeyerek "Emir" lakabim kullanmi§tir (Bü Aziz, 1983, s. 49-50).
Emiru'l-Müminin Abdülkádir, Fransizlara kar§i kirka yakin sava§ yapmi§ ve bunlarda pek 50k ba§ari elde etmi§tir. Fransizlar, ona destek veren Tilisman, Tagdempt ve Muasker gibi §ehirlerdeki kadinlari, Qocuklan ve ya§lilan katletmi§ler, Emir'e erzak ve asker saglayan bütiin koyleri yakip yikmi§lardir. Fransiz zulmii kar§isinda ?aresiz kalan halk ve Fas krali, Emir Abdülkádir'e desteklerini kesmek zorunda kalmi§lardir (Muslu, 2011, s. 54).
Zuliim ve i§kenceler sonucu halktan ve Fas Sultanindan destek alamayan Emir, 23 Aralik 1847 tarihinde Fransizlara teslim olmak zorunda kalmi§tir. Bu sureste Emir Abdülkádir'e, ískenderiye veya Akká §ehirlerinden birinde ya§ayabilecegine dair verilen soz tutulmami§tir. O, Fransa'ya gotiiriilerek be§ yil orada esir olarak tutulmu§, III. Napolyon'un tahta ge?ip kendisini ziyaret etmesiyle esareti yeni bir boyut kazanmi§tir. III. Napolyon, Emir'e verilen sozlerin tutulmadigini górerek kendisinden oziir dilemi§, Cezayir'e bir daha donmemesi §artiyla Islam iilkelerinden birine gitmesine izin vermi§tir (Muslu, 2011, s. 56). 1852 yili Ekim ayinda serbest birakilan Emir, Osmanli ülkesinde Bursa §ehrine gelmi§ ve 1855 yilina kadar burada kalmi§tir. 1855 yilinda ise §am'a ge9erek olene kadar orada ya§ami§tir. Bu sürefte Emir, hig siyasetle ilgilenmemi§, bütün zamanini ibadet ve ilime ayirmi§tir. Cebelilübnan'da ortaya fikan ve 1860 yili Temmuz ayinda da §am'a ula§arak orada yayilan Dürzi ísyaiii esnasinda bizzat Emir'in kendisi pek 90k masum Hristiyan'in oldürülmesine engel olmu§tur. 26 May is 1883'te §am'da vefat etmi§ ve buraya defnedilmi§tir (Kuran, 1988, c. 1, s. 232233).
2. Divani
1. Nüsha: Bu nüsha §airin oglu Muhammed b. Emir Abdülkádir tarafindan Nüzhetü'l-Hátir fi Karidi'l-Emir Abdil-Kádir adiyla Misir'daki Dáru'1-Meárif Yayinevi tarafindan basilmi§tir. Bu, §airin divanmin ilk nüshasi olup divandaki §iirlerin nerelerde bulunduguna veya Emir'in diger §iirlerine deginilmemi§tir. Aynca basim tarihi bilgisi de yoktur. Hamdele ve Sálvele dáhil divamn bir sayfayi ge9meyen bir mukaddimesi bulunur. Nüzhetü 'l-Hátirfi Karídi 'l-Emir Abdil-fádir adini ta§iyan tek divan nüshasi budur. Bu ba§lik muhtemelen §airin oglunun baski Í9Ú1 kendisinin belirledigi bir isimdir. Zira §air, divanmin hÍ9bir yerinde boyle bir ibareye yer vermemi§tir. Bóylelikle §airin §iirlerinin iki kapak arasina gelmesi saglanmi§tir. Bu nüsha, tam olarak tahkik niteligi ta§imamaktadir. Qünkü dipnotlar ve a9iklamalar, olduk9a azdir. Daha sonra yapilan bütün tahkikler bu nüshayi temel alarak hazirlanmi§tir. Aynca bu nüshada §iirlerin ba§liklari bulunmamakta, sadece §iirlerin nerede veya nasil soylendigi ile ilgili birka9 ibare yer almaktadir. §iirlerin nerede veya nasil soylendigi ile ilgili birka9 ibare vardir. Órnegin, "Emirlige ilk ba§ladiginda §óyle dedi" , "Tilimsán §ehrini Fransizlardan aldigmda §oyle dedi." (Dahü, 2007, s. 29-30)
2. Nüsha: Muhammed Hakki tarafindan tahkik edilerek basilan bu nüshanin sayfa sayisi 244'tür. Bu sayfalann her birinde 10 veya 12 satir bulunmaktadir. Nüshamn kapinci baski oldugu veya ka? yilinda basildigi ile ilgili herhangi bir bilgiye yer verilmemi§tir. Emir'in divanmin bu nüshasi iki defa basilmi§ olup ilki Cezayir Fransiz i§gali altmda iken ikincisi de 1964 yilinda Cezayir'in Fransiz i§galinden kurtulu§undan sonradir. Muhakkik, bu nüshada Emir'in divamndaki §iirlerini hem muhtevasina göre ayirmi§ hem de isimlendirmi§tir. Muhakkik, nüshamn ba§inda bu 9ali§masim Cezayir'in kahramanlarina ve Emir'in na' §ina ithaf ettikten sonra 7. ile 17. sayfalar arasinda bir mukaddime kaleme almi§tir. íkinci baskida bu mukaddimesine bir sayfa daha ilavede bulunmu§tur. Muhakkik, mukaddimede Emir'in §iiri bir övün? kaynagi olarak gördügünü ve bir ayricalik ifade ettigine inandigim aktanr. Muhakkik, §airin §iirlerinin bundan daha fazla olduguna inandigim ifade ettikten sonra, "Bu iki kapak arasina toplanabilen §iirleri bile onun §airlikteki yetenegi ve döneminin §airleri arasindaki konumunu göstermeye yeterlidir." §eklinde bir afiklamada bulunur. (Dahü, 2007, s. 31-32)
3. Nüsha: Bu nüsha Emir Abdülkädir'in divamn ü9üncü nüshasidir ve Zekeriyyä Siyäm tarafindan tahkik edilerek basilmi§tir. Bu nüsha "Divänu Emir Abdilkadir el-CezäirT adiyla, Matbüätu'l-Cämi'iyye matbaasi tarafindan 1988 yilinda orta hacimli olarak 320 sayfa olarak basilmi§tir. (Dahü, 2007, s. 34)
4. Nüsha: Qali§mada da temel alinan nüsha olup, el-Arabi Dahü tarafindan
152 sayfa olarak basilmi§tir. Muhakkik, Abdülkädir el-Cez&ri'mn divanini ilk 147 olarak 2000 yilinda tahkik ederek basmi§tir. Íkinci baskiyi 2005 yilinda yapmi§ ve 2007 yilinda da ü9üncü baskiyi yapmi§tir. Abdulkeidir el-Cezäiri'nin Cezayir halki Í9Ín bagimsizlik simgesi olarak görüldügü dü§ünülürse onun divanmin bu kadar 90k ki§i tarafindan tahkik edilerek basilmasi dogaldir. Muhakkik, ilk baskinin mukaddimesinde ilk defa olarak Abdülkädir el-Cezäiri'nin bütün §iirlerinin bir arada bulundugu tek nüshamn bu oldugunu söylemi§tir. Ayrica Emir'in önceki nüshalarda bulunmayan, el-Meväkif adli eserindeki §iirlerini ve §airin Fransa'nin Tolon §ehrinde bulundugu sirada kaleme aldigi el-Müzekkiräfmdaki §iirlerini de bu baskiya ilave ettigini söyler. Muhakkik, bu nüshada ba§ta Kur'an iktibaslan olmak üzere bütün iktibaslan tespit ettigini, önceki nüshalarda a9iklanmayan pek 90k kapali lafzi a9ikladigini, daha düzenli ve sistemli bir tahkik sundugunu zikreder. (Dahü, 2007, s. 33-34)
3. Divanindaki Edebi Sanatlar
3.1. Mecäz (jl^Ll)
j^ill lafzi, 'if&iy^r fiilinden türetilmi§tir. jl^it kelimesi, sarfta ismi zaman,
ismi mekan ve masdar-i mimidir. Bu baglamda anlami, "ge9Ílen yer", "ge9ilen zaman" ve "ge9mek"tir. Terim olarak ise, "herhangi bir lafzin bir alakadan dolayi,
hakiki veya ilk konuldugu anlamin di§inda, hakiki anlamin kastedilmesine engel bir karine ile beraber zikredilmesidir" (Cürcání, t.y., s. 351).
