CC BY
3Трулы БГТУ, 2022, серия 6, № 2, с. 103-107
103
УДК 141.319.8+101.1:316
А. С. 4apBÍHCKÍ
1нстытут фiласофii Нацыянальнай акадэмй навук Беларус
НАРМАТЫУНЫЯ ПРЫНЦЫПЫ У СТРУКТУРЫ КОМПЛЕКСНАЙ АЦЭНК1 ЯКАСЦ1 НАВАКОЛЬНАГА АСЯРОДДЗЯ
Наяунасць вялжай колькасщ рознааспектных крытэрыяу якасщ навакольнага асяроддзя тра-дыцыйна стварае сггуацыю ацэначнай раз'яднанасщ i, як следства, практычнай неэфектыунасщ розных методык. Укараненне у працэдуру ацэнкi прынцыпу iерархiчнай узаемазалежнасцi у значнай ступеш садзейнiчае пераадоленню несумяшчальнасцi ацэначных методык i фармiраван-ню комплекснага крытэрыя, здольнага з дастатковай эфектыунасцю выконваць эколага-нарматыуныя функцыi з улжам узроуню сацыяпрыроднай аптымальнасцi рэальнай экалапчнай сiтуацыi.
Ключавыя словы: якасць навакольнага асяроддзя, ацэначныя прынцыпы, сацыяльна-экалапчныя крытэрыi, антропны прынцып, прынцып шрамщальнасщ, прынцып iерархii, прын-цып якасна-колькаснай спалучанасцi.
Для цитирования: Чарвшсю А. С. Нарматыуныя прынцыпы у структуры комплекснай ацэнк1 якасц1 навакольнага асяроддзя // Труды БГТУ. Сер. 6, История, философия. 2022. № 2 (263). С. 103-107.
A. S. Chervinsky
Institute of Philosophy of the National Academy of Sciences of Belarus
NORMATIVE PRINCIPLES IN THE STRUCTURE OF COMPREHENSIVE ENVIRONMENTAL QUALITY
The presence of a large number of various environmental quality criteria traditionally creates a situation of evaluative disunity and, as a result, the practical inefficiency of various methods. The introduction of the principle of hierarchical interdependence into the assessment procedure to a large extent contributes to overcoming the incompatibility of assessment methods and the formation of a complex criterion capable of performing environmental and regulatory functions with sufficient efficiency, taking into account the level of socio-natural optimality of the real environmental situation.
Keywords: environmental quality, evaluation principles, socio-ecological criteria, anthropic principle, pyramidal principle, hierarchy principle, qualitative-quantitative contingency principle.
For citation: Chervinsky A. S. Normative principles in the structure of comprehensive environmental quality Proceedings of BSTU, issue 6, History, Philosophy, 2022. no. 2 (246), pp. 103107 (In Belarusian).
Уводзшы. Эфектыунасць комплекснай ацэню якасщ навакольнага асяроддзя за-бяспечваецца наяунасцю у яе структуры нарма-тыуна-ацэначных прынцыпау. Таюя прынцыпы павшны валодаць: канкрэтнасцю, што за-бяспечвае ix прыкладное выкарыстанне; рэп-рэзентатыунасцю, якая дазваляе выказаць су-купнасць розных метадау ацэню; прагнастыч-насцю у ацэнцы дынамш сютэм, яюя разв1ва-юцца. У гэтых адносшах трэба адзначыць работы В. К. Лукашэв1ча [1]. У даследаванш праб-лемы фарм1равання структуры ацэначных прынцыпау вял1кае значэнне маюць работы прадстаушкоу натуральна-навуковых дысцып-лш (В. I. Парфёнау, Л. В. Хатылёва, В. К. Сау-чанка i шш.). Таюя навуковыя распрацоую, арыентаваныя на атсанне спецыф1чных праяу забруджвальшкау у экалапчных сютэмах,
спрыяюць нарматыунаму атсанню экстры-мальнасщ у сютэмнай аргашзацьп б1ягеацэно-зау, з наступным выяуленнем рол1 ацэначных прынцыпау.
