ÇENGİNÂMEDEN TAŞANLAR: ENDERÛNLU FÂZIL’IN ŞARKILARINDA ÇENGİLER* Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Cilt: 3, Sayi: 2, 2020

Vol: 3, Issue: 2, 2020

Sayfa - Page: 236-248

E-ISSN: 2667-4262

iThenticate*

X Professional Plagiarism Prevention

CENGiNÄMEDEN TA$ANLAR: ENDERÜNLU FÄZIL'IN §ARKILARINDA CENGiLER*

OVERFLOW FROM QENGINÄME: ENDERÜNLU FÄZIL'S SONGS AND QENGiS Esra BEYHAN** & Ilyas YAZAR***

MAKALE BiLGiSi ÖZET

Gelir- 13.10.2020 V Kabul: 10.12.2020 18. yüzyilin Nedim ve Säbit jizgisine yakin görülen §airi Enderünlu Fäzil, kendi a§k maceralarini anlattigi Defter-i A§k, kadinlar kitabi olarak nitelendirilen ve farkli milletlerden kadinlarin özelliklerinin anlatildigi ve Osmanli tarihinde toplatilmasiyla iz birakan Zenanndme, 18. yüzyil istanbul'unun namli köjeklerinin je§itli vasiflariyla anlatildigi Qengindme (Rakkasndme) ve farkli milletlerden erkeklerin özelliklerinin anlatildigi Hubanndme eserleri yaninda Divan Edebiyati gelenegi paralelinde, diger eserlerine göre daha agir ba§li kaleme aldigi hacimli bir Divan'a sahiptir. §airin eserleri ijinde Divan, Defter-i A$k ve Qengindme'si kendi ya^antisindan izler ta^idigi ijin ayri bir yer tutmaktadir. Defter-i A^k'imn §ehlevendim'i, Qengindme'sinm Yasemen'i, Anton'u ve daha pek jok güzeli Divan'inin muhtelif manzumelerinde kar^imiza jikmakta hem §airin hem de istanbul'un renkli ya^antisinm izlerini ta^imaktadir. Bu jali^mayla §airin Divan'i ve Qengindme'si ayrintili bijimde incelenerek betimsel bir ara^tirma yapilmi§ ve §airin Divan'i ile Qengindme'si arasinda Fäzil'in §arkilari vasitasiyla kurulan ili§kiyi ortaya koymak amajlanmi^tir.

Anahtar Kelimeler: 18. yüzyil, Divan $iiri, Enderunlu Fdzil, Qengindme, Divan.

Aragttrma Makalesi

ARTICLE INFO ABSTRACT

|<S>| Received: 13.10.2020 s/ Accepted: 10.12.2020 As a poet of the 18th century, similar to Nedim and Sabit in terms of style, Fazil recounted his own love adventures in his Defter-i A§k, told about the characteristics of women from different nations in his Zenanname, which left a mark in the Ottoman history, and in Qenginame (Rakkasname), he described the famous roots of 18th century Istanbul with various qualities, and in Hubanname described characteristics of men of the nationalities. In addition, the poet has a voluminous Divan that he wrote in parallel with the Divan Literature tradition, which was more dignified compared to his other works and paying attention to its style. Among the poet's works, Divan, Defter-i A$k and Qenginame are important because they bear traces from his own life. §ehlevendim of Defter-i A§k, Yasemen of Qenginame, Anton and many more beauties appear in various poems of Divan and bear the traces of both the poet's and Istanbul's colorful life. We made a descriptive research by examining both the Divan and Qenginame in detail. In our study, we aimed to reveal the relationship established between the poet's Divan and Qenginame by Fazil's songs.

Keywords: 18th century, Divan poetry, Enderunlu Fazil, Qenginame, Divan.

Research Article

* Bu makale Dokuz Eylül Üniversitesi, Egitim Bilimleri Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyati Anabilim Dalinda devam eden "Enderunlu Fazil Divani (metin-inceleme■)" isimli doktora tezinden üretilmi§tir.

** Sorumlu yazar (Corresponding author), Ar§. Gör., Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Egitim Fakültesi Türkje ve Sosyal Bilimler Egitimi Böliimü, Türk Dili ve Edebiyati Egitimi Anabilim Dali, Izmir / Tiirkiye, E-mail: [email protected]. ORCID https://orcid.Org/0000-0002-5910-1688.

*** Doj. Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi, Buca Egitim Fakültesi, Temel Egitim Bölümü, Sinif Egitimi Anabilim Dali, izmir / Türkiye, E-mail: [email protected].

ORCID https://orcid.org/0000-0002-6784-289X.

Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):

Beyhan, Esra-Yazar, ilyas (2020). "Qenginämeden Ta§anlar: Enderunlu Fäzil'in §arkilarinda Qengiler". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kultur Ara§tirmalari Dergisi (UDEKAD), 3 (2): 236-248. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.809716.