Mecázda ger?ek mana ile mecázi mana arasindaki alakanin mü§ábehet(benzerlik) veya benzerlik di§inda herhangi bir §ey olmasi bakimindan ikiye aynlir.
3.1.1. Mecázi Mürsel
Mecázi Mürsel, "lafzin kullanildigi mana ile hakiki manasi arasindaki aláka benzerlik di§inda bir §ey oían" mecáz 9e§ididir. Mecázi mürselde aláka, mahalliyet, sebebiyyet, müsebbebiyyet, cüz'iyyet, külliyyet, háliyyet, gelecek zamana itibar etme veya ge9mi§ zamana itibar §eklinde tezahür edebilir (el-K^rám, 2003, s. 205206).
U&lj JilújJl Ja^L CJ*\ J J til
Eger sevgide ófke veya riza yoksa mektuplarin ve kitaplarin lezzeti/tadi nerde? (Tavíl), (Dahü, 2007, s. 72).
Bu beyitte §air, mektup ve kitaplarin lezzetinden bahsetmektedir ki aslinda kitap veya mektuplann tadi ve lezzeti yoktur. Bu mektup veya kitaplarda yazilan §eyler, ho§ veya güzel olabilir. Zira mektuplar veya kitaplar kágittan yapilmakta olup esas lezzet bu kágitta yazilan kelimelerdedir. Burada §air mektup veya kitaplan zikrederek onlarda yazili oían §eyleri kastetmi§tir ki bu mecázi mürsel órnegidir ve burada alakanin mahalliyet oldugu górülür.
J^aUy U/ <¡M iújÜPÍ
Ey Tolon, sen bizi nimetlere bogdun, sen bize lütfunla bol bol ikramda bulundun (Basít), (Dahu, 2007, s. 136).
Bu beyitte §air nimet verme olgusunu Tolon ¡jehrine nispet etmi§tir. Fakat §aire ikramda bulunan §ehrin kendisi degil orada ya§an halk veya yetkililerdir. Buradaki mecázi mürselde de alaka yine mahalliyattir. Yani mekán zikredilmi§ fakat orada ya§ayanlar kastedilmi§tir.
3.1.2. istiare
SjUal-yI lafzi, fiilinin istif al babina girmi§ formu oían jUsLt fiilinin
masdaridir ve "odün9 istemek" anlamindadir. (el-Fi^ábMí, 2000, s. 1160) Mecáz sanatimn, alakasi mu§áhabet oían 9e§ididir. Terim anlami; "bir lafzin hakiki anlama gelmesine engel olan bir karinenin varligi sebebiyle, aralarmdaki benzerlikten dolayi ba§ka bir anlamda kullanilmasidir." (el-Há§imí, 1999, s. 258).
KüUiye
Cilt/V°lume: 3 ■ Say/Issue: 2 ■ 2022
A. Îstiâre-i Mekniyye ejU^I)
Mliçebbeh bih(benzetilen)in hazfedilerek mûçebbeh (benzeyen)in zikredildigi ve mûçebbeh bih (benzetilen) ile ilgili temel bir niteligin zikredilmesi ile yapilan istiâredir (Nasif & Deyyâb, 2004, s. 125).
JUr) áj \ß j àj» 'ß IÛS3
Biz, yüce ahlak degerleri için bütün korkulara bineriz ve (dalga) sesi olan denizlere açiliriz (Vâfir), (Dahû, 2007, s. 46).
Bu dizede §air, JjÁ "korkular"i gemiye benzetmiçtir. §air, binmek ve
denizlere açilmaktan bahsetmektedir ki, kendisine binilerek denizlere açilmak,
gemilerin temel niteligidir. Böylelikle miiçebbeh (benzeyen) konumundaki JjÁ
"korkular" zikredilmiç, mü§ebbeh bih (benzetilen) konumundaki "gemi" zikredilmemiç ve geminin temel niteligi olan "binilerek denizde açilma" zikredilerek gemiye i§aret edilmiçtir.
B. istiâre-i Tasrîhiyye SjU^I)
Mü§ebbeh bih (benzetilen)'in açikça zikredilerek mûçebbeh (benzeyen)'in hazfedildigi istiâre çeçididir. Örnegin, "Bir asían gördüm" ibaresinde görüldügü 149 üzere mûçebbeh bih (benzetilen) olan "asían" kelimesi zikredilmiç, aslana benzetilen kimsenin ismi zikredilmemiçtir (Íbnu'n-N^im, 1989, s. 130).
J ¿J\t 4JO Iffr üloJ
Tuvâ 'da Musa 'nin birdenbire peygamber oldugu gibi, i§te böyle hükümdarlik (Emirlik) gelini de (benim) ni§anlim oluverdi (Tavîl), (Dahû, 2007, s. 54).
§air, bu beyitte Fransizlarin Cezayir'i içgali sirasinda "Emirlik" makamimn hiç beklemedigi bir anda kendisine tevdi edilmesini dillendirmiçtir. Fakat o,
görüldügü üzere "Emirlik" lafzini dogrudan zikretmemiç, ligelin" lafzi ile
geline benzeterek sanatsal bir boyut katmak istemiçtir. Böylece mü§ebbeh (benzeyen) konumundaki "Emirlik" zikredilmeyip mûçebbeh bih (benzetilen)
konumundaki ¿-»jjè "gelin" zikredilerek istiâre-i tasrîhiyye sanati icra edilmiçtir. Beytin devaminda Hz. Musa'mn ansizin peygamberlikle görevlendirilmesi örnegi
о о
ve 4АШ1 "hükümdarlik1' lafzi, burada kastedilenin gerçek anlamdaki "gelin" olmadigina içaret etmektedir.
3.1.3. Mecâzi Aklî
Külliye
CiU/Volume: 3 ■ Sayi/Issue: 2 • 2022
Mecazi akli, "bir olgunun asil sahibine nispet edilmesine engel bir karine sebebiyle ba§ka birine veya ba§ka bir §eye nispet edilmesidir." (Sekkaki, 1987, s.
393-394).
Ifej^ C-j'i ai'ß IjJaj ¿y> ^¿j uiiyJ t»
Ey Yusuf, senin hediye ettigin gömleMe iade edildigi gibi, sen de yakinliginla "görmeyi" bana iade et (Basit), (Dahü, 2007, s. 75).
