CC BY
31Cilt: 3,Sayi: 1, 2020
Vol: 3, Issue: 1, 2020
Sayfa — Page: 1-14
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
3L Professional Plagiarism Prevention
KASIM-I ENVAR'IN ENiSU'L-^FIN ADLI MESNEVIStNDE MUM, PERVANE
VE ATE§ ARASINDAKIMUNAZARA*
THE DISPUTATION BETWEEN CANDLE, MOTH AND FIRE IN THE MATHNAWI OF ENIS
AL-ARIFIN OF QASEM-E ANWAR
Fatma KOPUZ CETiNKAYA**
MAKALE BtLGtSi ÖZET
|J§| Geli$: 18.11.2019 \/Kabul: 27.01.2020 §em' ve pervane klasik Iran edebiyatmin en sik kullamlan mazmunlari arasmda yer almaktadir. Söz konusu mazmunlar hem klasik hem fagda§ Iran edebiyatmda §air ve yazarlar i$in uzun yillar ilham kaynagi olmuj ve sikfa kullanilmi§tir. §em've pervane mazmunlari hem tasawufi hem ä§ikane tarzda yazan kigiler tarafmdan fejitli §ekillerde yorumlanmig ve günümüz edebiyatina kadar tajmmigtrr. Birgok §air gibi klasik Iran edebiyati VIII/XIV yüzyil önemli mutasawif §airleri arasmda yer alan Käsim-i Envär da killliyatmda kisa da olsa §em've perväne hikäyesine yer vermijtir. Bu (alijmada, klasik §em've pervane hikayesinin genel yapisma benzer olmasma ragmen ifinde farkliliklar da barmdiran ve bir münazara §eklinde kaleme alinan bu hikäye ele almmigtir. Kisaca yazann hayati, etkilendigi kigiler, eseri ve dili hakkinda bilgi aktarildiktan sonra hikayenin kahramanlari arasmda konu§malar halinde seyreden söz konusu metnin Farspasi ve Türk^eye gevirisi verilmijtir. Diger §em' ve perväne hikäyelerine göre tespit edilen farkhhk belirlenip a^iklanrm^tir.
Anahtar Kelimeler: Kasim-i Envär, Tasavvuf, §em' ve perväne, Entsü 'l-ärifin.
Araftirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
^ Received: 11.18.2019 s/Accepted: 01.27.2020 Candle and moth are among the most commonly used concepts of classical Iranian literature. These concepts have been a source of inspiration for poets and writers for many years in both classical and contemporary Iranian literature. The moth and candle concepts were interpreted in various ways by the poets who wrote in both mystic and lyric style and carried to the present-day literature. Qasem-e Anwar, who is one of the important sufi poets of the VIII / XIV century in classical Iranian literature, also included the story of candle and moth in his corpus. In this study, the story which is written in disputation style and is close to the structure of the classical candle and moth story but which also contains differences, is discussed. Briefly, after the information about the author's life, the people he was influenced, his work and language were transferred, the Persian text of the story and its translation into Turkish was given. The difference determined according to other candle and moth stories was determined and explained.
Keywords: Qasem-e Anwar, Mysticism, Candle and moth, Enis al-arifin.
Research Article
* Bu makale, 2016 yilrnda Atatürk Üniversitesi'nde savunulan "Fars Edebiyatinda §em' u Pervane" bajlikli doktora tezinden üretilmijtir.
** Dr. Ögr. Üyesi, Ankara Yildinm Beyazit Üniversitesi, tnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Dogu Dilleri ve Edebiyatlan Bölümü, Fars Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali. Ankara I Tilrkiye, E-mail: fatmakopuzz@gmail.com. ORCID '© https://orcid.org/ 0000-0002-7162-2355. Bu makaleyi §u jekilde kaynak gösterebilirsiniz (APA):
Kopuz Qetinkaya, Fatma (2020). "Kasim-i Envär'in Entsü'1-Arifin Adli Mesnevisinde Mum, Perväne ve Atej Arasmdaki Münazara". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kiiltiir Arastirmalari Dergisi (UDEKAD), 3 (1): 1-14. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.648179.
Extended Abstract
It is clear that in all literatures, poets and writers use various artifacts by engaging with various objects in order to better convey their feelings and emotions in their inner world to the reader. In Iranian literature, there are many concepts used in context. Especially among the mystical and minstrel subjects of classical Iranian literature, candle and moth concepts are among these. The candle and the moth in question sometimes represent the adorer and lover, sometimes the two adorers.
In this study, a story between candle, moth and fire in the mathnawi named Enis al-arifin, which is in the corpus of Qasem-e Anwar, one of the sufi poets of classical Persian literature of VIII / XIV century, is discussed. The difference between this story and other candle and moth poems written in classical literature is emphasized and information is given about the poet's life, the people he influenced and his work.
When we look at the candle and moth texts in the general framework, it is seen that two heroes are the main characters and these two heroes are spoken. In the mathnawi, where the story of cadnle and moth are discussed in detail, it is observed that there are various auxiliary characters such as wind, lantern, anber, camphor in addition to these main characters. Burning of candle and the moth's movements and behaviors have inspired
poets and this has become a representative story for expressing various feelings, thoughts and beliefs. Poets have sometimes resorted to the representation of candle and moth in order to express sufi beliefs and thoughts and sometimes to express loving feelings from a lyrical perspective.