Extended Abstract

Enderuni Fazil, who is among the 18th-century representatives of the local style; although he is highlighted with his works such as Defter-i A§k, Zenanname, Qenginame (Rakkasname), Hubanname, he is a remarkable poet with his style and reflecting the understanding of the period with his work Divan which is written in the literary tradition of classical poetry. He is known for his interest in his fellows and does not feel the need to hide it and the poet who presented Defter-i A§k (Book of Love) to the reader as a verse confession proves his interest in beauty and beautiful with his works Hubanname and Zenanname. The poet depicts both male and female beauties with these works, he narrates fellow beauties who came into his life in Defter-i A§k, and in Qenginame, he describes the famous various male dancers (kogek/ gengi) of the 18th century Istanbul. However, the value of his other works, his literary and biographical personality will not be fully understood without knowing the poet's Divan. The tight relationships between his literary works are seen when researches on Fazil's works, which can be considered as outcomes of his colourful and active life, get deeper. The poet's works Divan, Defter-i A§k and Qenginame have a special place for us since they carry traces of his own life. In fact, §ehvelendim in Defter-i A§k, Yasemen and Anton in Qenginame and many more beauties appear in various poems of Divan and they carry the traces of the colourful life of both the poet and Istanbul. Moreover, it is aimed to reveal the relationship between Divan and Qenginame through "songs" in the study. A printed copy is used for the quotations made from Divan. Keskin's critical text published in 2013 is used for the quotations made from Qenginame.

Qenginame is also known as Rakkasname, and it is written in a quadrate verse and considered as a small work in terms of volume with 118 versicle in which Fazil Huseyin Bey mentions the male dancer belonging to different religions and nationalities. Zenanname, Defter-i A§k, Hubanname and §evkengiz, the mesnevi of Vehbi who is another important poet of the period, were published in Bulak in 1837 and 1869.

The names or nicknames of 43 male dancers were mentioned in Fazil's Qenginame. These are: Ziba, Zer-ni§an, Yorgi, Yorgaki (Buyuk Afet), Yildiz, Yeni Dunya, Yasemen, Velvele, Tuti, Tur§u, Todori, Tilki, Ten-suh, Taze fidan, §evki, §akir (Kanarya), Rub'iyye, Pesend, Pandeli, Panayot'un Kugugu, Panayot, Pamuk, Misirli Guzeli, Meh-tab, Latif, Kuguk Andon, Kuguk Afet, Kiz Mehemmed, Kivircik Oglan, Kervan, istavri, Ho§ fidan/Qubukgu Guzeli, Hilal ka§, Gazab, Fistik, Eski Fidan, Dar-gin-gulu, Ceylan, Benefice, Andon, Altintop, Ahu,

Afitab.

It is possible to find information about 9 of these in Divan. These are: Kuguk Afet, Yorgaki, Anton, Mehtab, Zer-ni§an, Yasemen, Dargin Gulu, Qigek ve Rub'iyye. Therefore, it is obvious that these male dancers, as he calls them, have a special place for Fazil. It is striking that Fazil exhibits different attitudes while describing these bohunk male dancers in his songs. In some of his songs, the poet does not give us any information about the dancers. It is possible to say that the things he said do not go beyond what any classical Turkish poet would say to any beautiful person. Therefore, it is not possible to find distinctive information about the dancers in these songs. Of course, it would be wrong to criticize this attitude since poets do not have such responsibilities or concerns in their literary works. Fazil writes Divan as a representative of the classical poetry tradition. For this reason, the songs in which the poet wants ultimate union as soon as possible, to get a kiss from cheek and describes a beauty with the height, clean body and bright face, completes Qenginame with an artistic discourse that is kneaded with the intensity of emotion and sincere utterance, ranging from love of love to lightsomeness. The Dancers whose names, forms and origins are given in Qenginame turn into beauties emotionally dressed that the poet is enchanted in Divan.

It is possible to come across much more information about the famous dancers mentioned in some songs in Fazil's Divan than Qenginame. Songs written for Rub'iyye, Cigek, Dargin Gulu ve Zer-ni§an are examples of this situation.

Another point that should be considered is the poet's style in Qenginame and his songs. Fazil gives information about the dancers in a humorous way, sometimes with a mock but without idealizing anyone in Qenginame which is stated by literary historians that it has the characteristics of the genres of humour and §ehrengiz (a genre that tells beauties of a city). Although the work is open to discussion due to its use of sexual

slang, and the purpose of writing stated by the poet in the writing purpose section his Divan and so his songs are different from it. As a result of tradition, Fazil prefers a more sedate and a style that prioritizes art in his songs. There is a more idealizing and glorifying style rather than a realist and insulting attitude in genginäme. The poet uses depictions in genginäme whereas he idealizes and glorifies in Divan. That's why it is possible to see that he transforms the dancers, which he deems ugly or worthless in genginäme, into unique beauties in his songs, and that he is enchanted with each of them and wishes them good luck. Fazil, who is "incontinent in his language," has been replaced by a naive and passionate lover.

Another point that draws attention is the figures of speech such as simile and metaphor, metaphorical expressions and connotations that the poet uses when describing these male beauties. Fazil made use of appropriate connotations and similarities with nicknames while describing the dancers in his songs like in genginäme. For example, when he describes Yasemen, he uses flowers; when he describes Rub'iyye, he uses gold and precious goods; when he writes songs for Mehtab, he uses the moon, night and connotations about her. It is seen that this attitude, which was widely adopted by classical Turkish poets, is also adopted by Fazil when he narrates the dancers of the period through songs.