§airin yukaridaki dizelerinde Hz Yakup'un kaybettigi görme yetisini Hz. Yusuf un gönderdigi gömlekle tekrar kazanmasina atif vardir. Bu dizede §air, iki mecazi akli sanati icra etmi§tir. Birincisi Hz. Yusuf tan körlügünü giderip gözlerini a9masini istemekle, ikincisi de ge?mi§te babasi Hz Yakup'un gözlerini onun gömleginin a^tigini zikretmekledir. Zira gözlerin körlügünü giderip a?an Allah'tir. Bu dizede gözlerdeki körlügü giderme olgusu, esas sahibi olan Allah yerine önce Hz. Yusuf a sonra da onun gömlegine nispet edilmi§tir.
3.2. Tegbih (^21)
A-tlaJl lafzi, "bir §eyi ba§ka bir §eye benzetmek" anlamindaki fiilinin
masdaridir (tbn Manzur, t.y., s. 503). Te§bih, Arap dilinde en 50k kullanilan beyän üsluplarindan biridir. Te§bih, mecäz i?inde degerlendirilmez Qünkü kelimeler asil anlamlanyla kullamlir ve kendine özgü benzetme lafizlan vardir (er-Razi, 2004, s. 126). Terim olarak ise "iki veya daha fazla §eyin bir veya daha fazla vasifta birle§tirilmesidir." Te§bihin rükünleri, mü§ebbeh (benzeyen), mü§ebbeh bih (benzetilen), vechü'§-§ebeh (benzetme yönü) ve edätü't-te§bfr (te§bih edati) olmak üzere dörttür (es-Saidi, 1999, c. 3, s. 13)
Edätü't-te§bih (te§bih edati) zikredilip zikredilmemesi bakimindan te§bih sanati ikiye aynlir (es-Saidi, \999, c. 3, s. 67).
A. Te§bih-i Mürsel ^1)
Edätü't-te§bih(te§bih edati) zikredilen te§bih ?e§ididir (es-Saidi, 1999, c. 3, s.
67).
JUc j IImi j JLojl C«lg» äll!
Nice geceler, kör kimsenin sikinti ve tedirginlik iginde geceledigi gibi ben de kederli bir halde geceledim (Kämil), (Dahü, 2007, s. 84).
§air bu beytinde geceleri fektigi sikintiyi kör birinin fektigi sikintilara benzeterek ifade etmi§tir. Görüldügü üzere beyitte edätü't-te§bih (te§bih edati) zikredildiginden dolayi bu te§bih, bir te§bih-i mürsel örnegidir.
Emir Abdulkadir el-Cez&ri'mn Divaninda Edebi Sanatlar B. Te§bih-i Miiekked (^1 «LjlaJl)
Edatii't-te§bih (te§bih edati) hazfedilen te§bih 9e§ididir (Atik, 1985, s. 80).
& yf tefi № fa* j-iill £ CUJ 03j
O, bana gune§in sapsari dogu§u gibi gorundii, gozlerim iki gune§ arasinda uzun sure gidip geldi (Basit), (Dahu, 2007, s. 77).
§air, bir ahbabimn kasidesini ovdugu bu beytinde "kaside"yi "giine§"e benzetir. Mii§ebbeh bih (benzetilen), olarak "giine§" zikredilmi§ ve vechu'§-§ebeh (benzetme yonii) olarak da "sapsari dogma" zikredilmi§ fakat edatu't-te§bih (benzetme edati) zikredilmemi§tir. §airin bu beyitte mii§ebbeh bih (benzetilen), vechii'§-§ebeh (benzetme yonii)i zikrederek, edatii't-te§bihi (benzetme edati) hazfederek yaptigi te§bih, bir te§bih-i miiekked ornegidir.
Te§bih, vechii'§-§ebeh (benzetme y6nii)'niin zikredilip zikredilmemesi bakimindan da ikiye ayrilir (es-Saidi, 1999, c. 3, s. 67).
A. Te§bih-i Mufassal A^lsll)
Vechii'§-§ebeh (benzetme yonii) zikredilen te§bihtir. (el-Kazvini, t.y., s.
277).353
^t fit ¿d uf
Ben bardagim, ben §arabim su veririm ve ilham ederim (Remel), (Dahu, 2007, s. 130).
§air, bu beyitte de kendisini hem "barda/k'a hem de J^- "§arab"a
benzetmektedir. O, kendisini "bardak's. benzetirken ^¡pt "su verme"y\
vechu'§-§ebeh (benzetme yonii) olarak zikretmi§ ve yine kendisini "§arab"a.
benzetirken de vechii'§-§ebeh (benzetme yonii) olarak ^»i "ilham vermek'i zikrederek, te§bihii'l-mufassal ornegi icra etmi§tir.
B. Te§bih-i mem el 4^1)
Vechii'§-§ebeh (benzetme yonii) zikredilmeyen te§bihtir (Nasif & Deyyab,
2004, s. 159).
i^Li gliif 3u>tf d & Ipjsr aP ciiji
Ona, aglik sonra yine aglik art arda musallat oldu. Bu agliklar sebebiyle kardeginiz yontulmu§ kalem gibi oldu (Tavil), (Dahu, 2007, s. 74).
Klliye
CiU/Volume: 3 ■ S*&/Issue: 2 • 2022
§air, zikredilen beyitte rahatsizligi sebebiyle doktorun kendisine verdigi diyetteki a9liktan duydugu sikintiyi dillendirmektedir. O, burada aflik sebebiyle
zayiflami§ halini, ¡¿¿Jl "agilmi§/yontulmu§ kalem"e benzeterek sanatsal bir
* i
orgiiyle anlatmaya 9ah§mi§tir. Beyitte mu§ebbeh (benzeyen) "karde§iniz",
mu§ebbeh bih (benzetilen) ¡»Iflil "kalem", edatii't-te§bih "¿J" zikredilmi§ fakat vechii'§-§ebeh "zayiflama-incelme" zikredilmemi§tir.
C. Te$bihfi'l-Belig i^l)
Vechii'§-§ebeh (benzetme yonii) ve edatti't-te§bih (benzetme edati)in ikisi de zikredilmeyen te§bihtir. (el-H^imi, 1999, s. 242)
J£ aS 6t ¿Jr1 (s! jjj (it
Ben ayim, ben gune§im, ben ortaya gikan (dogan) sabahim (Remel), (Dahu, 2007, s. 130).
§air bu beytinde kendisini sirasiyla j-ij "ay a, Hr^ "giinefe ve "sabah'a.
benzetmi§tir. Goriildiigii iizere vechii'§-§ebeh (benzetme yonii) ve edatii't-te§bih (benzetme edati)in zikredilmedigi bu te§bih ornegi, te§bihii'l-belig olmaktadir.
3.3. Cinas (¿>1^0 152
jo&tI lafzi, miifaale babindaki ¿Jl*- fiilinin Jl*s babindaki masdaridir (Ibn
Manzur, t.y., s. 43). Bedi ilminin muhassinat-i lafziyye kisminda degerlendirilen cinas, "Anlamlari farkli iki kelime arasindaki lafiz benze§mesi" §eklinde tarif edilir. Zira cinas, lafzi guzelle§tiren bedi sanatlarindandir ve anlamla ilgili bir olgu degildir (tbn Ma'sum, 1969, s. 97). Bu sanat, okuyuculann ve dinleyicilerin zevklerine hitap eden, aym zamanda edebiyat9ilarin kelimeleri kullanmadaki becerilerini ortaya koyan bir sanattir (iyi§enyiirek, 2019, 186).