The general situation of the candle and moth, which is considered as sufism, is interpreted as the state of a lover who is in a desire and effort to attain his beloved. At the end of this journey, the moth, who saw the distant candle and passed through various stages, became meeting (vuslat) in the candle, and became one with the candle, which points to wahdat in sufism. This meeting (vuslat) occurs either between candle and moth or between fire and moth. Other than these two elements, heroes are not involved in the meeting (vuslat), but only a meeting (vuslat) that occurs between candle / fire and moth. The candle and moth of Qasem-e Anwar, which is the subject of the study, differs from the others as it can be understood from the titles in the related section. This difference stems from the characters being talked to each other. Because candle, fire and moth are spoken as three separate characters. In this case it is possible to say that, candle and moth two lovers; fire is adorer. In this story, the poet says that candle is troubled and looking for something he lost with fire. The propeller circulating around candle, asks candle what he has lost. In this story, candle is the symbol of a lover who sheds tears in fire for her lover and holds mourning until the morning.
Particularly in the third text, the course of speech begins to take place between the fire and the candle. Moth has fallen over in the fire, now there is candle and fire. In this episode, the fire says to candle that he is in arrogance, that's the reasons of tears and suffers. He expresses that he is weak and pathetic, because he accepts and embraces his own existence. After these statements of fire makes both criticism and advice to the devotee who makes his way in this way. It states that the person claims to be exist, is smaller and less than the candle and moth.
Giri§
Butiin edebiyatlarda §air ve yazarlarin i? dunyalarindaki duygu ve hislerini somutla§tirip okuyucuya daha iyi aktarmak adina fe^itli nesnelerle ilgi kurarak muhtelif mazmunlar kullandiklari aQiktir. Iran edebiyatinda da bu fer^evede kullanilan 50k sayida mazmun bulunmaktadir. Ozellikle klasik Iran edebiyatimn tasawufi ve a§ikane konulan arasinda onemli bir yer tutan §em' (mum) ve pervane mazmunlari da bu mazmunlar arasinda yer almaktadir. Soz konusu §em' ve pervane bazen a§ik ile ma§uku, bazen iki a§igi temsil etmektedir.
Klasik irán edebiyatinin yaninda çagdaç edebiyatta da birçok çair ve edibin bu mazmunlan kullandigi, kendi iç dünyalarina göre anlamlar yükleyerek birer temsil haline getirdikleri görülmektedir. Bu temsil bazen tamamen tabiat unsuru bazen âçikane bir söylem bazen de bütiinüyle tasawufi dûçiince ve hisle oluçturulmaktadir. Bu baglamda çairlerin hareket ve motivasyon noktalannin, beslendikleri duygu dünyalarinin bu çerçeveyi oluçturmada etkili oldugunu söylemek mümkündür.
Bu çaliçmada ise VIII/XIV yüzyil klasik Iran edebiyatinin mutasawif çairlerinden Kâsim-i Envâr'rn külliyati içinde yer alan Enísü'l-árifin adli mesnevindeki mum, pervâne ve ateç arasinda geçen bir hikâye ele alinmiç; hikâyenin, klasik edebiyatta kaleme alinan diger §em' ve pervâne çiirlerinden farki tizerinde durularak çairin hayati, etkilendigi kiçiler ve eseri ile ilgili bilgi aktanlmiçtir.
Kâsim-i Envâr'in Hayati ve Dügünce Diinyasi (VIII/XIV)
756/1355'te Tebriz yakinlarinda Serâb'da dogan Kâsim-i Envâr, Tebrizli bir seyyid ailesine mensuptur. Genç yaçta Tebriz'de, Safeviyye tarikatinin pîri Safiyyûddîn-i Erdebîlî'nin oglu §eyh Sadreddîn-i Erdebîlî'nin mttridi olmuçtur. §eyh Sadreddîn'in bir gece rüyasinda onun elindeki îçigi baçkalari ile bölü§tügünü gördügü ve kendisine bundan dolayi "Kâsim-i Envâr" (i§iklari bölü§en) adim verdigi rivayet edilmektedir. Gîlân ve Herat'ta bulunduktan sonra Belh üzerinden Semerkant'a, büyük ilgi gördügü §âhruh'un oglu Ulug Bey'in yanina geçen Kâsim-i Envâr, bir siire burada kaldiktan sonra Horasan'da Câm iline bagli Harcird köyüne yerleçmiç ve ölünceye kadar bu köyde yaptirdigi dergâhta yaçamiçtir (Karaismailoglu 2001: 542). Bu yolculuklan esnasinda bazi Nakçibendî çeyhleriyle de görü§tügü dü§ünülmektedir (Zerrinkûb 1389 h§: 205). Muhtemelen 837/1433 yilinda vefat etmi§ ve dergâhimn civanna defnedilmiçtir. Turbesi Ali Çîr Nevâî tarafindan yaptinlmiç, Abdurrahman-i Câmî ve Ali §îr Nevâî ondan övgüyle söz etmiçlerdir (Karaismailoglu 2001: 542).
Hicri sekizinci ytizyil sonlari ve hicri dokuzuncu ytizyil baçlannda yaçayan ve §âh Kâsim-i Envâr unvarnyla da bilinen (Envâr 1337 h§: 101) Kâsim-i Envâr Iran'in büyük sufilerinden biri olarak degerlendirilmektedir. Manzum ve mensur olarak kaleme aldigi eserlerinde bilhassa da çiirlerinde Kâsim, Kâsimî ve bazen de Kâsim-i Envâr mahlaslarini kullanmiçtir. Kemaleddin Abdurrezzâk-i Semerkandî, Abdurrahmân-i Câmî, Devlet§âh-i Semerkandî, Giyaseedin b. Humameddîn-i Herevî, Fahri-i Herevî, Sâm Mirza Safevî, Hasan-i Rûmlû, Ahmed-i Râzî, Ebu'l Kâsim Ensâri-i Kâzerûnî, Iskender Bey Türkmen (Mûnçi), Muhammed Ali Terbiyet gibi daha birçok önemli çahsin eserinde kendisi hakkinda bilgiler aktarildigi ifade edilmektedir (Envâr 1337 hç: 34).