Giri§

Mahalli tarzin 18. yüzyil temsilcileri arasinda yer alan Enderünlu Fazil; Defter-i A§k, Zenannäme, genginäme (Rakkasnäme), Hübannäme gibi eserleriyle öne fikarilmi§sa da klasik §iir baglaminda olu§an edebi gelenege uygun kaleme aldigi Divan'iyla da gerek üslup gerekse dönemin anlayi§ini yansitmasi afisindan dikkat feken bir §airdir. Hemcinslerine duydugu ilgi ile bilinen ve bunu gizleme ihtiyaci duymayip Defter-i A^k'inda manzum bir itirafname olarak okuyucuya sunan §airin, Hübannäme ve Zenannämesi güzele ve güzellige olan ilgisini ispatlar niteliktedir. Bu eserleriyle kadin ve erkek güzelleri tasvir eden §air, Defter-i A^k'inda hayatina giren hemcinsi güzelleri, genginäme'sinde ise 18. Yüzyil istanbul'unun namli köfekleri/fengilerini anlatmi§tir. Ancak §airin Divan'i bilinmeden diger eserlerinin degeri de §airin edebi ve biyografik ki§iligi de tam olarak anla§ilmayacaktir. Fazil'in renkli ve hareketli ya§antisinin bir sonucu olarak görebilecegimiz eserleri üzerinde yapilan incelemeler derinle§tikfe edebi eserlerin birbirleriyle olan siki ili§kileri ortaya fikmaktadir. §airin eserleri ifinde Divan, Defter-i A§k ve genginäme'si kendi ya§antisindan da izler ta§idigi ifin bize göre ayri bir yer tutmaktadir. Öyle ki Defter-i A^k'inin §ehlevendim'i, genginäme'sinin Yasemen'i, Anton'u ve daha pek fok güzeli Divan'inin muhtelif manzumelerinde kar§imiza fikmakta hem §airin hem de istanbul'un renkli ya§antisinin izlerini ta§imaktadir. £ali§mada da §airin Divan' i ile genginäme' si arasindaki ili§kiyi "§arkilar" vasitasiyla ortaya koymak amaflanmi§tir. Divan'indan yapilan alintilarda matbu nüsha esas alinmi§tir. genginäme'den yapilan alintilar ifin ise Keskin'in yayimlami§ oldugu tenkidli metni kullanilmi§tir (Keskin 2013: 329-371).

£enginäme'de Kö^ekler

Rakkasnäme adiyla da bilinen genginäme, Fazil Hüseyin Bey'in farkli din ve milliyete mensup fengi/köfeklerinden bahsettigi, murabba nazim §ekliyle kaleme alinmi§, 118 bentlik, hacim yönüyle küfük bir eserdir. Eserin yazili^ tarihi belli olmamakla birlikte, birfok el yazmasi nüshasi hem yurt di§i hem de yurt ifi pek fok kütüphanede tespit edilmi§tir. Zenännäme, Defter-i A§k ve Hübännäme dönemin diger önemli bir §airi Vehbi'nin mesnevisi §evkengiz de dahil edilerek, 1837 ve 1869'da Bulak'da basilmi§tir.

genginäme, murabba nazim §ekliyle ve fe 'ilätün fe 'ilätün fe 'ilün aruz kalibi kullanilarak, aaxa bbba ccca kafiye düzeniyle yazilmi§, dört bölüm §eklinde düzenlenmi§tir.

Qenginäme hem hezel hem de §ehrengiz türünün özelliklerini ta§iyan bir eser olarak kabul edilmi§tir. §ehrengizlerde bir §ehrin güzelleri ve güzellikleri anlatilir. Erkek güzellerin anlatiminda, onlarin mesleklerine dair farkli mesleki terim ve jargonlarin 9agri§imindan faydalanilir. Ancak §air, klasik "§ehrengiz" ifadesini ba§likta ve metinde kullanmami^tir.1 Eser üzerinde Jan Schmidt genel degerlendirmelerde bulunmu§ (Schmidt 1993:183-192); eserin tam metni ise Bari§ Karacasu tarafindan yayimlanmi§tir (2006). Neslihan ilknur Keskin ise ikisi matbu yedi nüsha üzerinden kapsamli ve kar§ila§tirmali bir 9ali§ma yaparak 9engilerin isimlerini tespit etmi§, onlari milliyet, zaman, mekän, ya§, vücut özellikleri, hastaliklar ve din ba§liklarinda ayrintili olarak incelemi§tir (2013).

Fäzil'in Qenginäme'sinde 43 9enginin adi yahut lakabi ge9mektedir. Bunlar §u §eklidedir:

Zibä, Zer-ni§än, Yorgi, Yorgaki (Büyük Äfet), Yildiz, Yeni Dünyä, Yasemen, Velvele, Tüti, Tur§u, Todori, Tilki, Ten-suh, Täze fidän, §evki, §akir (Kanarya), Rub'iyye, Pesend, Pandeli, Panayot'un Kü9ügü, Panayot, Pamuk, Misirli Güzeli, Meh-täb, Latif, Kü9ük Andon, Kü9ük Äfet, Kiz Mehemmed, Kivircik Oglan, Kervän, istavri, Ho§ fidän/£ubuk9u Güzeli, Hiläl ka§, Gazab, Fistik, Eski Fidän, Där-9in-gülü, Ceylän, Benef§e, Andon, Altintop, Ähu, Äfitäb, (Keskin 2013: 339).