Мэта працы - фшасофска-метадалапчная распрацоука асноу сютэмы ацэначных прынцыпау, закл1каных да нарматыунага вызначэння дынамш антрапагенных пераутварэнняу у сютэме сацыяпрыродных адносш.
Асноуная частка. Структурна i функцы-янальна дастатковы комплекс метадалапчных прынцыпау, яюя адпавядаюць перал1чаным патрабаванням, можа быць прадстаулены у наступным выразе: прынцып якасна-колькаснай спалучанасщ ацэначных паказчыкау; прынцып антропнай залежнасщ, асабл1ва у дачыненш да штучных б1яцэнозау; прынцып 1ерархп у комплексных экалапчных ацэнках;
104
Hapмaтыуныя прыниыпы у структуры кoмплeкcнaй auэнкi якacui нaвaкoльнaгa acяpoAAзя
прынцып пipaмiдaльнacцi aцэнaчнaй структуры з пpыяpытэтaм медыкa-бiялaгiчныx крытэрыяу у экaлaгiчнa экcтpымaльныx pэгiёнax.
Прынцып якасна-колькаснай спалучанасц y caцыяльнaй экaлогii зaклiкaны выкaнaць cклa-дaнyю y метaдaлaгiчным cтayленнi функцыю кapэляцыi pознaпapaдкaвыx, aле aднaчacовa Узaемaзaлежныx велiчынь.
Сyaдноcнacць экaлaгiчныx xapaктapыcтык пеpшaпaчaтковa дaпycкaе пэуную yзaемнyю aдaптaцыю з Ma^biMbiM змяненнем струк-тypнaй yпapaдкaвaнacцi aцэнaчныx крытэрыяу. na меры ix y3aeMHara зблiжэння кpытэpыi нaбывaюць рысы якacнaй aгyльнacцi, што з'яуляецвд неaбxоднaй пеpaдyмовaй для ix нacтyпнaй aгpэгaцыi.
Якacнaя aцэнкa пaчынaеццa з выяулення cтpyктypныx acaблiвacцяy aб'ектa i нacтyпнымi вызнaчэннямi фyнкцыянaльныx xapaктapыcтык. TaMy кaнцэптyaльнaе aпicaнне пpaцэcy naBiHHa быць вытpымaнa y тaкой жa пacлядоУнacцi, г. зн. фyнкцыянaльныя змены y cicтэме caцыя-пpыpодныx aдноciн твшны быць вызнaчaны як дpyгacныя, вытворныя aд cтpyктypныx пе-payтвapэнняy. Аднaчacовa, у aдпaведнacцi з фiлacофcкaй тpaдыцыяй, пеpayтвapэннi y сю-тэме экaлaгiчныx aдноciн выяyляюццa як коль-кacныя, якiя пaддaюццa лiчбaвaй iнтэpпpэтaцыi [1, с. 141].
TaraM чынaм, aнтpaпaгенныя пеpayтвapэннi cтpyктypнa-фyнкцыянaльнaй apгaнiзaцыi эга-лaгiчныx комплекcaУ могyць aцэньвaццa як якacнa-колькacныя змены, якiя aдбывaюццa na прынцыпе пpычыннa-cледчaй yзaемaзa-лежнacцi.
Анaлiз пpычыннa-cледчaй зaлежнacцi пaмiж cтpyктypнымi i фyнкцыянaльнымi зменaмi y cicтэме «чaлaвек - пpыpодa» cклaдaе icтотны acпект aцэнaчнaй пpaцэдypы, aжыццёyленaй у aдпaведнacцi з caцыяльнымi кpытэpыямi ягас-нacцi acяpоддзя. Антpaпaгеннa пеpaтвоpaнaе acяpоддзе, якое cтpaцiлa тpaдыцыйны бiяге-aцэнaлaгiчны cтaтyc, у aцэнaчнaй структуры пaвiннa быць пpaдcтayленa y дыфеpэнцaвaным выpaзе, г. зн. субсганцыйныя змены пaвiнны тлyмaчыццa як я^сным, якiя aдлюcтpоyвaюць знaчнacць roBara y cicтэмнaй apгaнiзaцыi бiяцэнозy, a aтpыбyтыyныя, у cвaю чapгy, як вытворныя, яюя выкaзвaюць кольтасную пpaд-cтayленacць фaктapy. Ацэнaчнaя cпaлyчaнacць двyx гэтыx acпектay фaктapy (пpaдcтayленacцi i знaчнacцi) дaзвaляе дaбiццa дacтaтковa aдэк-вaтнaгa aдлюcтpaвaння экaлaгiчнaй ^ya^ii, якaя cклaлacя y aцэнцы ятасщ нaвaкольнaгa acяpоддзя.
