CC BY
124
Норова Зарина Исломовна, унвонцуи Донишгоуи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав (Тоцикистон, Бохтар)
Норова Зарина Исламовна, соискатель Бохтарского государственного
университета имени Носири Хусрава (Таджикистан, Бохтар)
Norova Zarina Islamovna, claimant for candidate degree of Bokhtar State University named after Nosiri Khusrav (Tajikistan, Bokhtar), E-mail: norov-81@mail.ru
Вожа^ои калиди: цщонбини, афсона, хонандаи синни хурд, фолклор, кудак, цщрамонуо, тарбия
Дар мацола доир ба яке аз жанрцои маъмултарини адабиёти шифоуии тоцик - афсона ва нацши он дар ташаккули цауонбинии хонандагони синфуои ибтидои сухан меравад. Цайд мешавад, ки афсонацо дар тарбия ва ба камол расонидани шахсияти кудакон нацши мууим доранд. Тазаккур мегардад, ки афсонацо ба наврасон имкон медщанд, ки масъала^и барои худашон мууимро аз афсонацо пайдо намоянд. Афсона ба монанди дарвозае мебошанд, ки кудакон тавассути он ба олам ворид мешаванд ва ба маърифати он мегузаранд. Ощо барои худ цуввату дармони нав пайдо мекунанд ва имкониятуои навро дар худ муайян менамоянд ва цауонбиниро ташаккул дода, худашонро маърифат мекунанд. Натицагири шудааст, ки дар замони муосир усули кор бо хонандагони синфцои ибтидои дар заминаи афсонацо ва цацрамонони он дар тарбияи хислату нишонауои тщаммул ва эутироми кулли инсощо аз цониби олимони равоншинос, педагогика ва логопедия фаъолона тауия гардидааст ва щмчун василаи боэътимод дар ташаккули цауонбинй, башардусти, инсонпарвари ва тащммулпазирии хонандагони синфцои ибтидои маусуб меёбанд.
Ключевые слова: мировоззрение, сказка, младший школьник, фольклор, ребёнок, персонаж, воспитание
В статье исследуется жанр сказки, являющийся одним из распространенных жанров таджикской литературы, рассматривается её роль в формировании мировоззрения младших школьников. Отмечается, что сказки играют важную роль в воспитании и развитии личности ребенка. Подчеркивается, что в них могут отражаться важные для подрастающего поколения вопросы, способствующие развитию мировоззрения детей и предоставляющие возможности познания самих себя. Анализ источников показал, что в современном обществе педагогами, психологами и логопедами разработаны методы работы с учениками начальных классов на базе сказок и их героев как эффективный способ развития таких качеств, как гуманизм и толерантность, влияющих на их мировоззрение.
Key words: worldview, fairy tale, primary school student, folklore, child, character, upbringing
The article dwells on the fairy tale genre being one of the most common genres of Tajik literature and examines its role in shaping the worldview of younger students as well. It is underscored that fairy tales play an important role in the upbringing and development of the child^s personality. It is emphasized that they may reflect important issues for the younger generation that contribute to the development of the worldview of children and provide opportunities for self-knowledge. The adduced results of an analysis of the sources showed that in modern society, teachers, psychologists and speech therapists have developed methods of working with primary school students based on fairy tales and their heroes as an effective way to develop such qualities as humanism and tolerance that affect their worldview.
