Научная статья на тему 'НАМАНГАН ВИЛОЯТИДА ТУМАНЛАР МИҚЁСИДА АХОЛИ ЖОН БОШИГА ИСТЕЬМОЛ МАХСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

НАМАНГАН ВИЛОЯТИДА ТУМАНЛАР МИҚЁСИДА АХОЛИ ЖОН БОШИГА ИСТЕЬМОЛ МАХСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
34
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
истеьмол махсулоти / ҳудудий таркиб / маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми / иқтисодий-математик усул / эконометрик моделлаштириш / прогнозлаштириш.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — М. Юсубжанова, Н. Имомназарова, М. Қ. Холмуродов

Мақолада 2010-2020 йиллардаги Наманган вилоятида туманлар миқёсида ахоли жон бошига истеьмол маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажми динамикаси географик жиҳатдан ўрганилган. Ўрганишлар асосида вилоятда истеьмол маҳсулоти ишлаб чиқариш ҳажмини ҳудудий таркиб бўйича иқтисодий-математик тадқиқот усули ёрдамида эконометрик моделлаштирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — М. Юсубжанова, Н. Имомназарова, М. Қ. Холмуродов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НАМАНГАН ВИЛОЯТИДА ТУМАНЛАР МИҚЁСИДА АХОЛИ ЖОН БОШИГА ИСТЕЬМОЛ МАХСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

НАМАНГАН ВИЛОЯТИДА ТУМАНЛАР МЩЁСИДА АХОЛИ ЖОН БОШИГА ИСТЕЬМОЛ МАХСУЛОТЛАРИ ИШЛАБ ЧИКАРИШНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

М. Юсубжанова Н. Имомназарова М. Холмуродов

Наманган давлат университети

АННОТАЦИЯ

Маколада 2010-2020 йиллардаги Наманган вилоятида туманлар микёсида ахоли жон бошига истеьмол махсулоти ишлаб чикариш хажми динамикаси географик жихатдан урганилган. Урганишлар асосида вилоятда истеьмол махсулоти ишлаб чикариш хажмини худудий таркиб буйича иктисодий-математик тадкикот усули ёрдамида эконометрик моделлаштирилган.

Калит сузлар: истеьмол махсулоти, худудий таркиб, махсулот ишлаб чикариш хажми, иктисодий-математик усул, эконометрик моделлаштириш, прогнозлаштириш.

КИРИШ ВА ДОЛЗАРБЛИГИ

Жамият микёсида ахоли жон бошига истеьмол махсулоти ишлаб чикариш махсулотларга булган талабни кондириш хар кандай давлат учун мухим масала ва ахоли фаровонлигининг асоси хисобланади. Шу боис истеъмол товарлари бозорини шакллантириш ва унинг ривожланиши буйича муаммоларга жиддий ёндашув талаб этилади.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида "давлатнинг инновацион янгиланиш дастурини шакллантириш, инновация ва инвестициялардан самарали фойдаланадиган янги авлод кадрларини, янги сармоядорлар синфини тайёрлаш ута мухим ахамиятга эга. Бунинг учун Узбекистонни технологик ривожлантириш ва ички бозорни модернизация килиш буйича кучли миллий гоя ва миллий дастур керак. Ушбу дастур Узбекистонни жахондаги тараккий топган мамлакатлар каторига тезрок олиб чикишга имкон яратиши лозим.

Махсулот ишлаб чикариш хажми ва унинг нархини белгилаш амалиётини бутунлай кайта куриб чикиб, бозор тамойилларини жорий этиш зарур"лиги мухим йуналишлардан бири сифатида белгилаб берилди[1]. Мурожаатномада белгилаб берилган устувор вазифаларни хал этишда шахар ва кишлокларимизда истеьмол махсулоти ишлаб чикариш махсулотларга булган талабни кондириш, истеьмол махсулоти ишлаб чикариш хажмини географик жихатдан урганиш долзарб муаммолардан хисобланади. Тадкикотлар асосида вилоятда истеьмол махсулоти

ишлаб чикариш хажмини худудий таркиб буйича эконометрик моделлари хосил килинган ва моделлар асосида прогнозлар келтирилган.

Юкоридагилардан келиб чикиб, Узбекистонда истеьмол махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантиришда худудларнинг табиий ва ижтимоий-иктисодий имкониятлари, географик хусусиятлари хамда экологик вазиятини хисобга олган холда унинг худудий таркибини такомиллаштириш буйича бир катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда.