Kendisinin, Safiyyûddîn-i Erdebîlî'nin tarikatinda bulunduguna dair bir çûphe söz konusu degildir nitekim eserlerinde birçok noktada bu konuya içarette bulunmaktadir. KülliyatininEnísü'l-'arifîn adli mesnevisinde ^j*-» jJ / "Kalp marifeti hakkinda bir hikâye" baçligi altinda Safiyyûddîn-i Erdebîlî ve onun §iraz'a yolculugu, hatta §eyh Sa'dî-i §îrâzî ile arasinda geçen diyalog hakkinda bilgi aktarmaktadir. Verilen bilgiler aym zamanda Kâsim-i Envâr'in Safiyyûddîn-i Erdebîlî'yi nasil tasvir ettigine ve tasawufi dûçûncelerine îçik tutmaktadir (Envâr 1337 h§: 63, 375):
£ilt / 'Volume: Ï, ^yi / ,Jssae: 1, 2020
lj8 "iVI (j*-—¡jj nijj
J_)jJjl JJ_J jl J_J ¡¿Ii-** jj
jl_u ¿1—u 4—ui J jlJ—Uli ülJIj
j—** L> J—ö—^—^ jJ
' j1 ' " - ' tj ^J—UI ^ '* ■ ^J
ßL^ J ? m> 1*1 tl«-> jl JJ-L» cjl—s
■ - - Jj jjj l)—JJ
jl_j i*i a^ ¿gifr.ni Lj ¿jl 4—uaS J_iUj jfri oft Jl—«£ jj
j_¡L j—ui jj—1 ■*■ J1 "e jj
¿)U—¿1 (*t i iiJjJJ lj (jifr i n « Ü-rft J—" jt fj*!-*
I—¿,1 Uil—sti —& fe—A
(J-JjJjl JJj Ml* O-uii iSJ jl 4-Süi jlJ—i ö—* ä—№ jlj—ih J» iii t5JJ—S-H1 Jl—* tjU-J^I j
jljj-^1 »Ji-^I (jj—
:£jb ajj-j. jj—« jj—uijj ij ¿j—ui y'*' ■ - ^ ¿)L_JLU jj
jUI_4 _aA Jl_^ jl
jJLu £j|jJ^J-ui 4—¿jj-J' aj^j ^jJfc» j lj qä
cjl—uu ^Jj—»ja 4—£ |j ^LJL» ¿i ■S« ti JjJ (j^ »ii ¿j-Ü j-5
Älemin §eyhi, evliyanm güne§i Din önderi, halislerin segkini
Erdebil onunla me§hur oldu
Cemaliyle Erdebil nur doldu
Dertli taliplerin sevgilisi Sirlara vakif niyazin §ah beyti
Haiin ba§inda yolculuga gikti Pir-i mür§idi sorup aramaktaydi
Varinca me§hur §iraz §ehrine §eyh dost oldu §eyh Sa 'di'ye
§eyhe sordu ileri görü§lü ki§i Eyl Ruh ve cismi aydinlatan cemal sahibi!
Talep qölünde maksat nedir? Qekilmi§ gönlün bütün bu derdi nedir?
Kendi himmetinin kemaliyle Bir hssa anlatti §eyh Sa 'di'ye
§a$kina döndü o kissayi i§itince Hayretler iginde kaldi himmetin kemaliyle
§öyle dedi §eyhe: Ey manadan faydalanan! CUt / 'Volume: J, ^yi / (J'ssue: 2020
Himmet kemaliyle Ъщг yiice ola.nl
О içaret ettigin makamda Yuva yoktur Sa 'dî'nin кщипа
Bu sözle gönlüme bir dert oturdu Gönlüm bu yiice manadan aciz oldu.1
Yukaridaki beyitlerden Kâsim-i Envâr'in Safiyyiiddîn-i Erdebîlî'yi, veliler ve din önderleri arasinda önemli bir yerde konumlandirdigi görülmektedir. Ayni zamanda Sa'dí-i §îrâzî'nin de Safiyyüddín-i Erdebîlî'den etkilendigi ve birbirleriyle görü§tükleri ortaya çikmaktadir. Ölüm tarihleri göz önünde buhmduruldugunda (Sâ'dî-i Çîrâzî 691/1292, Safi^räddin-i Erdebîlî 735/1334) bu bilginin dogru olma ihtimali söz konusudur. Bu baglamda kendisinin fikir dünyasmin temelinde tasawuf dü§üncesinin oldugunu ve bu dü§ünceyi benimsedigini söylemek mümkündiir nitekim eserinde zikrettigi isimler, içledigi konul^ bu ifadeyi kanitlar mahiyettedir.
Kâsim-i Envâr'in eserinde tasawuf büyiiklerinden Bayezid-i Bistâmî, Шее Abdullah-i Ensârî, Ebu'1-Kâsim-i Gurgânî ve Hâce Sa'deddîn-i Kaçgârî gibi sufi kiçilerin isimlerinin zikredildigi görülmektedir. Bununla birlikte kendi çagdaçi oían tasawuf çeyhlerinin isimlerini de anmaktadir, bunlardan bazilari §öyledir; Ebû Bekr Muhammed b. Musa el-Vâsitî, Ahmed-i Nâmekî, Ebû Nasr Biçr b. Haris b. Abdullah-i Hâfî, Ebû Saîd-i Ebü'l-Ha^, Habîb el-Acemî, Senâî-yi Gaznevî, Necmeddîn-i Kûbrâ, Feridûddîn-i Attâr, Molla Câmî, Mevlâna, Ebu'l-Hasan-i Harakânî, Muhammed Gazzali vs. (Envâr 1337 h§: 97-99). Görüldügü iizere Kâsim eserlerinde, tasawuf silsilesinin birçok büyük ismini zikretmiçtir.