Прынцып антропнай залежнасц y cicтэме caцыяэкaлaгiчныx ведay служыць yзоpaм эфек-тыyнacцi yзaемaдзеяння фшгсофп з пpaктыкaй
пpывaтнa-нaвyковaгa aнaлiзy, пры якiм тpaды-цыйны y фiлacофcкaй пpaблемaтыцы aб'ект дacледaвaння - дынaмiкa cyб'ектнa-aб'ектныx aдноciн - нaбывaе спецы^чную фоpмy arnpa-пaцэнaлaгiчнaй пpaблемы [2, с. 235].
Пры aбгpyнтaвaннi меcцa aнтpопнaгa прын-цыпу y cicтэме экaлaгiчнaй aцэнкi вaжнaе зш-чэнне мaе вызнaчэнне pолi aнтpaпaгеннaгa фaк-тapy y apгaнiзaцыi cicтэмнaй цэлacнacцi бiятэx-нacфеpныx yтвapэнняy, пaдтpымaннi y ix cтaнy дынaмiчнaй caцыяпpыpоднaй paymBari i зaбеc-пячэннi неaбxоднaй для нapмaльнaй жыцця-дзейнacцi якacцi прыроды пacялення.
1снуе пpaблемa зaлежнacцi ятасщ нaвaколь-нaгa acяpоддзя от ступеш структурш-функ-цыянaльнaй yзaемнaй aдaптaвaнacцi як ca-цыяльнaй, тaк i yлacнaй пpыpоднaй кaмпaненты cicтэмы «чaлaвек - пpыpодa». Вiдaвочнa, што Умовы caцыяпpыpоднaй yзaемнaй aдaптaцыi нa УзpоУнi aкyльтypaнaгa пpыpоднaгa acяpоддзя, якое yключaе aгpaцэнозы, штучныя вaдaёмы i iншыя культурныя экacicтэмы, пpынцыповa aдpознiвaюццa aд yмоy, якiя pэaлiзyюццa нa УзpоУнi yзaемaдзеяння з нaтypaльнымi бiяком-плекcaмi: лясныш бiятопaм, paчной araa-cicтэмaй i г. д., тaмy у комплекcнaй aцэнцы пaвiннa yлiчвaццa cпецыфiкa вызтачэння якacцi нaвaкольнaгa acяpоддзя y зaлежнacцi aд cтyпенi aнтpaпaгеннaй aбyмоУленacцi бягучык прадз-cay [3, с. 35].
Сyчacныя кaмпaненты пpыpоднaгa acяpод-дзя m плaнеце (зa выключэннем acобныx, фaк-тычнa yнiкaльныx выcaкaгоpныx, талярнык, acтpayныx i iншыx yчacткay) не могyць быць пpызнaны безyмоУнa нaтypaльнымi, i тaмy нaяyнacць aнтpaпaгеннaгa фaктapy y структуры бiяцэнозy, яго роля (як дэcтpyктыyнaя, тaк i кaнcтpyктыyнaя) у зaбеcпячэннi структурта-фyнкцыянaльнaй apгaнiзaцыi кaнкpэтнaй эга-лaгiчнaй cicтэмы пaвiнны быць yключaны y ятасщ pэгyлятыyнaгa прынцыпу y aцэнaчнyю пpaцэдypy.