1. МЕТОДЛАР ВА УРГАНИЛИШ ДАРАЖАСИ

Саноат тармокларининг ривожланиши ва худудий таркибини такомиллаштириш масалалари буйича Узбекистон, хорижий ва МДХ, олимлари томонидан бир катор тадкикотлар олиб борилган ва кенг микёсда урганилган .

Тадкикот ишини олиб бориш жараёнида статистик, иктисодий-математик, прогнозлаштириш, иктисодий тахлил каби тадкикот усулларидан фойдаланилди.

2. ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Наманган вилоятида туманлар микёсида ахоли жон бошига истеьмол махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг устивор йуналишларини аниклаш максадида 2010-2020 йиллар давомида туманлар буйича ахоли жон бошига истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажмига оид статистик маълумотлар тупланди. Тупланган статистик маълумотларни кузатиш асосида туманлар буйича ахоли жон бошига истеьмол махсулотлар ишлаб чикариш хажми динамикаси буйича куйидаги жадвал хосил килинди (1-жадвал).

1-жадвал

2010-2020-йилларда Наманган вилоятида туманлар буйича ахоли жон

бошига истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажми (минг.сум)

Йиллар 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Вилоят 2331, 2948, 3706, 4368, 5529, 7458, 8121, 1064 1396 2262 2520

буйича 6 3 4 2 1 9 7 7,3 8,9 5 3,6

Наманган Шахри 685,8 911,3 1057, 0 1055, 9 1256, 5 2230, 8 2291, 8 2634, 0 3514, 3 3849, 1 2269, 1

Мингбуло к 39,9 49,9 60,3 73,5 124,1 221,2 254,7 261,2 298,3 520,6 4309, 6

Тумани

Косонсой Тумани 120,0 107,0 122,0 188,5 277,1 442,4 533,6 701,2 1050, 4 1424, 5 3138, 8

Наманган Тумани 249,0 281,2 507,0 603,0 712,0 812,5 1383, 5 1931, 7 3064, 4 3850, 3 1461, 3

Норин Тумани 49,7 46,3 217,2 279,8 307,9 328,4 314,8 393,1 447,2 1677, 1 5127, 7

Поп Тумани 51,9 146,6 230,6 251,1 312,6 404,6 406,1 510,6 591,5 1086, 0 577,3

Туракург ан 77,6 46,0 172,5 210,1 342,6 499,0 598,9 1436, 0 1594, 2 2653, 2 1276, 6

Тумани

Уйчи Тумани 108,7 166,3 150,2 272,2 467,1 419,3 479,2 539,1 750,2 2485, 5 1508, 8

Учкурган Тумани 628,1 726,8 678,1 729,0 857,5 833,2 760,4 959,4 1259, 7 3012, 1 1084, 2

Чорток Тумани 119,9 79,2 98,4 122,5 189,0 386,1 396,5 362,0 358,9 579,7 2079, 8

Чуст Тумани 100,4 143,9 166,6 278,9 307,5 296,2 408,3 560,5 636,4 891,6 861,6

Янгикург ан 100,6 243,8 246,5 303,7 375,2 585,2 293,9 358,5 403,4 595,3 1508, 8

Тумани

Жадвал Узбекистан Республикаси давлат статистика кумитаси маълумотлари

асосида муаллифлар томонидан тузилган.

1-жадвалда берилган истеьмол махсулотлари ишлаб чикаришининг ривожланишига эътибор каратадиган булсак, бу ерда 2010-2020 йиллар оралигида махсулот ишлаб чикаришини йилдан йилга ортиб борганлигини куриш мумкин. Масалан 2010 йилда Норин туманида ахоли жон бошига 49,7минг сумлик махсулот ишлаб чикарилган булса, 2020 йилга келиб 5127,7минг сум микдорида истеьмол махсулотлари ишлаб чикарилган. Утган сунгги ун йил ичида махсулот ишлаб чикариш хажми 11 мартага купайган. Бирок, вилоят ички худудлари истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш буйича турлича улушга эга. Айрим худудлар (Наманган, Учкурган) катта салмокка эга булса, айрим худудлар эса аксинча, жуда хам кам истеьмол махсулоти ишлаб чикариши хажмига эга (Мингбулок).

Наманган вилоятида туманлар микёсида ахоли жон бошига истеьмол махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг уствор йуналишларини урганишда, иктисодий оптимал моделлаштиришда утказилган синовлар асосида тупланган маълумотлар буйича тузилган эмпирик формулалардан фойдаланилади. Эмпирик формулаларни хосил килишнинг энг самарали усулларидан бири - бу энг кичик квадратлар (ЭКК) усулидир.