Kâsim-i Envâr'in Edebî Kiçiligi
Kâsim-i Envâr' in, Farsça §iir söyleyenler arasinda ilk siralarda oldugunu ve de kusursuz dil özelliklerine sahip oldugunu söylemek mümkün degildir. Fakat kendisinin Mevlânâ gibi sözün degil mananin peçinde olduguna çiiphe yoktur. Onun çiir söylemedeki hedefi sahip oldugu yüksek hikmet ve tasawufi dûçûncelerini beyan etmektir. Bu vesileyle onun sözleri Farsça çiir söyleyenler arasinda Mevlânâ'mn gazellerine digerlerinden daha fazla benzemektedir (Envâr 1337 h§: 108).
Tezkiretü Devletçâh her ne kadar Kâsim-i Envâr'in sôyleyiç tarzim Hafiz'a
benzetse de vezin, kafiye ve redif benzerligi diçinda Hafiz'la benzerlik taçidigim söylemek mümkün degildir (Envâr 1337 h§: 109).
Külliyatinda yer alan eserlerinden dilinin açik ve sade oldugu, çiirlerinde tasavvufî dûçûncelerini aktardigi görülmektedir. Özellikle mesnevilerinde kendi dûçûnce ve inaniçlarim hikayelerle dile getirmiçtir.
Külliyatinda sirasiyla; gazel, mersiye, terciibend, mukâtaat ve rubâîlerden oluçan bir Divan; Beyân-i Vâh a-i Dîden-i Emîr Tîmûr, Sad Makam der Istilâh-i Sûfiyye veya Risâle-i Aded-i Makamât isimli bir mesnevi, Enîsii 'l- 'ârifîn adli tasawuf içerikli bir mesnevi; Risâle-
1 §iir, makale yazari tarafindan tereüme edilmiçtir.
i Su dl u Cevdb, Risdle der Beyan-i Tim risaleleri yer almaktadir. Kiilliyatinda Gilekfe ile yazilmi§ §iirleri ve Mulemma'at-i Turki adli boliimde de Farsfa-Turkfe mulemma §iirleri bulunmaktadir.
§airin gazelleri, kendi irfani hislerini, co§kulu duygulanm ve Allah a§ki hakkindaki sozlerini i?erir. Bu duygu ve du§uncelerini ifade ederken giil-bulb^, §em'-percrne, Leyla ve Mecnun, Vamik u Azra, zahid, rind, a§ik, vuslat, hirka, sufi, sema, tevhid, hamu§, saki gibi birfok lirik ve tasawufi unsurdan faydalandigi ve co§kulu bir dil kullandigi gorulmektedir.
Kasim-i Envar'da §em, Pervane ve Ate§
Genel ferfevede §em' ve pervane metinlerine baktigimizda ana karakter olarak iki kahramanin yer aldigi ve bu iki kahramanin konu§turuldugu gorulmektedir. §em've pervane hikayesinin detayli bir §ekilde ele alindigi mesnevilerde ise bu ana karakterlerin yaninda riizgar, fanus, anber, kafur gibi 9e§itli yardimci karakterlerin de yer aldigi goze 9arpmaktadir. Soz konusu karakterlerin yer aldigi §em've pervane mesnevisine Ehli-i §irazi'nin divaninda rastlanmaktadir (§irazi 1343 h§: 571). Mumim yam§i ve pervanenin onun etrafindaki hareketi ve davram§lan §airler ifin ilham kaynagi olmu§ ve bu durum $e§itli duygu, dti§unce ve inani§lan ifade etmek ifin temsili bir hikaye haline gelmi§tir. § airier bazen tasawufi inam§ ve dii§unceleri dile getirmek bazen de a§ikane duygulari lirik bir baki§ agisiyla ifade etmek adina §em've pervane temsiline ba§vurmu§lardir. Bu hususta Purcevadi (1393 h§: 871) Fars9a §iir soyleyenlerin kendi zevk ve ilgilerine binaen fesjitli varliklari hal dili ile konu§turduklanni; duygulanna terciimanlik edebilecek hareket ve davrani§larda bulunan birtakim e§ya, bitki ve hayvanlara ilgi gosterdiklerini dile getirir. §airlerin kendi tasawufi ya da a§ikane duygulanm bu varliklann diliyle ifade ettiklerini ve bu varliklar arasinda §em' ile pervanenin de yer aldigini soyler.
£ali§mada Kasim-i Envar'in §em', pervane ve ate§ arasinda ge9en hikayesi tasawuf 9er9evesinde kaleme alinmi§ olsa da butiin §em've pervane metinlerinin tasawufi oldugunu soylemek miimkun degildir.
Her ne kadar bu hikdyenin ilk ornekleri tasawuf igerikli olsa da yazilan turn §em' ve pervane hikayelerinin tasawuf igerikli oldugunu iddia etmemiz miimkun degildir. Ornegin bu hikdyeyi Halldc-i Mansur birtakim irfani saikle kaleme almi§; ayni §ekilde Attar hikdyeyi tasawufi gergevede degerlendirmi§tir. Ancak Sa'di'nin, §em' ile pervanenin d§iklik hallerini kar§ilikli bir gekilde ifade ettigi §iiri, bize iki cogkulu d§igi gostermektedir. Attar 'in Mantiku 't-tayr 'inda irfani bir ¡¡ekilde degerlendirdigi hikaye, Muhtdrname adli eserindeki ilgili bolumlerde d§iklik hallerini anlatan a§ik ile ma§uk ve bazen de iki a§ik olarak kar$imiza gikmaktadir. Emir Muizzi, Fahreddin-i Iraki, Hacu-yi Kirmani, Saib-i Tebrizi, Bidil-i Dihlevi, Selmdn-i Saved, Ndsir-i Buhardi gibi daha birgok gairin eserlerinde d§ikane bir §ekilde kaleme alinan ve §em' ile pervanenin ili§kisini lirik tarzda anlatan birgok §iir bulunmaktadir. Ehli-yi §irazi'nin §em' u Pervane Mesnevisi de birbirine tutkun iki a§igin gektigi sikintilari, du§tukleri zorluldari ve co§kulu hallerini d§ikane bir §ekilde anlatan temsili bir eser olarak degerlendirilmektedir (Kopuz Qetinkaya 2016: 424).