Cinas sanatinda lafizlar arasmdaki benzerlik dort §ekilde gerfeklesjir (Nasif & Deyyab, 2004, s. 173).
1. Harflerin hareke ve siikunlannda benzerlik
2. Harflerin sayisinda benzerlik
3. Harflerin 9e§idinde benzerlik
4. Harflerin dizili§inde benzerlik
tki kelime arasindaki benzerlik, zikredilen dort benzetme yonunden tiimunde meydana gelirse buna "cinasi tam", dort benze§me yonunden herhangi biri eksik ise buna da "cinasi gayn tam" adi verilir (el-K^™m, 2003, s. 288).
Guzelligin pariltisi iki beyitte ortaya gikar: §iirden beyit veya kildan beyit(gadir/ev) (Basit), (Dahu, 2007, s. 85).
Zikredilen beyitte §air ¿4i kelimesini hem "§iir beyti" hem de "ev" anlaminda
kullanmi§tir. Boylelikle ¿41 kelimesi iki ayn anlamda ve zikredilen yukaridaki butun benze§meleri barindirdigi ifin bir cinas-i tam ornegidir.
jliJ j joMi \44jdaJ j <j] ^
Giizelliklerine, zarafetlerine ve letafetlerine ho§ kokusu ve bal gibi tadiyla rehberlik eder(ula§tirir) (Kamil), (Dahu, 2007, s. 85).
Bu beyitteki lyifi "guzellikler", t^'ljk "zarafetler" yq t^Uai "letafetler"
kelimeleri arasindaki benzerlik, zikredilen dort olgunun hepsinde ger5ekle§medigi, ilk harfleri farkli oldugu i?in bu cinas, cinas-i gayr-i tam ornegidir.
Iki kelime arasinda farkli olan harflerin mahrefleri birbirine yakin ise buna "mudari cinas" adi verilir (es-Srndi, \999, s. 740).
Ozlemim, inlemem, ig gekmem, gozya§larim, teslimiyetim bendekini(sikinti) ortaya gikariyor (Tavil), (Dahu, 2007, s. 61).
Zikredilen beyitteH cinas sanatini barindiran i^f- ve ^ kelimelerindeki farkli harfler olan ve "t" harflerinin her ikisinin de mahrefleri "bogaz"dir. Boylelikle bu cinas, bir mudari cinas ornegi olmaktadir.
Cinas bulunan iki kelime aym harflerden olu§uyor, lakin harflerin dizili§i her iki kelimede farkli ise buna "cinas-i kalb" adi verilir (Atik, 2015, s. 211-212).
liftjll jl^Jl jJ jwjj ¿\AP ^Jall i)i JJj iSjLj
Karanlik onun dii$mam olsa da o, gece yolcugu yapar; giinduz de kxlig gibi keskin olsa o (yine de) yurur(yurumesine devam eder) (Kamil), (Dahu, 2007, s. 88).
Zikredilen beyitte "gece yolcugu yapar" ve jwj "yuriir" kelimeleri aym
harflerden olu§makla birlikte harflerin dizili§inin farkli oldugu goriiliir. Bu, bir cinas-i kalb ornegidir.
Aralarinda benzerlik bulunan iki lafiz arasindaki fark, sadece "hareke"den ibaret ise buna "muharref cinas" adi verilir (el-K^im, t.y., s. 389).
c!5"i & -5 «i Í& ^ c!>b ^ ^ i
Size vuslat vakitleri, bayram ve mutluluktur ey kendileri benim igin ruh, esenlikve §arap olanlar (Basit), (Dahü, 2007, s. 114).
§airin bu beytinde ve kelimelerinin harfleri ve bu harflerin dizili§i
aym oldugu halde, bu iki lafiz arasindaki fark, harekeden ibaret oldugu i?in bu cinas, muharref cinastir.
Aralarinda benzerlik bulunan iki lafiz arasindaki fark, sadece noktadan ibaret ise buna "musahhaf cinäs" denir (íbn Ma'sum, 1969, s. 180).
jJuaJl ¿y- J¿ Iii tjjk jüj piU ¿IJáJlj ¿iú ^á
Kalbim kara sevdali ve gögsümün barindirdigi (kara sevda)dan dolayi, a§k ate§i gögsümil kavururken, ben geceleri feryat ediyorum (Tavil), (Dahü, 2007, s.
103).
Görüldügii üzere §airin bu beytinde ijjk ve kelimelerinin harf ve
harekeleri aym iken aralanndaki fark noktadan ibarettir. <jyr ve ijj'y kelimelerinin
bu §ekilde kullammi, musahhaf cinäs örnegi olmaktadir.
íki kelime arasindaki benzerlik kelimelerin aym asildan türemeleri §eklinde olursa buna "cinas-i i§tikak" adi verilir (el-K^im, 2003, s. 293). 154
•í J p i ¿JÍ &
Benim sözüme §a§irmayin. Qünkü o, gariplikten gok uzaktir; benim sözüm gergektir, bo§ veyayalan degildir (Basit), (Dahü, 2007, s. 119).
Zikredilen beyitteki ljí¿:s*J ve kelimelerinin biri isim digerí fiil olsa da
aym kokten geldigi görülür. Zira i-^sp kelimesi masdar olup, kelimesi ise
ondan türemi§ muzäri bir fiildir. Bu durumda §air biri digerinden türemi§ iki kelimeyi kullanarak cinäs-i i§tikäk icrä etmi§tir.
3.4. Kinäye (tyiÖI)
lafzi, "bir §eyi afikfa söylememek, asil mananin kastetmedigini
söylemek" (Mecme'u'l-Lugati'l-Arabiyye, 2004, s. 805) anlamindaki & fiilinin
masdaridir. Istiláhi anlami ise, "bir lafzin asli manasimn kastedilmesine engel olmayacak bir karine ile ba§ka bir manada kullanilmasidir." (el-Hä§imi, 1999, s. 287-288).
J* ¿(¡Jlj Jtöl ^ Jk ¿J* Jif-
Bogulan, yanan bunun gibi midir? Kalpte ate§, yanakta gdzya§i vardir (Tavil), (Dahu, 2007, s. 61).
^ o
Zikredilen beyitte, kelimesinin gerfek anlami "sulaf dir. Fakat
cumledeki "yanak' kelimesi, oUjI lafzimn ger?ek anlami olan "su" anlaminda
olmayip "gdzya§lari" anlaminda oldugunun karinesidir. Fakat burada kastedilenin ger^ek anlamiyla "su" da olabilir, zira yanak uzerinde suyun bulunmasi imkansiz bir §ey degildir. Fakat beytin aki§indaki "uzuntii", "keder", "kalpteki yangin" ve "yanak' lafizlari, burada kelimesi ile kastedilenin yikama veya yagmur vb.
sebeple lslanan yanak degil, aglamadan kaynakli "gozya§lari" olduguna i§aret
etmektedir.
3.5. iktibas (j-Usfrl)
» x
^UsS'il kelimesi "almak" anlamindaki ¿¡¿i fiilininin iftial babinda olup
* 8 jij j
"faydalanmak' anlamindadir. Uif c*L4i5l "Ben ondan Him faydalandim."