Ташаккули чахонбинии инсон дар давоми тамоми умр чараён мегирад. Ин чараён, дар раванди таълим бо дигаргунихои мунтазам ба инкишофи умумии хонандагони хурдсол вобастагй дорад. Дар зинаи аввал, ба хонандагони синфхои ибтидой вазифа ташаккули низоми мукаммали а^идахо нисбат ба ^онунияти инкишофи табиат ва чамъият гузошта нашудааст. Аз ин ру, чахонбинй барои хонандагони синни аввали мактабй танхо тавассути эчодиёти шифохй, ки дар китобхои забони модарй хам оварда шудаанд, ибтидо гирифта, ба воситаи онхо метавонанд тасаввуроту фахмиш, маълумот ва гояхои хуйи маърифатии чахонбинй ташаккул
177
ТДУ 8Т ТКБ 83,3Т
НАЦШИ АФСОНА ДАР ТАШАККУЛИ ЦАХ^ОНБИНИИ ХОНАНДАГОНИ СИНФХОИ ИБТИДОИ
РОЛЬ СКАЗКИ В ФОРМИРОВАНИИ МИРОВОЗЗРЕНИЯ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
THE ROLE OF FAIRY TALE IN FORMA TION OF WORLDVIEW OF YOUNGER STUDENTS
додa шaвaд. Мaсaлaн, 6a восигаи xислaтy xaрaктери к;axрaмонxо Ba обрaзнокии тaбиaти aфсонaвy ^икоя^о, тaсaввyроти ибтидоии xонaндaгон дaр борaи дигaргyнии хдёти тaбий дaр фacлxои сол, бориши бaрфy борон Ba тaндyрy чaроFaк, дaрк нaмyдaни оддитaрин aлок;aмaндй Ba вобaстaгии xодиcaxо дaр инкишоф, тaсaввyрот рочеъ 6a моддй бyдaни му^ити aтроф Ba дaр инкишофи доимй бyдaни он, фaxмидaни тaбиaти мyxолифaтxои тaъриxию ичтимой, тaсaввyрот дaр борaи xaёти инсонй Ba Faйриинсонй, фaxмидaни гакши xaлкyнaндa бозидaни оммaи xaлк дaр тaъриx Ba Faйрa OFOЗ мегaрдaд. nac метaвон гуфт, яке aз воcитaxои му^имми тaълимy тaрбия Ba тaшaккyл додaни чaxонбинии кyдaкон aдaбиёт, 6a xycyc эчодиёти шифохД 6a шумор мерaвaд. Дaр бaйни эчодиёти шифо^й aфcонa яке aз мyxимтaрин жaнри эчодиёти шифо^й 6a шумор рaфтa, мaв;еи мaxcyc дорaд. Истило^и '^сота" дaр aдaбиёти шифохД Ba aдaбиёти тaълифй 6a шaклxои гуногун: aфcонa, KTOca, достон, ртаоят, ^икоят, caргyзaшт, такл Ba aмcоли ин мaънидод шyдaacт [11, с.8]. Афcонaро xaмчyн жaнри aлоxидa Ba мaxcycи фолклори точик олимону мухд;;и;они зиёде чун P. Амонов, Б. Шермyxaммaдов, Ч. Обидов, Д. Pa6^B, P. Paxмонй, Ш. Мирзоевa, Д. Pax^^B, В.Асрорй, А. Сyфизодa, Ч,. Бобокaлоновa Ba дигaрон aз нук^и нaзaри илмй 6орхо мaвриди тaxлилy бaррacй кдрор додaaнд. Хдр гадоме aз олимон 6a ин ё он чихдти aфcонaxои точикй тaвaччyx нaмyдa, тaдк;ик;оти илмиеро aнчом додaaнд. Мaзмyнy мyндaричaи aфcонaxои точикиро омyxтa, онхоро 6a гуруххои мaxcyc тacниф нaмyдaaнд. Афcонa дaр '^yFa™ мyxтacaри истилохоти aдaбиётшиноcй" чунин мaънидод шyдaacт: "Афсога яке aз нaмyдxои мaшxyрy мaъмyли эчодиёти дaxaнaкии xaлк бyдa, ягон xодиcaи тaбий Ba ё вокеaи чaмъиятиро 6о усули фaнтacтикй тacвир метамояд" [8,с.15.] Афcонa - acaри нacрии эчодиёти дaxaнaкии xaлк;иcт, ки 6о мурури зaмон тaшaккyл ёфтa, дaр фолклор xaмчyн жaнр ycтyвор гaрдидaacт. Афcонa aз x^^ax^ гуногуни 6остонй, xaм реaлй, ки aз вок;еaxои зиндaгии одaмон тaркиб ёфт, 6о мaк;caди дaрк нaмyдaни xaёт, тaлк;ини aндешaxои дидaктикй, FOявию эстетикй вобacтa 6a чaрaёни мaфкyрaи зaмон Ba гyяндa такл кaрдa мешaвaд [2,с.200]. Фолклоршинос Paвшaн Paxмонй жaнри aфcонaро чунин тaъриф кaрдaacт: "^«доо Ba к;иccaxои ичтимой, мaишй, xaчвй, иш;й, ибрaтaнгез Ba тандомез, ки дaр борaи инсонхои гуногун, xaйвонот, мaxлyкоти xaёлй 6a мотанди дев, пaрй, aждaxо Ba низ сехру чоду Ba дигaр вокеот Ba xaводиcи caргyзaштй, ки 6о xaёли бaдеъ, 6a xaйcи aндешaxои рaнгин Ba aчибy Faриб бaён кaрдaaнд Ba 6о xaёлоти дилaнгезy пyрxaячон 6a шyнaвaндa Ba xонaндa зaвкy шaвк бaxшaнд Ba орзухо Ba ормонхои мaрдyмро инъикос дихдд Ba некихо чун рaxмy шaфк;aтy шодию сурурро 6a бaдиxо чун нaфрaтy aдовaтро 6едор кyнaд, aфcонa номидa мешaвaд" [11 ,с.17-18]. Афсота яке aз мyxимтaрин жaнри эчодиёти шифохй 6a шумор рaфтa, дaр худ xирaд Ba Faновaти мaънaвии xaлкро тaчaccyм менaмояд Ba 6о хусусиятхои хоси худ aз 6исёр жaнрxои дигaр фaрк кaрдa, хеле cериcтифодa Ba