Tasawufi olarak ele alman §em' ve pervänenin genel durumu, mä§ukima kavu§ma arzu ve Qabasinda olan bir ä§igin hali olarak yorumlanmaktadir. Uzaktan §em'i gören ve ?e§itli merhalelerden gefen perväne bu yolculugun sonunda §em'de vuslata erer, §em' ile bir olur bu da tasavvufta vahdet-i vücuda i§aret eder. Bu vuslat ya §em' ile perväne arasinda ya da ate§ ile perväne arasinda gerfekle§ir. Bu iki unsur di§indaki kahramanlarin söz konusu vuslatta dahli yoktur, sadece §em'/ate§ ve perväne arasinda vuku bulan bir vuslat mevcuttur. Hakikat, hakiki a§k, mutlak varlik arayi§indaki pervänenin, §em'/ate§te hakikate yani fenaya, fenäfilläha ula§masi söz konusudur. Nitekim tasawufl baglamda §em' ve perväneyi kaleme alan ilk ki§iler arasinda olan Attär, Mantiku't-tayr adli eserinde konuyu tasawuf fer^evesinde ele almi§tir (Attär, 1388 h§: 265).
§em' ve perväne mazmunlan tasawuf alaninda siklikla i§lenmi§, perväne tasawuf yolunda ilerleyen, makamdan makama gefen ve fenäfilläh mertebesine ula§mak ifin fe§itli engellerle kar§ila§an sälike benzetilmi§tir. Pervänenin mum etrafinda döndükten sonra kendini aleve atarak yok etmesi, ikilikten kurtulup vahdete ula§masi süfi §airler i9in orijinal bir konu te§kil etmi§tir (Kanar 2009: 21). Bu baglamda §em' ile pervänenin, kar§ilikli olarak ikili bir ileti§im veya eylem halinde oldugu söylenebilir.
Qali§mamn konusu olan Käsim-i Envär'in §em' ve pervänesi ise ilgili bölümdeki ba§liklardan da anla§ilacagi üzere digerlerinden farklilik göstermektedir. Bu farklilik birbirleri ile konu§turulan karakterlerden kaynaklanmaktadir. Nitekim §em', ate§ ve perväne Ü9 ayri karakter olarak konu§turulur ve §em' ile perväne a§k derdi ifinde birbirleriyle dertle§ir. Bu durumda §em' ile pervänenin iki ä§ik; ate§in ise mä§uk oldugunu söylemek mümkündür.
Käsim-i Envär'da §em' ile pervänenin kar§ilikli konu§malari, pervänenin §em'e "Her gece niQin sabahlara kadar yanip yakilarak gözya§i döküyorsun?" demesiyle ba§lar. §em',"Gönlümde aynlik derdi vardir. I§igimi, sevgilimi arayip bulma ümidiyle yakiyorum" diyerek perväneye cevap verir. §em'in bu sözlerinden etkilenen perväne, heyecammn etkisiyle büyük bir i§tiyak ifinde kendini ate§e atar ve onun varliginda yok olur. Bunun üzerine §em' "Varligimdan utaniyorum, perväne gibi yok olmak istiyorum" diyerek ate§e seslenir. Ate§ de §em'e, "Ger^ek ä§ik olan perväne varligindan korkmadi ve kendi canini sevgilisinin huzurunda feda etti. Sonunda da sevgilisiyle bütünle§erek arzusuna kavu§tu" diyerek cevap verir (Armutlu 2009: 891). Buradan da anla§ilacagi üzere §em' ve perväne mä§uka ula§mak isteyen iki ä§ik, ate§ ise kavu§ulmak istenen mä§uk konumundadir.
§air, kaleme aldigi bu hikäyede §em'in dertli oldugunu, ba§indaki ate§le kaybettigi bir §eyi aradigini söyler. Etrafmda dola§an perväne, §em'e neyi kaybedip aradigini sorar. Bu hikäyede §em', sevgilisi 19m ate§ler ifinde gözya§i döken, sabahlara kadar matem tutan bir ä§igin simgesidir. Perväne, §em'in bu halinden 90k etkilenir ve kendini kaybeder; bu peri§an hal i9erisinde korkusuzca ate§in i9ine atilir (Purcevädi 1394 h§: 886). Ve nihayet perväne ba§tan ayaga kadar yandiginda vahdet-i vücut ger9ekle§ir, ate§ ile bir olur. Ancak bu hikäye pervänenin ate§te fenaya ula§masi ile sona ermez. Pervänenin ate§te yok olmasinin ardindan kar§ilikli yeni bir konu§ma ba§lar. Bu konu§ma ise §em' ile ate§in arasinda ge9mektedir. Ilgili metinler §u §ekildedir;
j£ül JUS J ^¡^i
(jÎLJiï » Jj_S СЯЯ—à û'— 4jj cîJJ J—í Ajj—ÛJ—^ — jlj—s ц—i aï—:Я -0—¿J—a. èb-t ^ «¿J-* ^ t^J-* ^
jj—ui J <_ll-J ¿1-X» jJ (jj-j ' < Mil
Jlj-3 jjlj «-21 ^ I-i Ú-Íí
Jlj-a JjJ j! Jj Jj j»j!J 4--aê
J—i J—** Jj —i* ú¿Já—¿ ú<—
Jl-a, íJ¿jj__ui <
JjJ J jj-ui J-yab 4—S I j i J_¡J
jlj Jj-a 'û-*IJ O^J-à®
£|J j JjJ л_Uli tft л Л I_j ú__ii
J—i ^—j>»A j! J—A 4—jljjj il—Jâle j»J—S J—u. jl 4—ÎIjjj J—Л J—a--N ■ » ■*■ ¿jl——(j—Üa» -j
jjj—J 1_j t_i—¿ j—4 ^jlJ jU<_uil 4_jjí jj y—ûijl Jl—ta Jj—S Ij fjSl—¡a ¿jjjj—ut jj—ш jljJl-fcjâ tJj__l yjjj ni jl fjjj
Lb^ tf J—tri J' ^
f J—j и—i í Jîl-uij ¿gj¡j—¿JI—4
J-£ Jj fjtj—j ÔL)j ni JAl ni
LH-¿¿J* jJ-ù-ij H-ij Jj
Jj—J JjJ i.itl m J—a. Jj LfcHJ—» ui
jlj—â —J (j^JJ—" J di—^ <J—JJ Jj__J ^j—* -t—- 4_J|JJJ Jj ■ J—tt jj —3 c^—â/j ¿kl—u.