§eklinde kullamlir. Daha onceleri bu sanat Silipl olarak da bilinirdi. Nablusi (o.
1143/1731) terim olarak iktibasi §oyle tanimlar, "iktibas, dtiz yazi veya §iirde Kur'an-i Kerim veya hadisten bir §eyleri 50k degi§tirmeden ve de onun Kur'an'dan bir ayet veya hadis olduguna i§aret etmeden kullanmaktir." (Akkavi, 1996, s. 194)
jiaiJl & ¿Jj lii ja ajJJ <011 ¿Jltf
I§te bu Allah 'in istedigine verdigi liitfudur; liituf sahibine higbir kmtlama ve sinirlama olamaz (Basit), (Dahu, 2007, s. 109).
§air bu beytinde Cuma Suresi'nin 4 ayetinden iktibas yapmi§tir. Ayet §oyledir:
J^aiil ji 4JJlj JA AJJJ ¿11 'Jlai ¿tt)
Bu Allah 'in diledigine verdigi liitfudur; Allah biiyiik liituf sahibidir (Cuma,
62/ 4).
h JUHj [4J U ciS! tiljlj cijlj U»jl CjljJij
Sen yeryuzunun sarsili§ina, igindekileri gikarmasina ve daglarin yerle bir olu§una §ahit olursun (Kamil), (Dahu, 2007, s. 129).
§air bu beytindeki (2ljJ) cJjJj ve M kismini Zilzal Suresi'nin §u ilk ayetlerinden iktibas yapmi§tir:
Ülííí 'jt>°}¡\ CJr>íj cÜIjlj cijlj líl
Yeryüzü (deh§etli §ekilde) sarsildigi ve agirliklarini di$ari attigi zaman (Zilzal, 99/1-2).
§air, aym beytin sonundaki Isi lañzlanm da Fecr Suresi 21. ayetin sonuiidan iktibas yapmi§tir. Ayetin tamami §oyledir. \t¿ \h cii líl ^
Hayir hayir, yeryüzü param par?a oldugunda (Fecr, 89/1-2).
3.6. Tazmin (¿^jaxlt)
Tazmin, "bir §airin ba§ka bir §airden bir misra veya daha fazlasini alinti yaparak ¡jiirinde yer vermesidir." Tazmin sanatinda en onemli olgu, alinti yapilan kismin kime ait oldugunun belirtilmesi veya bu kismin edebiyatQilar arasinda me§hur olmasi gerekir. Eger alinti yapilan kisim ebebiyat?ilar arasinda me§hur degilse bu kismin kime ait olduguna i§aret edilmesi gerekir. Tazmin yapan §airin alinti yaptigi kisimda kü?ük degi§iklikler yapmasinda herhangi bir sakinca yoktur (el-K^im, 2003, s. 396); (Bulut, 2013, s. 326).
J ó&JlS ¿J J>& tstj Üí-t Lj Jj¿í $ ¿5jUÍl
Biz hükümdarlariz, hig kimseyi ve de koruma altinda geceleyenin ya§amini bize denk tutma (Basit), (Dahü, 2007, s. 51).
§air, zikredilen beytinde bir diger §air Zibrikán b. Bedr(o. 45/665)'in a§agidaki beytinden degi§iklikler yaparak tazmin yapmi§tir.
^jJl iImiChT Lij ¿Jjiil Cu bbliy ^IjfJl
Bizler saygin ki§ileriz, higbir canil bize denk degildir. Krallar bizdendir, bize
biat edilir.
3.7. Telmih (^Játl)
Telmih, sozlükte "goz ucuyla bakmak; dikizlemek, yildiz vs. parildamak" anlamlanndaki ¿mJ fiilinin J^.babinin masdaridir. (el-Fi^ábádi, 2000, s. I486). Telmih sanatim ilk defa literatüre kazandiran Ibn Mu'tez(ó. 296/908) olup, o bu sanati, ¿Ü- "hüsnü't-^^in" olarak, Fahreddin er-Razi(o. 606/1210)ise
a 0
HxJl "telvih" olarak isimlendirmi§tir.(el-Hali, 1992, s. 328) Edebi bir terim olarak ise, "§iir veya düz yazida fokfa bilinen bir hikáyeye, bir §iire veya bir darbi mesele
detayini vermeden göndermede bulunmaktir." (el-^^înî, 2003, s. 320); (Akkâvî,
1996, s. 422).
¿j^ÚJlj ífó US' Ú M ï)£ $ jJj
Ensârin ve faziletli, bilge kimsenin dedigi gibi, her çeyimizi sizinle paylaçtim (Tavîl), (Dahû, 2007, s. 73).
Zikredilen beyitte Ensârin, Mekke'de her çeylerini birakarak Allah nzasi için Medine'ye hicret eden mûhâcirlere mallarinin ve mülklerinin yarisim paylaçmasina atif vardir.
¿j* J ^Jap- ¿J\t ¿lliil ¿ÍloJ
Böylece, Tuvâ 'da Musa 'run ansizin nübüvvetindeki gibi, i§te böyle hükümdarlik(Emírlik) gelini de (benim) пцапЬт oluverdi (Tavîl), (Dahû, 2007, s.
54).
Zikredilen beyitte çair, birden bire yüklendigi "Emîrlik makami"ni, Hz. Musa'mn Tûvâ Dagi'nda ansizin peygamberlikle görevlendirilmesine atiña bulunarak dillendirmi§tir. Böylece geçmiçteki bir olaya atifta bulunularak telmíh sanati icra edilmiçtir.
3.8. Murââtu'n-N^îr elPl^i)
Murââtu'n-^œîr, bedî ilminin muhassinât-i mâneviyye kisminda degerlendirilen edebi bir sanat olup, îstilâhi anlami ise "aralannda zitlik diçinda anlam baglantisi olan lafizlann bir arada zikredilmesidir."(Taftazâni, 1892, s. 420);(el-K^înî, t.y., ss. 354-355);(8е^Ш, 1987, s. 424)
(^iJl ù&f ÜS ^jfê- i ¿Я)
Özlemim, inlemem, iç çekmem, zararim, gôzyaçlarim, boyun egmem içimdekini(keder) ortaya çikariyor (Tavîl), (Dahû, 2007, s. 61).
Bu beyitte çairin, aralarinda zitlik baglantisi bulunmayan ve bir üzülme, keder, sikinti halinin göstergesi olan "özlem", ф) "inleme"," "iç çekme",
¿fia* "zarar", ^ybgôzyaçlari, "boyun egme" kelimelerini bir arada ve
ustaca kullandigi görülmektedir. Aralarinda zitlik olmayan bu kelimelerin ho§ bir anlamsal örgü içinde kullanilmasi murââtu'n-n^îr örnegidir.
jÂJLJl в-Ц-ljj ¿Л Ц f jjinfifo
Zaman azi di§lerini çikardigi zaman (sen benim) siginmam, barinmam, destegim sonra donanimim(teçhizatim) ve magaramsin(¥Lêmil), (Dahû, 2007, s.
108).
Tasawuf konulu bu dizede §air, zamanin kendisine getirdigi sikintilardan
bahsederken, "siginma", "barinma", "destetf\ J&
"donamm(teghizat)" ¡J^ "magara" kelimelerini bir arada kullanmi§tir. Bu
kelimeler arasinda zitlik bulunmadigi ve herhangi bir sikintida "kurtulu§ yollan" §eklinde aralannda bir baglanti oldugu gorülür ki boylece §air muráátu'n-nazir yapmi§tir.