Роля aнтpaпaгеннaгa фaктapy y дэструк-тыyныx пpaцэcax шыpокa acветленa y лiтapa-тypныx кpынiцax i мaе дacтaтковa поУнaе aдлюcтpaвaнне y кaнцэптyaльныx, дысцып-лiнapныx, нaвyковa-пpaгнacтычныx вapыяцыяx, aле aдвapотны бок, г. зн. функцыя пaзiтыyнaгa удзелу чaлaвекa y дынaмiцы paзвiцця бiяcфеp-ныx кaмпaнентay, дa гэтaгa чacy не cтaлa, шсу-пеpaк кaнцэптyaльным пaлaжэнням вучэння aб нaacфеpы У. I. Вяpнaдcкaгa, пpaдметaм сур'ёз-нaй тэapэтыкa-метaдaлaгiчнaй iнтэpпpэтaцыi. Мaбыць, гэты недaxоп пaвiнен быць пеpaaдо-лены y пpaцэcе pacпpaцоyкi метaдaлогii aцэнкi якacцi нaвaкольнaгa acяpоддзя y cyвязi з су-aдняcеннем крытэрыяу aптымaльнacцi эга-лaгiчнaй ciтyaцыi з aцэнaчнымi пaкaзчыкaмi
А. С. Чарв1нск1
105
рэабшггацыйных працэсау ва умовах постава-рыйнай дэградацып якасцi прыроднага асярод-дзя пражывання жыхароу Беларусi.
Задача карэляцыi двух узроуняу ацэнкi: са-цыяльнага, яю вызначае якасны узровень рэабiлiтацыйнага, г. зн. аднауляе нормы са-цыяпрыроднага узаемадзеяння, працэсу, i бiягеацэналагiчнага, што абапiраецца на комплекс крытэрыяу, якiя не маюць непасрэднага стаулення да чалавека (ступень вiдавой раз-настайнасцi, збалансаванасць трафiчных сувя-зяу, экалагiчная пластычнасць вщау i г. д.) [4, с. 201], эфектыуна можа быць вырашана толькi у выпадку прыцягнення да ацэначнай працэдуры антропнага прынцыпу як тэарэтыч-най асновы.
Прынцып ¡ерархп якасных характарыстык адлюстроувае супадпарадкаванасць канцэпту-альных блокау, дазваляе пераадолець аднамер-насць ацэню якасцi навакольнага асяроддзя i пэуную бесструктурнасць у тэарэтычным адлюстраваннi гэтага сацыяэкалагiчнага феномену.
Дыферэнцыяцыя па прынцыпе iерархii дазваляе ажыццявщь падзел цэласнай структуры на элементы з вылучэннем узроуняу супадпарадкаванасщ у двух кiрунках: цэн-тратзацып, з характэрнай для гэтай формы функцыянальнай агульнасцю вылучаемых узроуняу, i дэцэнтралiзацыi, якая мае на увазе функцыянальную супрацьлегласць узроуняу у ацэначнай структуры.
Цэнтралiзаваная форма дапускае агульна-мэтавую функцыянальную сувязь, якая выказ-вае шматузроуневы характар ацэню прыро-дазнаучага працэсу. Якасць навакольнага асяроддзя у таюх выпадках ацэньваецца у адпа-веднасцi з уштарнай пазiцыяй, што, безумоуна, змящае элемент унутранай супярэчнасцi.
Значна больш перспектыу мае дыферэн-цыяцыя ацэначных узроуняу па прыкмеце дэцэнтралiзацыi. Такi падыход не абцяжараны першапачаткова адзiнай мэтавай зададзенасцю ацэначнай працэдуры i прадстаулены большай функцыянальнай варыябельнасцю. Iерархiя узроуняу па прыкмеце дэцэнтралiзацыi не можа быць зведзена да дыферэнцыяцып роунапа-стауленых элементау, бо яна уяуляе сабою прыватны выпадак падзелу цэлага на частю, з той асаблiвасцю, што элемешаш цэлага высту-паюць функцыянальна незалежныя адзiн ад аднаго аспекты якасщ асяроддзя [5, с. 163].
Вщавочна, што ацэнка экалагiчна экстрэ-мальных рэгiёнау дапускае больш цвёрдую iерархiю ацэначных крытэрау, а аптымальнасць, у сваю чаргу, дапускае для свайго атсання параунальна мяккую iерархiю, блiжэйшую па сваёй форме да гарызантальнага выразу.