f fo jj J-i ÙJ—f »Jjjj—UI <jî_jT
(.1—2 J—i 4-JIjjj
Açk ve tevhidin kemâli hakkinda hikâye2
Hali periçan bir pervâne vardi, Tatli canim ateçe helâl kildi.
Yüzlerce ate§ ve dert içinde olan mumu gördü, Sararmiç yüzüniin üzerine gill renkli gôzyaçi döküyordu.
Onun kiskançligiyla cesurca geçti harekete Ateçin etrafinda dönüyordu huzursuz bir çekilde.
Muma söyledi: Ey dert ve ate§ esiril Ne kaybettin de any or sun bu kandille?
Matem mi tutuyorsun ki her gece
Çiir, makale yazari tarafindan tercüme edilmiçtir.
Z4¿>¿3¿cA2>
£Ut / ^olume: Ъ, ^Ji / ¡jfssue: 1, 2020
Sabaha dekgózya§i dóküyorsun atener iqinde?
Mum, güzel güzel gózya§i sagarak §óyle dedi aglayip inleyen perváneye:
Tatli heyecan benim takatimi tüketti, Ayrilik derdinden kederim vardir gónlümde.
Kendi §írin 'imden uzaktayim Ferhád gibi Yárin hicraninda feda ederim tatli canimi.
ͧte bu kandil o yárim igindir Her mediste aradigim yárim igindir.
Ya pi§manlik duymadan sevgiliye ula§tirir, Ya da beni bastan ayagayakar kavurur.
Tatli sevgilim yoktur yanimda Hiqbir i§e yaramaz mum, sevgili olmayinca.
Benim tüm bu varligim dilimdedir, Kendi kárim igin erimekteyim.
Gónül mumu oldugu igin dert sahibi Nefesi ile sarhoga gevirdi perváneyi.
Kararsiz bir arzu ve heyecanin kemaliyle Kendini ate¡j¡e atti bir cesaretle.
Günah sahibi idi gónlüyarali perváne Bir duman gikardi ate§ onun günahi ile.
Bir süre onuyaninda tuttu sikica Perváne, sevgilisi ile tek renk oldu sonunda.
Yakici ate§ giktigi vakit ortaya, Perváne peri§an oldu bastan ayaga.
Pervánenin kesreti tamamen fená buldu, Vahdet-i Mutlak vuku buldu, soz kalmadi daha!
jUlt ¡-A LJÜ1¿
J—Jjül JJ—j j\ —£ —JÍ '—i ^—J—¿J fJ-J—*-» !j 4—ÍIjjj (jj—a. ni
¿SLJÜI ^ 1_¡ <jj-^l l_j 5Ülj¿ 1_! J_¿2 1_!
Jjj—i'-2 fjtJ—5 L)JIJ ú1-» M—2 jj-^i ?J—i ^—i ¡Ijjj ú-3 LJJ—^
Mumun ate§e hitabi3
3 §iir, makale yazari tarafindan tercüme edilmi§tir.
Mum, pervâneyiyok olmu§ bir holde görünce "Ey biricik nur! " dedi ateçe
Ya âçiklarin maktulü ya yücelik sahibi Y a kadim nur ya karanligin kendisi
Varlik cürmüyle utanç içinde kalmiçim Bedenimiyok etpervâne gibi
Pervânenin bedeni gibi bir anda yak beni
Sabaha dek kalmaz bende can verme takati.
Jt—J s.»—L»!j ¡Jaj_c j Jj—laj
JjJ-j ¡jA-3cj -a. jt âJ-'Li
СУ-¿^jltfM-4La^-ui¿)!j
*-¿W IJJ-^ СЯ-^ JJ-Jl
ù_âj tùlL_u, lj Jj-j. jL_S yil—»j jJ
—£ j Jj—ualu Jj—á. l-íj л jl —2b
j—2 a——
(jjjl L? uUal
Jl j—j ¿Ijj—uj (JÍ—JÍ ^л I*I L_J CJ_ií
'I JJÍ ùj-f акэ-*- fj-* J Lí-j
jl—S L_j Jj_j <jÍL_£ I j yS—¿le
[jl—í^l-
tí J—J Jj—i i-d *íh ij—il jl j 4-jljjj j| (J-j>»A ni l_j
Jl J-i <JJ ' г-* Jl J-é
ú—y.U JjJ jl I—. JjJ
1 ^J« ¿iJLj-Д J c)l «jl ¡j-íj
Ajjjcj-*- 'tfJ^fJ-* tíJ-3 A_jljjj LJS__¿l£. Jl_¿ jj_k
i^Jj ¿jLJU (Jl¡-¡ jj J
-*• * lj <J ¿ '*' J—
J—J <LJIjjj jl j HI jl til Jjj cSJJ J ¿J-UJ (Jk-JuI iIuuwjj J-Ä y—ISLxa ^ i lift j j—CJ Jj—¿j j—i
J—i íS JJ ^ J—S J—Л t/-A Lí—i
¡J—bd*. u—i ¿jí—¿Ift Jj—i J—J J—j I—J
J—uh ¿I—лл jJ y—ub J—j 1—J
jl—J <jij—j L)bj—£ j—a-» JJ
es—^ ùjJ-âl j^-fc S—'J
JjjljXJI ¿üí Ù-. jl_ * j* Ujjl—jj '*■ ^ - j 1 -
Mumun ate§e hitabi4
Yakici ate§ muma sirrini söyledi;
§iir, makale yazari tarafindan tercüme dilmi§tir.