Re§ad Ekrem Ko9u'nun istanbul Ansiklopedisi 'nde yer verilen Qenginäme maddesi ve istanbul'da Meyhaneler ve Meyhane Kögekleri adli kitabinda ge9en kö9ek yahut 9engilerin takma isimleri §öyledir:

Äfitäb, Zibä Zer-ni§än, Yorgi, Yildiz, Yeni Fidän, Yeni Dünyä, Yenaki, Yäsemen, Velvele, Todori, Tilki, Ten-suh, Täze Fidän, §äkir, Rub'iyye, Pesend, Pandeli, Panayot'un Kü9ügü, Panayot, Pamuk, Misirli §evki, Misirli Güzeli, Meh-täb, Latif, Kü9ük Andon, Kü9ük Äfet Kasbar, Kiz Mehemmed, Kivircik [Oglan], Kanarya [§äkir], istavri, Ho§-fidän, Hiläl-ka§, Gazab, Fistik, Eski Fidän, Elmäs-päre, Ceylän, Büyük Äfet Yorgaki, Andon, Altin Top, Ähü, (Ko9u 1965: 3845-47; 2002: 61-65).

Divan'da Kö?ekler

Enderünlu Fäzil'in Divan'ina baktigimizda ise özellikle §arkiyat bölümünde Qenginäme'sinde ge9en 9engilerin bazilarina ithaf edilmi§ yahut adi ge9mi§ pek 9ok manzumeye rastlanmaktadir. Bunlardan ilki "Äfet" lakapli bir 9engidir. Keskin'e göre Qenginäme'de "Äfet" lakapli iki 9engi bulunmaktadir. Bunlardan ilki "Büyük Äfet" lakapli ve aslen Hirvat olan Yorgaki'dir:

Goncadir 9ikti dikenden ol zät

Pederi mäderi ya'ni Hirvat (Keskin 2013: 359).

"Kü9ük Äfet" ise aslen Ermeni olan Kaspar'dir:

1 Türk Edebiyati 'nda §ehrengizler ve §ehrengizlerde istanbul isimli kitabinda Agäh Sirri Levend, Qenginäme 'yi §ehrengiz olarak nitelendirir ve 9e§itli etkinliklerde raks eden me§hur 9engilerin mizahi bir üslupla anlatildigi bir manzume olarak tanimlamaktadir (Levent 1958: 62).

Kü9ük Äfet beli bir afet-i can

Nice afet bu ki dil-süz-i cihan (Keskin 2013: 369).

Ermeni olmasa eyvah eyvah

Hücneti i§te bu kim Kasbar'i var (Keskin 2013: 369).

Fazil'in Divan'inda ise biri "§arki Beray-i Äfet" ba§ligiyla iki §arkisi Äfet ifin yazilmi§tir. Qenginäme' de "Kü9ük Äfet" karaka§li, kara gözlüdür:

Nedir ol 9e§m-i siyah ka§i siyah

Nedir ol barika-i 9ehre-i mah (Keskin 2013: 369).

Fazil'in mizahi söylemiyle de ifade edilen "Büyük Äfet" Yorgaki'nin vücudu kilsizdir ve bu vasfiyla adeta gümü§e benzer:

Büyük Äfet o güzel Yorgaki

Sime benzer o vücüd-i paki (Keskin 2013: 359).

Ancak bir sonraki bentte Fazil mizahi bir söylemle Yorgaki'nin burnunu endazeye benzetir:

Tavr u endamina alem meftün

Deli eylerdi bizi vakt-i dügün

Olmasa anda o endaze burun

ħikin burnuna girse yeri var (Keskin 2013: 359).

Divan'inda Äfet'e atfedilmi§ iki §arkisinda da Fazil'in Büyük Afet Yorgaki'yi mi yoksa Kü9ük Afet Kaspar'i mi kastettigi anla§ilmaz. "§arki Beray-i Afet" ba§likli §arkisinda ge9en "zülf-i siyeh-fam" ibaresinden bu Äfet'in Kü9ük Äfet Kaspar oldugunu dü§ünebiliriz:

Dil-i binare gam-i a§k ile na-kam olsun

Beste-i silsile-i zülf-i siyeh-fam olsun (Fazil 1842: 1).

Kendisine §arki ithaf edilen diger bir 9engi Qenginäme'de Ermeni asilli oldugunu ögrendigimiz Anton'dur. Qenginäme'nin farkli nüshalarinda Andon, Kü9ük Andon, Kö9ek Andon §eklinde ge9en 9engi, Divan nüshalarinda Anton §eklinde istinsah edilmi§tir. Qenginäme'de elinin agzi kadar kü9ük olmasiyla ön plana 9ikan Anton'un yüzü ise zango9 olacak kadar 9irkindir:

Ger9i Andon dahi nazikter idi

Eli agzina uyar dilber idi (Keskin 2013: 360).

Kö9ek Andon dedigin murdari

Budur ol Ermeni'nin ahbâri

Nâ-be-câ çehresi hem reftâri

Beli zangoç olacak peykeri var (Keskin 2013: 367).

Fâzil, "§arki Berây-i Anton" isimli §arkisinda meftun oldugu "güzeller §âhi" Anton'u "yeni mihribâni" olarak zikreder:

'Aceb vâkifsiniz bilmem yeni bir mihribânim var

Güzeller §âhi Anton'um sana billâh meftunum (Fâzil 1842: 2).

Kendisine has üslubuyla Fâzil, çarkmrn tamaminda â§ikâne duygularini dile getirir ancak Anton'un mahiyeti hakkinda bilgi vermez.