3.9. Tibak (¿ЦУ I)
<¿UÜI lafzi, "bir §eyi diger bir §eye uygun hale getirmek" anlamindaki müfáale babindaki J3Ü» fiilinin masdaridir. (Mecme'u'l-Lugati'l-Arabiyye, 2004, s.
550) Bu sanat, J3Ú? fiilinin bir diger masdari olarak SijÜaLl "mutabakat" ve
"tezat" olarak da isimlendirilir (Ibnü'1-Mu'tez, 2012, s. 48). Tibak, bedi ilminin muhassinat-i maneviyye kismindaki sanatlardandir. Istilahi anlami ise, "iki zit lafzi, düz yazi veya §iirde birlikte kullanmaktir." Bu iki lafiz iki fiil, iki isim, iki harf veya biri isim digerí de fiil olabilir (es-Srndi, 1999, c. 4, s. 4-6).
j J bJj L¿j¿ J íj* c4¿lj j
Fransa'da kügük-bü^k herkes arasinda izzet ve nezaketle kar§ila§tim 158 (Vafir), (Dahü, 2007, s. 135). -
Bu beyitte §air, birbirine zit oían JX*Sil "kügük" ve
jU^ít "ЪйуйГ
kelimelerini birlikte zikrederek tibak sanatinin güzel bir ornegini icra etmi§tir. Bu iki zit lafiz gorüldügü üzere "isim"dir.
Mfljll ^o J ^aj tfjj % ¿J&Jüsá I
Ben ona aglarken o, agiz dolusu gülüyor. Ben uyuyamazken o, en güzel uykularda (Vafir), (Dahü, 2007, s. 58).
Zikredilen ayette ise tibák, ^í "aghyorum" ve liíbiaJ"gülüyor" kelimeleri arasinda olup, her iki kelime "fiil"dir.
Aym beyitte "uyumuyorum" ve ¿lijíl "uyku" lafizlari arasinda da tibák
olup, bu defa tibák biri "fiil" digerí "isim" olmak üzere iki farkli kelime 9e§idi arasinda icra edilmi§tir.
3.10. Mukabele (aLiÍi)
Mukábele, bedi ilminin muhassinát-i máneviyye kismindaki sanatlardan olup, ¿Jtá fiilinin masdaridir. Sozlükte "kar§ila§mak, bir araya gelmek, mukayese etmek,
КЗ'"*»
Cilt/V°lume: 3 ■ Say/Issue: 2 ■ 2022
karçisinda olmak" anlamlarina gelmektedir (Mecmeu'l-Lugati'l-Arabiyye, 1989, s. 489). Bir bedî sanat olarak istilâhî anlami ise, "birbirlerine zit olmayan iki veya daha fazla kelimeyi kullandiktan sonra bunlarin zit anlamlarmi sira ile bir arada zikretmektir (el-Hdi, 1992, s. 75).
<jjk lü f-fó* ij Upfô «J c*¿ til
(Açlik) uyudugum zaman benim için ayrilmayan yatak arkadaçi, giindüz de bize dü§kün (hiç ayrilmayan) bir hasim gibidir (Tavîl), (Dahû, 2007, s. 74).
л
Görüldügü üzere birinci çatirdaki cj: "uyumak, yatmak" kelimesinin ziddi * ¿
olarak ikinci çatirda c*iî "kalkmak, uyanmak' kelimesi zikredilmiçtir. Yine birinci
af * "t
çatirdaki "ak§amlamak," kelimesinin ziddi olarak da ^¿w "кщЫЫатак,
л Л
sabahlamak" zikredilmiçtir. §air birinci çatirda sirasiyla c-c ve kelimelerini
fí OÍ
kullanmiç, ikinci çatirda ise yine sirasiyla bu iki kelimenin ziddi G¿e ve ¡J^ kelimelerini kullanmiçtir.
3.11. Tebdîc (giJ^O
gijÇàJl, kelimesi, süslemek anlamindaki fîilinin masdaridir (Mecme'u'l-
Lugati'l-Arabiyye, 2004, s. 268). ílk defa thn Ebi Isba' el-Misri (ö. 654/1256)'nin edebi literature kazandirdigi tebdîc, bedî ilminin muhasinâti maneviyye kisminda degerlendirilen sanatlardandir. Terim anlami, "nesir veya düzyazida renkleri, övgü, vasif, yergi gibi sanatsal amaçlarla baçka çeylerin yerine kullanmaktir." (îbn Ma'sum, 1969, с. 6, s. 118);(^^vi, 1996, s. 298)
J¿¿l ojfi ^JÛP l^uÉ It OjLl U
Keskin beyazlarla(hliçlarla) ölmek eksiklik(kusur) degildir, Onlarin yaninda eksiklik(kusur), (yatakta) sûkûnet içindeki ölümdür (Kâmil), (Dahû, 2007, s. 86).
Zikredilen beyitte §air, askerlerinin cesaretini övmekte ve askerlerinin yatakta sakin bir ölüm yerine savaçta kiliçla ölümü tercih etmelerinden bahsetmektedir. Bir tebdîc örnegi olarak çair burada lí^1 "beyazlar" kelimesi ile "kiliçlari" kastetmiçtir.
i>\jj yji-l j dú ¡1ÁJ> jeu¿ ájjjüül
(Onlar), savaçin karanliginda ate§ zannedecegin keskin Hint beyazlariyla (kiliçlariyla) vuranlardir (Basît), (Dahû, 2007, s. 92).
Bu dize de § air "beyaz" kelimesini "kiliç" anlaminda kullanilmiçtir. Zira savaçta "beyaz" ile vurulmaz ve "beyaz" keskin olmaz. "Kiliç"in keskin kismi
beyaz ve parlak oldugu için "beyaz" lafzinin Arap edebiyatinda "kiliç" anlaminda kullanmasi yaygin bir olgudur.
3.12. Teçhîs
Te§hîs, "kiçileçtirme" sanati olarak bilinir. Teçhîs sanati, Arap edebi sanatlarinda özellikle istiâre-i mekniyye, istiâre-i tahyîliyye ve aklî mecaz baçligi altinda incelenmiçtir. Çûnkii mecâzi aklî, eylemlerin gerçek öznesi ve ilgilisinin diçindaki çeylere isnat edilmesine veya onlarla iliçkilendirilmesine dayamr. Bu sanat, cansiz ve soyut varliklara insanlann eylem ve sifatlarinin yüklenmesi ve bunlann insanlar gibi konuçturulmasina dayanir (Durmuç, 2011, c. 40, s. 565).
Ljlè LS jUaS Д ÙUjîl Ú Щ
Zaman sizinle bize gülümsedi, sizi kaybettikten sonra ise bize somurtur oldu (Vâfir), (Dahû, 2007, s. 95).
Bu beyitte de §air zamana, insanin iki özelligini nispet etmiçtir. Beytin birinci çatrinda "zamanin gülümsemesi"nden ve ikinci çatrinda da "zamanin somurtmasi"ndan bahsetmektedir ki zaman ne insan gibi gülümser ne de somurtur. Burada insana has iki ayn nitelik zamana yüklenerek teçhîs sanati yapilmiçtir.