Ey kendi eni boyuyla yorgun dü§mü§!
Suglu olan sensin, kibir günahi ile Kirmizi ve sari olarak kalmi§sin dert iginde!
Kendini gösteriyorsun mecliste Igte bu sebeple yabancisin kendine!
Kendisinin, ä§ikhgin kemäline izni vardi Kendi varligindan dolayi takäti kalmadi.
Canini ve bedenini sevgili huzurunda kaybedip gitti Bir müddet kendi i§iniyapti ve gitti.
Kendini hsa bir özet gibi tuttu, tamamladi Kendi sevgilisi ile maksada ula§ip mutluluk tatti
Ey mumdan eksik, pervaneden kügük olan senl Kendi varligindan habersiz olan sen!
Mum gibi senin gözya§in kirmizi, yüzün sari degildir Kendi günahiyla pervane gibi tek degilsin.
Eger kendinle bir davan varsa Putperestlik yaptigin agik ortada.
Kendisiyle i$i olan a§ik isen eger Hig §üphesiz ydrin yüzünü göremezsin asla.
Bir netice beklemeksizin a§ik oldugun igin Nihayetinde sevgilide vasil oldun fendya.
Sen, ortada oldugun sürece uzaklik olur Ey miskin! Artik örtü sensin!
Ydrin huzurunda yürü varligin yok oluncaya dek Pervane gibi onun rengine bürününceye dek.
Kendi sihntini da bizzat kendin artiriyorsun Canini kederle, gönlünü kanla dolduruyorsun.
Biz ve ben demek (kibir) yaki§maz bize
Ey hasret! Bizim bu derdimiz bizdendir yine.
Biz ve ben, daha da gogaltir hastaligi belayi Yok eder §ehadeti ve imani.
Özellikle Ü9Ü11CÜ metinde konu§mamn seyri, ate§ ile mum arasinda gerfekle^meye ba§lar. Pervane ate§te fenaya ermi§tir, artik mum ve ate§ vardir. Bu bölümde ate§ muma, kibir ifinde oldugunu bu yüzden gözya§i akittigini ve dertlendigini ifade eder. Kendi varligini kabul edip benimsedigi i9in gü9süz ve zavalli oldugunu dile getirir. Ate§in bu ifadelerinden
sonra bu yolda yol alan salik ki§iye hem ele§tiri hem ogiit i?erikli ifadelerde bulunur. Varlik iddiasinda bulunan ki§inin mum ve pervaneden daha ku?uk ve eksik oldugunu ifade eder.
Varlik iddiasinda bulunan ki§inin, yarin ytiziine, asil maksada yani Hakk'a ula§amayacagim dile getirir. Ki§inin kendisi "ben" olarak var oldugu siirece her zaman uzaklik ve hasret ifinde olacagini; asil engelin "ben" oldugunu soyler. Mutlak varliga ula§abilmek i?in pervane gibi o hakikatin rengine biiriinmek gerektigini belirtir. Benlik ile derdin ve kederin daha da artacagi i?in ikilikten uzakla§ip Qikmak gerektigini, Hak di§inda her §eyden arinmak gerektigini ifade eder.
Nitekim tasawuf du§iincesinde bu davram§ bir mertebe olarak degerlendirilmektedir. Mevldnd Celdleddin-i Rumi, "Diinya nedir? Ne kuma$ ne kadin ne deparadir. Diinya insani Allah'tan ahkoyan §eydir" derken diinyayi "Hakk'aperde olan durum" diye tarif eder. islam'da zuhdiin gerqek gergevesi halk arasinda Hak ile birlikte olmaya gayret gostermek §eklinde gizilmi§tir. Ziihdde aslolan, kalbin dunyaya gereginden fazla onem vermemesidir. Ancak bu mertebeye eri§ebilmek igin dunyevt arzulara bulanmi§ nefsin halka zarar vermemesi, riydzet, uzlet, halvet ve firar gibi uygulamalarla tezkiye edilmesi bir zorunluluktur. Zuhdu gergekle$tiren kimsenin once ahirete yonelecegi, ardindan Hakk'a yahnla§maya ba§layacagi, Hakk'in di§indaki her §eyden (masivd) uzakla§acagi ve Hakk'a ula§an kimsenin halki ir§ad edecegi sufiler tarafindan sikga vurgulanmi§tir (Ceyhan 2013: 530).
Yukaridaki ifadelerden de anla§ilacagi iizere tasawuf yolunda ilerleyen ki§inin maksadina, mutlak varliga ula§abilmesi i?in once diinya ve kendi nefsinden siyrilmasi beklenmektedir. Hikayede de ate§in diliyle muma anlatilmak istenen tam da budur. Kendini ate§ten ayri goriip hasret i9inde dert 9eken mumun bu halde olmasimn nedeni kendisinin varlik iddiasinda olmasidir. Bu hikayede ate§, pervanenin korkusuzca ve biituniiyle ate§e atilip kendini yok etmesini tistiin bir davram§ olarak goriir. U9iincu metnin altinci beytinden sonra ise salik ki§inin yapmasi gereken §eyler uzerinde durur. Pervane gibi, mutlak varligin rengine buriinecek §ekilde kendi nefsinden uzakla§mak gerektigini soyler. Ki§inin kendisinin asil ortii ve engel oldugunu ifade eder. "Biz" ve "ben" du§uncesi oldugu siirece dert ve kederin de var olacagim, ki§inin inan9 ve imanina bu du§iincenin zarar verecegini belirtir.