Çenginâme'de zikredilen namli köçeklerden biri olan Mehtâb'in ise aslinda ismiyle pek alakasi yoktur. Zira ziyadesiyle çirkindir:

Bir kamer-çehre degildir Mehtâb

Çehresi hâle gibi hâne-harâb

Ani tâ göge çikarsa ahbâb

Sanma rûyinda o mâhin feri var (Keskin 2013: 362)

Yüzünde feri kalmayan, hâle gibi harap olmu§ bir ^çek olarak karçimiza çikan Mehtâb ile Divan'indaki Mehtâb adeta ayni kiçi degildir. Çenginâme'deki alayci söylem yerini latif ve nahif bir duygusalliga birakmiç gibidir:

Halkdan kildi o meh-pâre hicâb

Yüzine perçemini kildi nikâb

Ay gibi meclise itdin de zuhur

Didiler ismine âlem-i mehtâb (Fâzil 1842: 2)

Dizeleriyle Çenginâme'de "kamer-çehre degildir" dedigi Mehtâb, bir ay parçasi olarak tasvir edilmiçtir. Ayni çarkida;

Çekerim ben de sana b^yânim

Güzelim bÎ-bedelim cânânim

Bize de eyle nazar sultânim

Olmuçum âte§-i açkinla kebâb (Fâzil 1842: 2)

Misralarinda "cânâni", "sultâni" ve "serv-i nâzi" olan Mehtâb'a açkini dile getirir. Zer-ni§ân ismi güzel oglandir Bir iki âçiki var hayvândir 'A§ka bilmem ki neden §âyândir

Beli isminde fakat bir zeri var (Keskin 2013: 3б3)

Misralariyla Çenginâme'sinde iki kaba saba açigi oldugunu ve yaçinin genç oldugunu ögrendigimiz Zer-ni§ân, Fâzil'in sadece adini güzel buldugu, sevilmeye neden yaraçir oldugunu anlayamadigi bir çengidir. Gerçek adi yahut milliyet hakkinda Çenginâme' de herhangi bir bilgi edinemedigimiz Zer-ni§ân'a çarkisinda;

Kangi milletden ne dirler adina

Benzemez hakkâ beçer evlâdina (Fâzil 1S42: 3).

diyerek Fâzil, aslinda kendisinin de bu köçegin gerçek adi yahut milliyetini bilmedigini itiraf eder. Manzumeden anladigimiz kadariyla Fâzil yeni tanidigi Zer-ni§ân'in kimligini tam olarak bilmemekle birlikte "kâfir" diye seslendigi için §ayet latife etmiyorsa en azindan Müslüman olmadigi bilgisine vakif oldugunu anlayabiliriz:

Kimdir ol nâdide mahbûb-i cihan

Raksa girmi§ nâz ider bir nev-civân

Görmemi§dir böyle çe§m-i âçikân

El-amân kimdir o kâfir el-amân (Fâzil 1S42: 3).

Yine ayni manzumede Zer-ni§ân'in ustasindan haber aldigini ve köçegin oturdugu semtin Fener oldugunu söyler:

Müjdeler Fâzil o §ûh-i mu'teber

Ustasindan ben bugün aldim haber

Semti ol çem'in meger semt-i Fener

ísmine derler imi§ hem Zer-ni§ân (Fâzil 1S42: 3).

Çenginâme''sinde âçiklarinin kendisine neden meftun oldugunu anlamadigi Zer-ni§ân için Fâzil Divan'inda tam tersi bir tutum sergileyerek güzelligini insanüstü bir varlik gibi tasvir eder:

Hüsnüne baksan melek-sÎmâsidir

Kâmeti bâg-i irem Tûbâsidir

Kangi bagin gonçe-i zÎbâsidir

Kimlerin cânâni ol rûh-i revân (Fâzil 1S42: 3).

diyerek güzelligi melege, boyu ve endâmi da dünya diçilik baglamina uygun olarak serviye degil de cennetteki Tûbâ agacina benzetilmiçtir.

Fâzil'in hem Çenginâme'si hem de Divan'inda gördügümüz diger çengi Yâsemen lakapli, yaçini baçini almi§, ancak her türlü içveye vakif oldugundan olsa gerek, ya§i geçkin de olsa çok mü§terisi olan köçektir:

Yâsemen §imdi dikenlenmiçdir

Nergis-i çeçmi kefenlenmiçtir

UDEKAD

C'lt I Volume: 3, S«»' / Issue: 2, 2O2O

Bell her §ivede fenlenmi§tir

Ana hälä dahi jok mü§teri var (Keskin 2013: 360).

Yukarida Yäsemen'in dikenlenmesi, nergis gözlerinin ferinin sönerek kefenlenmesi, bu durum gözüne perde inerek katarakt olu§masi §eklinde de yorumlanabilir, söyleyi§lerine benzer olarak Yäsemen'e atfen yazdigi §arkisinda da Fäzil onun ya§inin olgunlugundan ancak buna ragmen jok talibinin olmasindan söz eder:

Kimse bilmez ne japkin cänä

Yäsemen gerji ki ismin hälä

Gerdenin berk-i semender amma

Ruhlarin läle-i hamrä mi aceb (Fäzil 1842: 3).

Misrasinda gerdani semender gerdani gibi sarkik olmasina kar§in yanaklarinin hälä kirmizi olmasi; ya§inin olgunluguna ragmen hälä japkin olu§u ifade edilmi§tir. Lakabinin Yäsemen olmasindan dolayi, ona uygun olarak §arkisinda da hep jijek ve jagri§imlarina yer vermi§tir. Öyle ki gözleri "nergis-i §ehlä", agzi "gonje-i ziba", yanaklari "läle-i hamrä"dir. Yüzü §üküfeleri cem' etmesiyle adeta bir yenidünya gülistanidir.

i§te bu §arki eyä gonje-dehen

Bir jijektir sana ä§iklardan

Fäzilin sözüne benzer bu sühan

O sana 'ä§ik-i §eydä mi aceb (Fäzil 1842: 4).