У межах разгледжаных абмежаванняу у структурыялiзацыi феномену якасщ наваколь-нага асяроддзя можа быць прапанавана схема рэалiзацыi выкладзенага прынцыпу, якая улiч-вае не толькi мэтавую накiраванасць ацэначнай працэдуры, што складае яе суб'ектны аспект, але i сукупнасць аб'ектных, уласна прырод-ных перадумоу адэкватнай ацэнкi экалагiчнай штуацыи.
Збалансаванасць памiж прыроднымi i са-цыяльнымi працэсамi выступае асноунай умо-вай экалагiчнай аптымальнасцi, таму у ацэнцы якасцi навакольнага асяроддзя пры выбары канкрэтнага варыянта ацэначнай iерархii заусё-ды павiнен прысутнiчаць крытэрый сацыяпры-роднай карэляцыi, заснаваны на прызнанш iх функцыянальнай агульнасцi.
У ацэначнай iерархii якасных характары-стык экстрэмальнага прыроднага асяроддзя прынцыпова прыярытэтнымi з'яуляюцца меды-ка-бiялагiчныя крыгарып, але яны не вычэр-пваюць усёй паунаты ацэначнай структуры. Часта прыярытэтнымi крытэрыямi выступаюць эканамiчныя ацэню рэсурснага патэнцыялу, а экалагiчныя паказчыю са стратай ацэначнай значнасцi ператвараюцца у дадатковыя, вы-творныя ад эканамiчных, са значным скарачэн-нем сферы iх функцыянальнай арганiзацыi да узроуню ацэнкi рэкрэацыйных патэнцый пра-мыслова эксплуатуемага экакомплексу (ва умо-вах Беларусi, як правiла, ляснога).
Змена ацэначных прыярытэтау звязана не са змяненнем аб'екта ацэню (iм ва ушх выпадках застаецца стан прыроднага асяроддзя пражывання), а з дынамшай суб'ектна-аб'ектных са-цыяпрыродных адносш.
Вiдавочна таксама, што для эфектыунай ацэнкi экалагiчнай сiтуацыi неабходна iерархiя нарматыуных фактарау у залежнасцi ад наюра-ванасцi ацэначнай працэдуры, i прынцып iерархii, якi прадугледжвае дыферэнцыяцыю паказчыкау якасцi навакольнага асяроддзя па ступеш iх сацыяэкалагiчнай значнасцi, мае вялшае значэнне.
Прынцып трамгдальнасцг ацэначнай структуры можа быць прадстаулены як пры-ватны выпадак, вытворны ад прынцыпу iерархii якасных характарыстык, яю рэалiзуецца ва умовах страты сацыяпрыроднай аптымальнасцi i узнiкнення экалагiчнай пагрозы.
У экалагiчна экстрымальных умовах шра-мiдальны комплекс крытэрыяу павiнен скласщ пэунае канцэптуальнае адзiнства ацэначнага успрымання навакольнага асяроддзя, таму патрабаванне цэнтралiзацыi узроуняу ацэнкi з'яуляецца адной з вызначальных умоу шсь-менна ажыццёуленай iерархiзацыi фактарау ацэнкi.
106
Нарматыуныя прынцыпы у структуры комплекснай auэнкi якacui навакольнага асяроддзя
1ншай асаблiвасцю пiрамiдальнай ацэнач-най структуры з'яуляецца яе сацыяэкалапчная нарматыунасць, г. зн. дынамiчная залежнасць вастрыш шрамщальнага пабудовы ад тэмпау i характару эколага-рэабштацыйных працэсау, якiя адбываюцца.
Трэцяй акалiчнасцю, якая вызначае спе-цы^чнасць пiрамiдальнай структуры крытэ-рыяу, з'яуляецца яе часовы характар, абме-жаваны тэрмiнам захавання экстрымальнасцi асяроддзя пасялення.