Sonu^
Klasik Iran edebiyati §airlerinin duygu ve dii§iincelerini daha anla§ilir kilmak ve somutla§tirmak adina kaleme aldiklan §em' ve pervane hikayeleri giiniimiizde de ilgi 9ekmeye devam etmektedir. Genel 9er9evede ilahi veya be§eri a§kin temsili olarak degerlendirilen bu mazmunlar hem mutasawif §airler hem de klasik donem lirik §iir yazan §airlerin eserlerinde yer verdikleri unsurlardan olmu§tur. Ate§in yanip i§ildamasi ve pervanenin dogasi geregi onun etrafinda u9up sonunda ate§te yanmasi durumu, §airleri bir a§k hikayesi olu§turmaya sevk etmi§ ve bunu co§kulu bir duygu halini ifade etmede kullanmi§lardir. Qali§mada ele aldigimiz metin, tasawufi 9er9evede ilahi a§ka, vahdete ermeye, mutlak varliga kavu§maya, ma§ukla bir olmaya i§aret etmektedir. §em' ve pervanenin tasawufi olarak ele alindigi metinlerde §em', ma§uk veya ula§ilmak istenen mutlak varlik; pervane ise ona kavu§ma 9abasinda olan a§ik ve salik ki§i olarak
degerlendirilir. tnceledigimiz metni farkli kilan taraf ise hikäyenin, pervänenin ate§te yok olup vuslata erdikten sonra devam ediyor olmasidir. Qünkü §air aslinda kurguladigi bu hikäye ile tasawuf yolunda olan ki§iye nasil davranmasi, ne yapmasi gerektigi ile ilgili ögüt vermektedir. Hakiki vuslatin ve vahdetin saglanabilmesi i9in salik ki§inin kendinden, nefsinden siyrilmasi gerekmektedir. Bu baglamda mumun kendisini ate§ten ayri olarak degerlendirmesi, varlik iddiasinda olmasi ve ben demesi ele§tiriye maruz kalmasina sebep olmu§tur. Nitekim ki§inin be§erilikten soyutlanmadigi sürece varligin hakikatini anlayabilmesi mümkün degildir.
Kasim-i Envär bir mutasawif olarak mum, ate§ ve perväne mazmunlanni kullanip konu§turarak "ben" iddiasmin vahdete ula§mada engel te§kil ettigini ifade etmi§tir. Nitekim Käsim-i Envär'in ifadelerinden hareketle hakikat ile bir olmak ifin bir kibir göstergesi sayilan nefis ve benlikten siynlmak, bu vesileyle vahdet-i vücuda olan hasreti ve uzakligi ortadan kaldirmak, "ben" diyerek derdi ve kederi 90galtmamak gerekmektedir. Nitekim varlik iddiasinda bulunmanin ki§ide gÜ9 ve takat birakmayacagini, asil ayriligin benlik iddiasimn i9inde gizli oldugunu dile getirmektedir. Bütün bu sikintili hallerin ortadan kalkmasim saglayacak tek yolun da ancak Hak di§inda her §eyden yani masivadan siyrilmakla olacagini söylemektedir. Sonu9 olarak uzun yillar kullanilan, giriere konu olan §em'/mum/ate§ ve perväne 9e§itli motivasyonlarla §airin dü§ünce dünyasina i§ik tutmu§; his ve dü§üncelerinin somutla§tinlmasinda önemli bir kaynak olmu§tur.
Etik Beyan
"Käsim-i Envär'in Enisü'l-Ärifin Adli Mesnevisinde Mum, Perväne ve Ate§ Arasmdaki Münazara" adli 9ali§manin yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmu§; ULAKBIM TR Dizin 2020 öl9Ütlerine göre 9ali§mada etik kurul onayim gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.
Kaynak^a
Armutlu, Sadik (2009). "Kelebegin Ate§e Yolculugu: Kläsik Fars ve Türk Edebiyatinda §em ü Perväne Mesnevileri". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü Dergisi, 39 (Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayisi): 877-907.
Ceyhan, Semih (2013). "Zühd". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, 44: 530-533. Ankara: TDV Yayinlan.
Envär, Käsim (1337 h§.). Külliyät-i Käsim-i Envär. Tsh. Said-i Nefisi. Tahran: Inti§ärät-i Senäi.
Feridüddin, Attär (1388 h§.). Mantiku't-tayr. Tsh.Ahmed-i Reneber. Tahran: lnti§ärät-i Esätir.
Kanar, Mehmet (2009). Fehmive §ebisteri'den §em' ve Perväne. Istanbul: tnsan Yayinlan.
Karaismailoglu, Adnan (2001). "Käsim-i Envär". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, 24: 542-543. ^^ra: TDV Yayinlan.
Kopuz Qetinkaya, Fatma (2016). Fars Edebiyatinda §em' u Perväne. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Purcevâdî, Nasrullâh (1394 h§). Zebân-i Hâl der îrfân ve Edebiyyat-i Pârsî.T^can: ïntiçârât-i Ne§r-i Nov.
Zerrînkûb, Abdülhiiseyin (1389 h§.). Donbâle-i Costucû der Tasawuf-i Iran. Tahran: ïntiçârât-i Emîr Kebîr.
§îrâzî, Ehlî (1343 h§.) Kûlliyât-i E§ 'ar-iEhlî-yi §îrâzî. N§r. Hamîd Rabbânî. Tahran: întiçârât-i Kitabhâne-i Senâî.
£jlt / 'Volume: ï, / ¡jfssue: 1, 2020