3.13. Raddu'l-Acz Ala's-Sadr (j^H ^ ij) 160
Raddu'l-'acz ala's-s^, bedî ilminin muhassinât-i lafziyye ile alakali sanat çeçitlerinden biridir. Acz, çiirde beytin ikinci kismimn, sadir ise beytin birinci kismimn adidir. Raddu'l-^z ala's-sadr, istilâhî olarak ise "beytin veya cümlenin sonundaki bir lafiz ile, lafiz ve manada aym, mütecänis veya mütecanise mülhak bir diger kelimeyi, birinci çatrin baçinda, ortasinda, sonunda veya ikinci §atrin baçinda zikretmektir." (Ebû Hilâl el-Askerî, 1952, s. 385); (Ibnü'l-Mu'tez, 2012, s. 110).
jCp I J-b "jï J ijJUJl j&Jl t.!
Ben her çekilde hem efendiyim hem de bir kulum, ben kul iken de bir efendiyim (Basît), (Dahû, 2007, s. 120).
Çairin tasawuf konulu ve vecd halinde söyledigi yukandaki beytin sonundaki kelimesinin lafiz ve manada aymsi olan J&il ve aym kokten tiiremiç olan ijJuil kelimeleri sadrin baçinda zikredilerek raddu'l-'acz ala's-s^ srnati yapilmiçtir.
Xi jLaiSi pjSl bfy ùlyj> iJtà
Içte bu, yiice(Allah)in kulu (Muhammed) Mustafa'nin torunu asil(çerefli) efendimizin divanidir (Vâfir), (Dahû, 2007, s. 97).
Beytin sonundaki çj*.Si (Allah) kelimesinin, lafiz olarak aym fakat anlam olarak farkli olan (asil/§erefli) lafzinin sadrin sonunda kullanildigim
görmekteyiz. Böylece çair, bir diger raddu'l-'acz ala's-s^ s^atini icra etmiçtir.
3.14. Mübalaga (ïMl)
&JUi.l lafzi, "ulaçmak, olgunla§mak ve yaklaçmak" anlamindaki ¿ii fiilinin
müf^e babindaki §ekli olan ¿JÇ fiilinin masdaridir. (Mecmeu'l-Lugati'l-Arabiyye,
1989, s. 61) Bedi ilminin muhassinâti mâneviye kismindaki sanatlardandir. Istilahi anlami ise, "bir vasfin gerçek olmasi imkânsiz veya imkânsiza yakm bir seviyeye çikarilarak içlenmesidir." (el-K^rôm, 2003, s. 275)
Jlk'Sl ¿fßj J&r ^ ^ JiJ^ObUl BilP JAJ
Ordularla himaye edilmek efendilerin adetlerindendir, benim ordum ise benimle himaye edilir ve kahramanlar da benimle korunur (Tavîl), (Dahû, 2007, s. 49).
§air bu beyitte mubâlaga sanatina yer vermiçtir. Burada çair, efendilerin ordularla korundugunu zikrettikten sonra bu efendileri koruyan ordulannda kendisiyle korundugunu sôylemiçtir. Hatta kahramanlarin bile kendisi ile korunup güvende oldugunu ifade etmiçtir ki bu çekilde bir ifade, mübalagali bir anlatim tarzidir. Kendisi her ne kadar kahraman bir komutan olsa da orduyu ve kahramanlari kendisinin korudugunu söylemek mübalagali bir söylemdir.
Aslanlar, benim çiddetimden korkarken, bir ceylanin beni muradimdan alikoymasi gariptir (Vâfir), (Dahû, 2007, s. 59).
Çairin zikredilen beytinde yine mübalaga sanatina yer verdigi görülür. Zira "aslanlarin onun çiddetinden korktugu" ifadesi abartili bir söylemdir. Zira aslanlarin bir insandan bu çekilde korkmasi dü§ünülemez.
3.15.irsâlû'l-Mesel (jfcîl ¿lijj)
îrsâlû'l-mesel, "§iir veya nesirde anlatimi gûçlendirmek amaciyla atasözü, vecîze veya deyim kullanmaktir."(Eren & Uzunoglu, 2014, s. 107)
ÙjÎJl j J&l ¿g I JÀ Ç ^¿i-l ^ ¡¿¿p>ij
Ey umudum(Rabbim), kâf ve nûn arasindakilerin sirri hiirmetine, onlari koruma elbisesiyle ort (Basît), (Dahû, 2007, s. 77).
Zikredilen beyitteki ¿ij&l j iJl&l ¿y deyimsel bir ifadedir. Bu deyimsel ifade
ile ¿fti ¿jk ¿i ijjt lit ¿jit & Bir §eyi istediginde onun buyrugu "ol"
demeyten ibarettir, hemen oluverir. (Yasin, 36/82) ayetine atif vardir. Bu deyimsel kullanim, "Allah'in bir §eyi dilemesi ve onu ger9ekle§tirmesi" anlamindadir.
Sonu?
Emir Abdulkadir el-Cezairi, 19. yiizyil Osmanli doneminde Libya'da ya§ami§tir ve donemin Libya'simn en nufuzlu ailesine mensuptur. Babasi daha o Qocukken ondaki zeka ve bedeni yetenekleri fark ederek onun hem tslami ve akli ilimlerde en iyi §ekilde egitim almasi hem de bedeni olarak en iyi §ekilde yeti§mesi i9in onun egitimi ile bizzat kendisi ilgilenmi§tir. Hayatimn ilk donemi diyebilecegimiz bu donemde ilmi ve bedeni olarak en iyi §ekilde yeti§mesi, onun ileriki hayatina yon vermi§tir ve "Emiru'l-Muminin" makamina kadar yiikselmesinde onemli katkisi olmu§tur. Onun focuklugundan ba§layarak vefat edene kadar butun hayatinda ilim, tasawuf ve edebiyat her zaman var olmu§ hatta 1852 yilinda ozgurlugune kavu§masindan 1883 yilmda vefat edene kadar, Bursa ve §am'daki inziva hayati da tamamen ilim, tasawuf ve edebiyat odakli olmu§tur.
Onun divamndaki §iirler incelendiginde 25 ya§inda ba§layan ve 40 ya§ina kadar devam eden miicadele ile dolu 15 yillik Emirlik yillari, Fransa'daki 5 yillik esaret yillan ve Osmanli topraklanndaki 31 yillik inziva hayatimn her aninin onun dizelerinde yer buldugu goriiliir.
Onun ¡jiirlerinin basit ve edebi degerden yoksun oldugu yontindeki ele§tirilere gelince bu soylemin dogru bir yakla§im olmadigi, bilakis onun kendi doneminin §iir ustalarindan oldugunu soylemek yanli§ bir yargi olmayacaktir. Zira Emir'in divamndaki pek 90k §iirin doneminin §airleriyle yazi§malanndan ve Osmanli Devleti ve padi§ahim ovdugu §iirlerden olu§tugu du§unulurse onun §iirlerinin doneminin diger §airlerin §iirlerinden daha kalitesiz oldugu yargisi dogru goziikmemektedir.