Пiрамiдальнасць ацэначнай структуры дае магчымасць пераадольваць функцыянальную дыферэнцыяцыю кожнага з нарматыуных уз-роуняу i садзейшчае iх канцэптуальнай агуль-насцi, што у значнай ступенi спрыяе працэсу агрэгацыi экалагiчных фактарау па прыкмеце мэтавага прызначэння.
Функцыянальная i мэтавая агульнасць усяго ацэначнага комплексу дазваляе прадставщь яго адзшым нарматыуным блокам, структураваным па прыкмеце прычынна-следчай залежнасцi адбiваных у канцэптуальнай схеме сацыяпры-родных працэсау. Дыферэнцыяцыя выдзеленых узроуняу у комплекснай ацэнцы экстрымальнай якасцi навакольнага асяроддзя звязана з iх спе-цыялiзацыяй, г. зн. наяунасцю уласнай ацэначнай функцып, што, безумоуна, утрымлiвае патэнцыi мiжузроУневай канфлiктнасцi як па працэдурных падставах, так i па структурных.
Такая супярэчнасць з'яуляецца унутраным, першапачаткова уласцiвым любой шрамщаль-най структуры ацэнкi, i, вщаць, адзiны эфек-тыуны спосаб пераадолення канфлiктнасцi -гэта штучнае пераразмеркаванне ацэначных акцэнтау у працэдуры iнтэрпрэтацыi экалапч-най сiтуацыi экстрэмальных рэгiёнау. У комплекснай сютэме ацэнкi якасцi навакольнага асяроддзя роля эканамiчных, эстэтычных, бiягеацэналагiчных i шших крытэрыяу павiнна быць штучна зашжана на карысць медыка-бiялагiчных. У практыцы сацыяльнага прыро-дакарыстання гэтае патрабаванне можа мець наступныя рэальныя увасабленнi: радыеак-тыуна забруджаны, яю не адпавядае патраба-ванням экалапчнай бяспекi, прыродны кампа-нент павшен быць прымусова выведзены з сютэмы прыроднага асяроддзя чалавека; ра-дыеактыуна-пашкоджаныя жывёлы павiнны адстрэльвацца з наступным пахаваннем i пiсь-мовым афармленнем, а эстэтычна высакаякас-ны ландшафт на тых жа падставах павшен быць
заараны з перанясеннем верхняга пласта, зме-щае радыёнуклiды, на глыбшю не менш за 30 см у глшютых глебах i на глыбшю экалапчна бяспечнага дэпанавання у суглiнкавых тарфя-ных глебах.
Для ацэнкi стану сютэм сацыяльнай шфра-структуры трэба юравацца сукупнасцю супас-тауных памiж сабою уяуленняу пра структуры прыроднага i штучнага паходжання [6, с. 287]. Пры гэтым мае сэнс штэрпрэтаваць агрэгаваныя фактары, што значна памяншае верагоднасць пераацэнкi аднаго класа фактарау у складанай структуры iх узаемаадносiн. Агрэгацыя дазваляе падзялщь складана арганiзаваны фактар на элементы i пасля мадальнай ацэнкi кожнага з iх фармаваць канцэптуальныя блою, аб'яднаныя узаемазалежнасцю.
Заключэнне. Галоуныя высновы могуць быць прадстаулены у наступным выразе:
- для фармiравання цэласнай карцшы эка-лагiчнага стану навакольнага асяроддзя неаб-ходна апераваць прынцыпамi, яюя адлюст-роуваюць не толькi структурную сувязь эле-ментау апiсванай з'явы, але i функцыянальныя характарыстыкi з улшам перспектывы са-цыяпрыродных сувязяу;
- экалапчная ацэнка навакольнага асяроддзя пастаянна павшна рабiцца адраснай выявай, у штарэсах якой-небудзь функцыянальнай сферы: якасна - няякасна у рэкрэацыйным, вы-творчым, эстэтычным i г. д. У гэтым стауленш прадуктыуны прынцып якасна-колькаснай спа-лучанасщ паказчыкау;
- прынцып iерархii i асаблiва вытворны з яго прынцып шрамщальнасщ ацэначнай структуры найбольш эфектыуныя у выпадку аналiзу экалапчна экстрэмальнай сiтуацыi;
- прынцып антропнай залежнасщ вызначае межы магчымага антрапагеннага уздзеяння на прыроднае асяроддзе, бо паказчык якасцi асяроддзя не можа быць безадносным да ды-намiкi сацыяльнага кампанента.