Утказилган n та кузатувлар натижасида x нинг кетма-кет x1, x2,..., xn кийматлари хосил килинган. Ушбу кузатувларда y нинг хам мос y1, y2,..., yn кийматлари топилган. Агар ушбу кийматлардан тузилган нукталар M1(x1, y1),

M2(x2, y2),....., Mn (xn , yn ) текисликда координаталар тизимида бирорта чизик

атрофида таркалган булса, унда апроксимацияланувчи функция сифатида даражали купхад y=a0 +a1x+a2x2 +a3x3 ..+anxn ни олиш мумкин. Бунда факатгина а0,

а1, а2, а3, ..... ва ап лар хозирча номаълум параметрлар. Ушбу функционал

богланишдаги а0, а1, а2, а3 ва ап параметрлар кийматларини топиш учун нормал тенгламалар системасидан фойдалананилади. Аникланган тенгламалар системаси асосида Наманган вилоятида туманлар микёсида ахоли жон бошига истеьмол махсулотлари ишлаб чикаришни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг устивор йуналишларини иктисодий математик усуллардан фойдаланган холда 2010-2020 йиллардаги Наманган вилоятида истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажми буйича статистик маълумотлар динамикасини илмий жихатдан эконометрик тахлил килиш максадга мувофикдир.

Y махсулот хажми = -1,8261x6 + 61,858x5 - 803,65x4 + 5061,8x3 - 15885,0x2 +

23539,10x - 9721,2; (1) Бу ерда: Y махсулот хажми -Наманган вилоятида истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажми; t - вакт (йиллар). Бунда аникланган модель графиги билан хакикатда Наманган вилоятида истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг графиги узгаришини такккослаш мумкин булиб, иктисодий тахлил оркали куринмаган айрим четланишларни кузатиш имконияти пайдо булади ва бу уз-узидан илмий асосланган карорлар чикаришга ёрдам беради (1-расм).

Наманган вилояти буйича

30000

25000

20000

15000

10000

5000

-1,8261x6 + 61,858x5 - 803,65x4 + 5061,8x3 - 15885x2 + 23539x - 9721,2 R2 = 0,9965

-<>

10

12

y

0

0

2

4

6

8

Энди хосил килинган математик моделлар асосида истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг керакли йилларгача прогноз килиш имконияти пайдо булади (2-жадвал).

2-жадвал

Эконометрик модель натижаларининг таккослама жадвали

Наманган Y = -1,8261x6 + 61,858x5 - 803,65x4 + 5061,8x3 -

Вилояти 15885,0x2 + 23539,10x - 9721,2; R2 = 0,9965

Наманган

Шахри y = 0,5149x6 - 15,833x5 + 184,27x4 - 1001,8x3 + 2531,2x2 - R2 =

2275,1x + 624,23 0,9889

Мингбулок Тумани y = 0,0722x6 - 2,205x5 + 25,657x4 - 142,19x3 + 388,41x2 - R2 =

470,99x + 218,16 0,9966

Косонсой

Тумани y = 0,042x6 - 0,9033x5 + 6,641x4 - 18,416x3 + 25,453x2 - R2 =

33,297x + 140,23 0,999

Наманган

Тумани y = 0,4076x6 - 12,71x5 + 156,44x4 - 948,14x3 + 2915,3x2 - R2 =

4067,1x + 2206,6 0,9982

Норин Тумани y = -0,0136x6 + 0,4193x5 - 5,1015x4 + 30,867x3 - 95,037x2 + R2 =

134,11x - 55,811 0,9962

Поп

Тумани y = -0,018x6 + 0,4941x5 - 5,2812x4 + 28,133x3 - 78,473x2 + R2 =

103,73x - 0,0333 0,9241

Туракурган Тумани y = 0,0262x6 - 0,7611x5 + 8,6742x4 - 49,346x3 + 147,48x2 - R2 =

218,46x + 134,48 0,9951

Уйчи

Тумани y = -0,014x6 + 0,3922x5 - 4,1031x4 + 19,652x3 - 41,329x2 + R2 =

27,45x + 16,544 0,9589

Учкурган Тумани y = -0,0632x6 + 1,9419x5 - 23,581x4 + 143,96x3 - 458,34x2 + R2 =

717,73x - 335,83 0,9957

Чорток Тумани y = -0,0285x6 + 0,8557x5 - 9,98x4 + 57,388x3 - 167,97x2 + R2 =

229,26x - 96,522 0,9906

Uzbekistan www.scientificpr02ress.uz Page 219

Чуст Тумани y = -0,0137x6 + 0,3769x5 - 4,013x4 + 20,902x3 - 53,688x2 + 60,02x - 13,978 R2 = 0,996