Sonu9 olarak 9ali§manin boyutu 9er9evesinde Emir'in divamndaki §iirleri, biitiin edebi sanatlar a9isindan ele alarak degerlendirmek mumkiin olmami§tir. Onun divamndaki §iirlerin te§bih, cinas, kinaye gibi en temel edebi sanatlardan, onlar kadar yaygin olmayan raddu'l^^z ale's-sadr ve tebdice kadar hemen hemen biitiin edebi sanatlan en gtizel §ekliyle barindirdigi gorulmu§tur. Emir, bu sanatsal olgularla anlatimim giizelle§tirmi§ ve §iirlerindeki mana yogunlugunu daha da derinle§tirmi§tir. Aynca onun biitiin bu sanatlari §iirlerinin insicamina zarar vermeden, yerli yerinde kullanmaya ozen gosterdigi anla§ilmaktadir. Dizelerinde yer verdigi bu sanatsal olgular toplumun her kesiminin anlayabilecegi basitliktedir. §iirlerinde lafiz ve mana uyumunun ba§arili olup, dinleyici de derin bir etki birakacak ahenge ve duygusal yogunluga sahip oldugu g6riilmii§tiir.
Kaynak^a
Akkâvî, Í. F. (1996). el-Mu'cemü'1-mufassal fî ulûmi'l-belâga (2. bs). Dâru'-Kütübi'1-Ilmiyye.
Atîk, A. (t.y.). Ilmu'l-bedî (2. bs). Dâru'n-Nehdati'l-Arabiyye.
Bolelli, N. (2015). Belâgat, Beyan-Meânî-Bedî ïlimler, Arap Edebiyati (9. bs). M.Ü. îlahiyat Fakiiltesi Vakfi Yayinlan.
Bû Azîz, Y. (1983). el-Emíru'1-AbdülMdir râidû'l-fàfâhi'l-Cezâirî (3. bs). ed-Dâru' 1-^rabi^e lil'Kitâb.
Bulut, A. (2013). Belâgat, Meânî-Beyân-Bedî. M.Ü. Ilahiyat Fakiiltesi Vakfi Yayinlari.
Cârim, A., & Emîn, M. (1999). el-BelâgatiX'l-vâdiha. Dâru'l-Meârif.
Ciircânî, A. (t.y.). Kitâb-u esrâri'l-belâga.Matbaatii'l-Medenî.
Dahû, A. (2007). Dîvânû'§-§âiri'l-Emîr Abdilkâdir el-Cezâirî(3. bs).
Durmuç, I. (2011). Teçhîs. Türkiye Diyanet Vakfi Islârn Ansildopedisi (C. 40, ss. 565-566). TDV Yayinlari.
Ebâza, N. (1994). el-Emîr Abdûlkâdir el-Cezâirî el-âlimû'l-mûcâhid. Dâru'1-Fikr.
Ebû Hilâl el-Askerî, A. (1952). Kitâbû's-sinâate^.ïïmi ïhyâi Kütübi'l-Arabiyye.
el-FîrââbMî, M. (2000). Harfu'l-'ayn. el-mmûsu'l-Muhît(2. bs). (ss. 1039-1181). Dâru'l-Îhyâi't-Ttoâsi'l-^abî.
el-Hdî, S. (1992). §erhu'l-Mfiyeti'l-bedîvyye (2. bs). Dâr-u Sâdir.
el-H^imî, A. (1999). Cevâhiru'l-belâga fi'l-meânî ve'l-beyân ve'l-bedî. el-Mektebetü'l-Asriyye.
el-K^rôm, C. (t.y.). et-Telhîsfi ulûmi'l-belâga. Dâru'l-Fikri'l-^abî.
el-K^rôm, C. (2003). el-îdâhfiulûmi'l-belâga. Dâru'l-Kûtiibi'l-Ilmiyye.
er-R^î, F. (2004). Kitâbû 'l-îcâz fi rivâyeti 'l-îcâz. Dar-u Sâdir.
Eren, A. C., & Uzunoglu, M. V. (2014). Mecâzi Lugavî. Belâgat Terimleri Sözlügü. (ss. 171-172). Ragbet.
Eren, A. C., & Uzunoglu, M. V. (2014). Musahhaf Cinâs . Belâgat Terimleri Sözlügü. (s. 50). Ragbet.
Eren, A. C., & Uzunoglu, M. V. (2014). Îrsâlii'l-Mesel . Belâgat Terimleri Sözlügü. (s. 107). Ragbet.
es-Saîdî, A.-M. (1999). Bugyetû'l-îdâh /г Mektebetii'l-Âdâb.
es-Sallâbî, A. (t.y.). Sîratû 'l-Emîr Abdi 'l-Kâdir. Dâru'l-MMfe.
Hakkî, M. (t.y.). Dîvânû'l-Emîri'l-AbdilMdir el-Cezâirî. Dâru'l-Yegazati'l-
Arabiyye.
tbn Manzur, C. (t.y.). Faslu'§-§in. Zwa«ü'l-Arab (C. 13, ss. 503-506). Där-u Sädir.
tbn Ma'sum, S. A. (1969). Envaru'r-rabifi envai'l-bedi. Matbaatü'n-Nu'män.
ibnu'n-N^im, B. (1989). el-Misbah fi'l-meani ve'l-beyan ve'l-bedi. Mektebetü'l-Ädäb.
Ibnu's-Seb'i, A. (2000). el-Emir Abdülkadir el-Cezäiri ve Edebühu. Müessesetii'l-Cäizeti Abdilaziz Suüd.
Ibnü'l-Mu'tez, A. (2012). Kitabü'l-bedi'. Müessesetü'l-Kütiibi's-Sekafiyye.
Ityin, B. (1997). el-Emir Abdülkadir el-Cezairi. Däru'1-Atiyye li'n-Ne§r.
iyi§enyürek, O. (2019). tbn Ma'tuk'un Divän'indaki Peygamber Methiyeleri. Necmettin Erbakan Üniversitesi tlahiyat Fakültesi Dergisi, 47(1), 145-194.
Kuran, E. (1988). Abdülkadir el-Cezäiri. Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (C. 1, ss. 232-233). TDV Yayinlari.
Mecme'u'l-Lugati'l-^abiyye. (2004). Bäbu'1-käf. el-Mu'cemu'l-vasit (4. bs). (s. 771 -809). Mektebetü'§-§miki'd-DevHyye.
Mecmeu'l-Lugati'l-^abi^e. (1989). Harfu'1-käf. el-Mu'cemu'l-veciz. (ss. 487523). Daru't-T^mr.
Muslu, R. (2011). Emir Abdülkadir el-Cezairi, Hayati ve Tasawuß Görü§leri. tnsan
Yayinlari. 164
Nasif, H., & Deyyäb, M. (2004). Dürüsu'l-belaga. Mektebet-ü Ehli'l-Eser.
Said, A. (2003). el-Bugdu'r-Ruhi^u Ii Mügavemeti'l-Emir Abdilkadir el-Cezäiri [Yüksek Lisans Tezi]. Cämiatü'1-Cezäir.
Sekkäki, Y. (1987). Miftahu'l-ulüm (2. bs). Däru'l-Kütiibi'l-Ilmiyye.
Taftazani, S. (1892). el-Mutavvel ale't-telhis. Matbaat-ü Senede.
Zeydän, C. (2012). Teracimu me§dhiri'$-§ark fi'1-farni'täsisi'i agar (C. 1). Hindävi.
Cati§ma beyam: Makalenin yazari, bu ?ali§ma ile ilgili taraf olabilecek herhangi bir ki§i ya da finansal ili§kileri bulunmadigini dolayisiyla herhangi bir Qikar Qati§masinin olmadigim beyan ederler.