Dizeleriyle §arkisini bitiren Fäzil bu §arkiyla hem Yäsemen'e olan a§kini ifade etmi§ hem de ona kendi deyimiyle bir "jijek" sunmu§tur.

Sümbüle benzeyen anberli sajlari, uzun boyu ve yüzündeki beniyle Darjin Gülü de zamaninin namli köjegi olarak hem Qengindme hem de Divan'da yer almi§tir.

Beli Darjin Gülü bir serv-i sehl

O karanfil gibi häl-i siyehi

Saji sünbül dahi nergis nigehi

Kokladim perjemini 'anberi var (Keskin 2013: 362).

Qengindme'de gejen yukaridaki dizelerde boyunun uzunlugu, koyu renk beni, saji ve perjeminin kokusu özellikle belirtilmi§tir. Darjin Gülü hakkinda Qengindme'den alacagimiz bilgiler bununla sinirlidir. Ancak Divan'inda §airin bu köjek hakkinda bize daha fazla malumat verdigi görülmektedir:

Bir civän gördüm yanagi gölgeli

Benleri var üj aded §eh-däneli

Orta boylu ho§ edäli cilveli

ismine derler imi§ Dar9in Gülü (Fäzil 1842: 9).

Bu misralardan anladigimiz kadariyla yüzünde beni bir degil ü9 tanedir ve Qenginäme' de belirttiginden farkli olarak uzun degil, orta boyludur. Ayrica yanaginin gölgeli olmasi elmacik kemiklerinin belirgin oldugunu da akla getirmektedir.

Raksa girmi§ äferin üstädina

Tel tel olmu§ gerden üzre käkülü (Fäzil 1842: 9).

Dizelerinden käkülünün gerdanina döküldügünü dolayisiyla sa9larinin uzun oldugunu anlayabiliriz.

Olmaga läyik gönül äyinesi

Sime benzer gerdeni hem sinesi

Penbede gülde büyütmü§ ninesi

Kucaga gelmez nezäketden beli (Fäzil 1842: 9).

§arkinin bu bendinde ise gerdan ve gögsünün sim gibi parlamasindan yola 9ikarak tüysüz olu§u, belinin inceligi sanatkärane bi9imde ifade edilmi§tir. Ayrica kendisini büyütenin ninesi oldugu da anla§ilmaktadir.

Yine §arkidan anla§ildigi kadariyla Dar9in Gülü 15 ya§inda ya var ya yok, kokular sürmeyi seven ve ba§ina sirma püsküllü fes takan bir "dilber-i nev-reste"dir:

§öyle zannim girmi§ on be§ ya§ina

Itr-i §ähiler sürmü§ ka§ina

Sirma püsküllü beyaz fes ba§ina

Bir yara§mi§dir ki yä hü yelleli (Fäzil 1842: 9).

Fäzil'in "Ehl-i a§kin hem gon9esi hem bülbülü" diyerek §arkisini bitirmesi, güzelligiyle nam salmi§ bu kö9egin sesinin de güzel olma ihtimalini dü§ündürmektedir.

Qenginäme'sinde 9ok az bilgiye ula§abildigimiz "Täze Fidän" lakapli kö9ek de yine Fäzil'in §arki ithaf ettigi erkek güzellerdendir. Qenginäme'nin farkli nüshalarinda "Fidan" olarak da ge9en bu 9enginin lakabi Divan'inda "£i9ek"tir.

Ne 9i9ekdir biliriz täze fidän

£ok filiz a§ladilar ana cihän

Kuru agaca bula§dirmam kan

i§te ba§inda kavak yelleri var (Keskin 2013: 362).

Dizelerinde taze fidan olmasi ve ba§inda kavak yelleri esmesinden yola 9ikarak ya§inin henüz pek gen9 oldugunu anladigimiz Täze Fidän'a "ne 9i9ektir biliriz" diyerek seslenmesi diger bir lakabinin da "£i9ek" olabilecegi ihtimalini dü§ündürdügü i9in Divan'inda ge9en £i9ek ile Qenginäme'de ge9en Täze Fidän'in ayni kö9ek olmasi uzak bir olasilik degildir.

O Gümü§häneli sim-endämim

Didim ismin ne ola sultänim

Näz ile didi 9i9ektir nämim

Ne 9i9eksin biliriz hey cänim (Fäzil 1842: 11).

Fäzil'in ^i9ek i9in yazdigi §arkidan alinan yukaridaki bentte onunla tani§masi a§ik §iirindeki dedim dedi tarzi söyleyi§le yazilan ko§malari akla getirmektedir. Ayrica Gümü§haneli oldugunu ögrendigimiz £i9ek'in Rum asilli oldugunu da §arkinin devamindan anlamak mümkündür:

Yüri istanbul'a ey nazli edä

Rum rakkasi benim cänänim (Fäzil 1842: 11).

Burada "yürü istanbul'a" deyi§i, £i9ek'le Fäzil'in tarrada görev yaparken ugradigi illerden biri olan Gümü§hane'de kar§ila§mi§ olabilecegi ihtimalini de dü§ündürmektedir. Eger öyle ise ^i9ek, Qenginäme''deki Täze Fidän'dan apayri bir kö9ektir.