Сферай прымянення комплексу прынцыпау могуць стаць тэорыя i практыка аптымiзацыi сацыяпрыродных адносiн. Магчымасцi прак-тычнага прымянення комплексу прынцыпау абумоулены тым, што ён павiнен быць пла-стычным i дапускаць магчымасщ узрастання i памяншэння фактару ацэню. Такiм чынам, прыцягненне выкладзеных прынцыпау заусёды выступае своеасаблiвым кампрамюам, часовым i адносным.
Спiс лггаратуры
1. Лукашевич В. К. Философия и методология науки: учеб. пособие. Минск: Современная школа, 2006. 320 с.
2. Ващекин Н. П., Мунтян М. А., Урсул А. Д. Глобализация и устойчивое развитие. М.: МГУК, 2002. 320 с.
A. C. HapBiHCKi
107
3. koothhckhh Э. H. Эвonroцнoннbiн процесс b coBpeMeHHoM 6uoc$epe // Ounoco^cKue HayKH. 2000. № 1. C. 34-37.
4. BogonbaHOB n. A. YcTOHHHBOCTb gHHaMHKH 6uoc$epbi. Mhhck: HayKa h TexHHKa, 1981. 246 c.
5. fflupoKaHOB fl. H. // AKageMHK fflupoKaHOB ^mhtphh HBaHOBHn: ^unoco^ua, MeTogonorua, no-3HaHue. Mhhck: npaBo h экoнoмнкa, 2016. 757 c.
6. BepHagcKHH B. H. №6paHHbie Tpygbi no 6uoreoxuMHH. M.: Mbicnb, 1967. 376 c.
References
1. Lukashevich V. K. Filosofiya i metodologiya nayki [Philosophy and methodology of science]. Minsk, Sovremennaya shkola Publ., 2006. 320 p. (In Russian).
2. Vashchekin N. P., Muntyan M. A., Ursul A. D. Globalizatsia i ustoychivoye razvitie [Globalization and sustainable development]. Moscow, MGYK Publ., 2002. 320 p. (In Russian).
3. Kolchinsky E. I. Evolutionary process in the modern biosphere. Filosofskiye nauki [Philosophical sciences], 2000, no. 1, pp. 34-37 (In Russian).
4. Vodop'yanov P. A. Usotoychivost' dinamiki biosfery [Stability of biosphere dynamics]. Minsk, Nauka i tekhnika Publ., 1981. 246 p. (In Russian).
5. Shirokanov D. I. Akademik Shirokanov Dmitriy Ivanovich: filosofiya, metodologiya, poznaniye [Academician Shirokanov Dmitry Ivanovich: philosophy, methodology, knowledge]. Minsk, Pravo i ekonomika Publ., 2016. 757 p. (In Russian).
6. Vernadsky V. I. Izbrannyye trudy po biogeokhimii [Sel. wr. on biogeochemistry]. Moscow, Mysl' Publ., 1967. 376 p. (In Russian).
iH^apMa^ra npa ayTapa
HapBiHCKi A^aKcaHflp CapreeBin - KaHgbigaT $inaco$cKix HaByK, cTapmbi HaByKoBbi cynpa^y-HiK Agg3ena ca^ianbHaM экanoгii i 6iaэтнкi. iHcTbiTyT ^inaco^ii Ha^iaHanbHaM AKa^Mii HaByK Pэcny6niкi Eenapycb (220072, r. MiHcK, Byn. CypraHaBa, 1/2, Pэcny6niкa Eenapycb). E-mail: a.chervinski@gmail.com
Information about the author
Chervinsky Alexander Sergeevich - PhD (Philosophy), Senior Researcher of the Department of Social Ecology and Bioethics. Institute of Philosophy of the National Academy of Sciences of Belarus (1/2, Surganova str., 220072, Minsk, Republik of Belarus). E-mail: a.chervinski@gmail.com
nacmyniy 15.04.2022