Янгикурган Тумани y = 0,0876x6 - 2,6422x5 + 30,889x4 - 175,87x3 + 501,24x2 -643,99x + 300,14 R2 = 0,8809

Энди хосил килинган математик моделлар асосида истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг керакли йилларгача прогноз килиш имконияти пайдо булади, иктисодий район ва унинг худудий таркиби буйича керакли йилларгача булган прогноз курсаткичлари аникланди

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хулоса ва таклифлар

Вилоятда истеъмол товарлари ахоли жон бошига истеьмол махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг ривожлантиришга каратилган зарурий чоралар сифатида самарали технологияларни ишлаб чикиш масаласига етарлича эътибор каратилиши долзарб вазифа булиб колмокда. Жумладан, мамлакатда истеъмол махсулотлари ишлаб чикариш ва унинг бозорини ривожлантириш, унда самарали маркетинг воситаларини куллаш, бозор конъюнктурасини бахолаб борувчи тизимни йулга куйиш, ички истеъмол бозори буйича тадбиркорлик субъектларига ахборот хизматларини курсатувчи янги хизмат турларини купайтириш максадга мувофик. Тахлиллардан маълум булмокдаки, чакана савдо корхоналарининг майдон жихатидан йириклашиб бориши, истеъмол товарлари бозорини ривожланишининг асосий хусусиятларидан бири хисобланади. Чакана савдо корхоналарининг йириклашуви эса ахолига замонавий чакана савдо хизматлари курсатишнинг асосий меъзонидир. Бу холатлар вилоятларда йирик супермаркетларни купайтириш, чакана савдо шахобчаларини туманлар ва кишлоклар буйича таксимланиши ижобий хал этиш лозимлигини келтириб чикармокда. Ушбу холат ахолини истеъмол товарлари билан самарали таъминланиш, савдо маданиятини янада оширишга имкон беради. Республика хамда вилоятлар микёсида уюшган савдони ривожлантиришга каратилган махсус худудий дастурни ишлаб чикиш оркали истеъмол махсулотлари ва уларнинг бозорини ривожланишига эришиш лозим.

REFERENCES

1) Y36eKHCTOH Pecny6nHKacH npe3HgeHTH fflaBKar Mup3HeeBHHHr OHHH Ma^nucra Mypo^aarnoMacH. TomKeHT. 2018 hhh.

2) Y36eKHCTOH Pecny6nHKacH HH.MHK CTaracTHK TynnaMH. 2010-2020. TomKeHT-2019. - E.170. (Annual statistical collection of the Republic of Uzbekistan. 2010-2020. Tashkent-2020. - P. 170).

3) Абдиназарова Х.О. Фаргона иктисодий районидаги кимё саноати корхоналарининг ривожланишини социологик усуллар ёрдамида урганиш тажрибаси // Узбекистон География жамияти ахбороти, 57 - жилд. - Т, 2020. -Б. 153-158. (Abdinazarova H.O. Experience in studying the development of chemical industry enterprises in the Fergana economic region using sociological methods // Information of the Geographical Society of Uzbekistan, Volume 57. - T., 2020. - P. 153-158)

3) Abdinazarova X.O. Geographic approach to the development of the network of chemical industry of Uzbekistan. Экономика и социум. Электронное периодическое издание Россия, г. Саратов 2020. №9(76). -P 3-7.

4) Bayxonov B.T. Узбекистон Республикасида саноат иктисодиётига киритилаётган инвестицияларнинг эконометрик тахлили. // Development Prospects of Economic Cooperation Between Republic of Uzbekistan and People's Republic of China «International scientific-practical conference Tashkent, april 22». Printed: Xinjian Edication Press. - China, 2016. - P. 196-199.

5) Хабибуллаев И., Уринов Р. ва бошк.Эконометрика. Укув кулланма - Т.: Университет, 2019. (Xabibullayev I., Urinov R. and others.Econometrika. Study guide - T.: University, 2019.).

6) Махмудов Н. Ижтимоий-иктисодий жараёнларни прогноз килиш. Укув кулланма. - Т.: «Иктисодиёт», 2012. (Maxmudov N. Forecasting socio-economic processes. Study guide. - T.: «Economy», 2012.)

7) Соатов Н.М. Статистика.. - Т.: «Тиббиёт», 2003. (Soatov N.M.. - T.: «Economy», 2003.)

8) Узбекистон Республикаси статистик маълумотлари. http://stat.uz/.

9) Наманган вилояти статистик маълумотлари. http ://namstat. uz/.

10) https://fayllar.org/eng-kichik-kvadratlar-usuli.html.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.