Sikke mahsülü olan Rub'iyye

Ne ayär ile eder fahriyye

Vasli degmez bana bir nisfiyye

Ne ten-i päki ne ho§ manzari var (Keskin 2013: 360).

Hüsnü näkis teni nä-mevzündur

Kalpe-zenler ana hep meftundur

Bozulur herkese bir altundur

Zerdir ammä iki bin zergeri var (Keskin 2013: 360).

Misralariyla Qenginäme'sinde güzelligi eksik, teni de nä-mevzün olarak ifade edilen Rub'iyye, Fäzil'in vuslata deger görmedigi, herkese bozulan bir altin oldugu, dolayisiyla ayaga dü§tügünü, hep kalpe-zenlerin ona meftun oldugunu belirttigi bir kö9ektir. Ancak Divan' inda anlattigi Rub'iyye Fäzil'in kerem rica ettigi, bamba§ka bir erkek güzel olarak kar§imiza 9ikar:

Sim-i hälis gibi cism-i säfi

Cümle hübäna ider fahriyye

Didi meh-pärelerin sarräfi

Rub'-i meskünu ider Rub'iyye (Fäzil 1842: 13).

Parlak ve güzel teniyle cümle güzellere fahriye eden, memleketi "hüsn ü behä" memleketi olan Rub'iyye'nin "kalpazan"larin eline dü§tügü, Qenginäme'si yaninda Divan'inda da belirtilen bir husustur:

Sikkeden §imdi henüz kurtulmuç Kalpazan pençesine dû§ olmu§ Zer gibi benzi sararmi§ solmuç Buse virmi§ ana sarrâfiyye (Fâzil 1842: 13).

Hem Çenginâme hem de Divan da kullanilan "kalpazan" ifadesinin o dönem meyhane veya eglence hayatina ait argo yahut jargon olmasi ihtimal dâhilindedir. Bu durumda kalpazanlarin kötü niyetli kiçiler oldugu ve Rub'iyye'nin bu kiçiler tarafindan istismâr edilerek benzinin sararip soldugu dü§ünülebilir.

Tablo 1. Çenginâme ve Divan'da Geçen Çengilerin Özellikleri Çengiler Çenginâme'de Yer Alan Özellikleri Divan'da Yer Alan Özellikleri

1 Yorgaki Hirvat asillidir. Vücudu kilsizdir ve bu vasfiyla gûmûçe benzer. Burnu endâze gibidir.

2 Kaspar Kûçûk âfet adiyla da bilinir. Ermeni asillidir. Kara kaçli, kara gözlüdür. Zûlfû siyahtir.

3 Anton Ermeni asillidir. Kûçûk Andon, kôçek Andon adiyla da bilinir. Elleri kûçûktûr. Yûzû çirkindir. Çenginâme'den farkli olarak yûzû gûzel olarak nitelendirilmiçtir.

4 Mehtâb Yûzû çirkindir. Yaçi geçkindir. Ay parçasi kadar gûzeldir.

5 Zer-niçân Iki kaba saba açigi vardir. Yaçi gençtir. Sadece adi gûzeldir. Yûzû çirkindir. Gerçek adi yahut milliyeti çair tarafindan bilinmez. Gayrimûslimdir. Fener semtinde oturur. Melek kadar gûzeldir. Boyu uzundur.

6 Yâsemen Yaçi geçkindir. Gözleri iyi görmez. Her tûrlû içveye vakiftir. Mûçterisi çoktur. Yaçi geçkindir. Mûçterisi çoktur. Gerdani sarkiktir ancak hala yûzû gûzeldir. Çapkindir.

7 Darçin Gülü Saçlari gûzeldir. Uzun boyludur. Yûzûnde siyah bir beni vardir. Yûzûnde ûç beni vardir. Orta boyludur. Uzun saçlidir. Tûysûzdûr. Beli incedir. Ninesi tarafindan bûyûtûlmûçtûr. Yaçi çok gençtir. Baçina sirma pûskûllû fes takar. Sesi gûzeldir.

8 Çiçek Taze Fidan, Fidan olarak geçer. Yaçi gençtir. Çiçek olarak geçer. Gûmûçhanelidir. Rum asillidir.

9 Rub'iyye Hem yûzû hem vücudu çirkindir. Ayak takimindan âçiklari vardir. Degerini dûçûrmûçtûr. Gûzeldir. Kalpazanlarin eline dûçmûçtûr. Benzi sararip solmuçtur.

C'U / V°,umc; S«» / Issue: 2, 2020

Goruldugu gibi hem Qenginame hem de Divarida yer alan 9 9enginin sahip olduklari vasiflar 9e§itlilik gostermektedir. Qenginame'sinde 9irkin olarak vasfedilen bazi ko9eklerin Fazil'in §arkilarinda guzel olarak nitelendirildigi; 9engilerin ya§i, boyu, etnik kokenleri gibi hususlarda Fazil'in §arkilarmm da onemli bir kaynak oldugu gorulmektedir.

Sonu?

Genel olarak degerlendirildiginde, Fazil'in Qenginame''sinde yer verdigi 43 9engiden 9'una §arkilarinda da yer verdigi gorulur. Bunlar Ku9uk Afet, Yorgaki, Anton, Mehtab, Zer-ni§an, Yasemen, Dar9in Gulu, £i9ek ve Rub'iyye'dir. Dolayisiyla bu ko9eklerin yahut kendi deyimiyle 9engilerin Fazil i9in ayri bir yeri oldugu a§ikardir. Fazil'in §arkilarinda bu erkek guzeli 9engileri anlatirken farkli tavirlar sergiledigi goze 9arpar. Kimi §arkilarinda §air bize 9engiler hakkinda herhangi bir bilgi vermez. Soyledigi §eylerin herhangi bir divan §airinin herhangi bir guzele soyleyecegi cinsten §eylerden oteye gitmedigini soylemek mumkundur. Dolayisiyla bu §arkilarinda 9engilerle alakali ayirt edici bilgi bulmak mumkun degildir. §airlerin divanlarinda boyle bir sorumluluklari yahut kaygilari olmadigi i9in elbette bu tutumu ele§tirmemiz yanli§ olur. Fazil Divan'ini klasik §iir geleneginin bir temsilcisi olarak kaleme almi§tir. Bu nedenle §airin bir an once vuslat talep ettigi, yanagindan bir busecik almak istedigi, boyuyla, vucud-i pakiyla, ay yuzuyle bir guzel 9izdigi §arkilari, Qenginame'sini a§ikanelikten §uhanelige dogru varan duygu yogunlugu ve samimi soyleyi§le yogrulmu§ sanatsal soylemle tamamlamaktadir. Qenginame'de ismi, cismi, kokeni verilen 9engiler Divan'da duygu elbisesi giyerek §airin meftun oldugu guzellere donu§urler.

Fazil'in Divan'indaki bazi §arkilarinda ise burada sozu edilen namli ko9ekler hakkinda Qenginame 'sinden 9ok daha fazla bilgiye rastlamak mumkundur. Rub'iyye, Ci9ek, Dar9in Gulu ve Zer-ni§an'a yazilan §arkilar bu durumu ornekler niteliktedir.

Degerlendirilmesi gereken diger bir husus da §airin Qenginame ve §arkilarinda benimsedigi usluptur. Hezel ve §ehrengiz turunun ozelliklerini ta§idigi edebiyat tarih9ileri tarafindan belirtilen Qenginame'sinde Fazil kimseyi idealize etmeden, yer yer mizahi yer yer de hezele yakin bir soyleyi§le 9engiler hakkinda malumat vermi§tir. Eseri gerek i9erdigi cinsel i9erikli argo kullanimlar, gerekse §airin sebeb-i telif kisminda belirttigi yazili§ amaci dolayisiyla edebiligi tarti§maya a9ik olsa da Divan'i, dolayisiyla §arkilari bundan farklidir. Gelenegin bir sonucu olarak daha oturakli ve sanati onceleyen bir uslubun tercih edildigi §arkilarinda Fazil, Qenginame 'sindeki yer yer realist yer yer a§agilayici tavrin yerine daha idealize edici ve yucelticidir. Qenginame 'sinde tasvir eden §air, Divan 'inda idealize eder, yuceltir. O nedenle Qenginame 'sinde 9irkin yahut degersiz gordugu, sevmeye layik bulmadigi ko9ekleri §arkilarinda e§siz guzellere donugturdugunu, bir de her birine meftun oldugunu, onlardan kerem diledigini gormek mumkundur. "Lisanina perhizsiz" Fazil yerini nahif ve tutkulu bir a§iga birakmi§tir.

Dikkat 9eken diger bir nokta da §airin bu erkek guzelleri anlatirken kullandigi te§bih, istiare gibi sanatlar ile mecazi anlatimlar ve 9agri§im alanlaridir. Qenginame' sinde oldugu gibi §arkilarinda da Fazil, 9engileri anlatirken lakaplariyla uygun 9agri§im ve benze§imlerden yararlanmi§tir. Mesela Yasemen'i anlatirken 9i9ekler; Rub'iyye anlatilirken altin ve degerli metalar, Mehtab'a §arki yazarken ay, gece ve onunla ilgili 9agri§imlara yer vermi§tir. Divan §airlerinin yaygin olarak benimsedikleri bu tutumun benzerinin, Fazil donemin 9engilerini §arkilari vasitasiyla anlatirken de benimsedigi gorulmektedir.

Etik Beyan

"Cenginämeden Ta§anlar: Enderünlu Fäzil'in §arkilarinda Cengiler" adli jali§manin yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmu§; ULAKBiM TR Dizin 2020 öljütlerine göre jali§mada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.

Kaynak^a

Fäzil (1842). Divan. Kahire: Bulak Matbaasi.

Karacasu, Bari§ (2006). " 'Bize Cengileri Kil Ru§en ü Päk' ya da 'Hayra Hezlin Dahi Bir Rehberi Var' ". Osmanli Ara^tirmalari, 18: 133-159.

Keskin, Neslihan ilknur (2013). "Fäzil'in Cengileri: Cenginäme Üzerine". The Journal of Academic Social Science Studies, 6 (8): 329-371.

Koju, Re§at Ekrem (1958). "Cenginäme". istanbul Ansiklopedisi. istanbul:3845-3847.

Koju, Re§at Ekrem (2003). Eski istanbul 'daMeyhaneler ve Meyhane Kögekleri. istanbul.

Schmidt, Jan (1993). Decision Making And Change in the Ottoman Empire. Edt: Caesar E. Farah. Philadelphia: The Thomas Jefferson University Press at Northeast Missouri State Universities.