гycтaришёфтa мебошaд. Афсотахо дaр тaрбия Ba 6a гамол рacонидaни шaxcияти кyдaкон такши мухим дорaнд. Аз тaрик;и aфcонaxои xy6 кyдaкон 6a 6исёре aз aрзишx,ои axлокй пaй мебaрaнд. Пойдорй, вaтaндycтивy xештaншиноcй, шyчоaт, нaвъи дустй, yмедворй, озодaгй Ba чaвонмaрдй, aрзишxое xacтaнд, ки дaр мaркaзи 6исёре aз aфcонaxо кдрор дорaнд. Афcонa aз нaмyнaи инкишофёфтaи нacр acт, ки 6ешу6хд решa дaр эчодиёти шифохй дорaд Ba xaмчyн мaнбaи боaрзиш дaр инкишофи тaфaккyр, фaxмиш, нут;, гамолот Ba чaxонбинии нacли нaврac дaр тули солхо xидмaт кaрдaacт, зеро дaр онхо мacъaлaxои мухими педaгогй 6a воcитaи обрaзxои дилчacп ифодa ёфтaaнд. Афcонa 6о хусусияти aнтропоформизмaш (6a xaйвонот ;о6илияти фикр кaрдaн, гaп зaдaн, чун одaмон фaъолият нaмyдaн бaxшидaн) фaрк мекутад Ba ин мyaccирии онро бaлaнд мебaрдорaд [7,с.24]. Тaдк;ик;оти психофизиологй нишон медиxaнд, ки дaр нaврacон нимкyрaи чaпи мaйнaи caр бештaр фaъолият мекyнaд Ba aз ин ру, нaврacон 6a xолaтxое тaвaччУx зоxир менaмоянд, ки онxо то6иши эмотсиоталиро дорaнд. Хдминро 6ояд к^ад гард, ки нaврacон одaтaн xacоc мешaвaнд, бинобaр ин, aфcонaxо, ки тaбиaтaн хусусияти эмотcионaлиро дорaнд, ин тaвaччyxи нaврacонро 6a худ чaлб мекутад. Афcонaxо 6a тaври рaвони тасрй гyфтa мешaвaнд, вaле дaр як кисми aфcонaxо порчaxои шеърй низ метaвонaнд чой доштa бошaнд. Ин кд6ил порчaxо дaр мaвриди гуфтугуйи фикри кaxрaмони aфcонa иcтифодa мешaвaнд. Инро дaр aфcонaи "Гунчишк", "4y6am caндaлвор", "Бyзaки чини6инй" Ba Faйрa мyшоxидa кaрдaн мумкин acт, ки зaвк Ba диккдти xонaндaгонро бештaр 6a aфcонa чaлб менaмояд. Мacaлaн, порчaxои мaнзyм дaр aфcонaи "Бyзaки чини6инй" зиёд иcтифодa гaрдидaaнд. Дaр aз лaxзaи 6узи чини6инй, ки 6a 6оми рyбоx рaфтa, худро мyaррифй мекyнaд, порчaи шеърй чунин омaдaacт:
Маюм бузаки чинибиШ, Ду шох дорум, ду 6uHtt.
Хур ду биним хидмани.
Хар ду шохум кидмани,
Ки хурдай Хулули ман?
Ки хурдай Балули ман?
Ки тиру камон дора?
Мероя ба цанги ма? [6, с. 148-149] Афсонахо ба наврасон имкон медиханд, ки масъалахои барои худашон мухимро аз мазмуни онхо пайдо намоянд. Ба ибораи дигар гуем, афсона ба монанди дарвозае мебошанд, ки кудакон тавассути он ба олам ворид мешаванд ва ба маърифати он мегузаранд. Онхо барои худ куввату дармони нав пайдо мекунанд ва имкониятхои навро дар худ муайян менамоянд ва чахонбиниро ташаккул дода, худашонро маърифат мекунанд. Мухаккик А. Суфизода бар ин назар аст, ки чахоншиносй ва чахонбинии одамизод нахустин бор дар асотир ва афсона, накл ва ривоятхои шифохй ифода ёфтааст [13, с.12]. Афсона махсули тафаккури бадеии халкист ва ин хакикат кайхост, ки исботи илмй ёфтааст. Бо вучуди ин, хар афсона дар шароити табий, таърихй ва чамъиятии хар кавм, обу ранги махсусе пайдо кардааст, ки онро метавон хусусияти миллй ном бурд. Дар афсонахои эчодиёти шифохй маъмулан чигунгии мукобала бо мушкилот ва чигунагии рохи хали онхо баён мешаванд. Афсонахо ба таври маъмул намунахои мутафовути рафтори марбут ба гуруххои мухталифи ичтимой ва табакабандии онхоро баён мекунанд. Афсонахо дар хама давру замон, хамчун ;исми чудонашавандаи хаёти маънавии хал; барои тарбияи чавонон ва васеъ намудани донишу чахонбинии онхо, дар мубориза бар зидди баъзе бокимондаи урфу одатхои кухнаи феодалй, ки дар он замон чонсахтона умр ба сар мебурд, ахамияти калон дошт [10, с.24]. Аз суи дигар, афсонагуйй макоми аввалро дар омузиш, рушди тахайюл, кунчкобй, хушмандй ва чахонбинии кудакон дар синни томактабй ва синни аввали мактабиро дорад. Мухаккикон НДабибова ва М. Нургулова бар ин назаранд, ки афсонахо дар фитрати кудак барои тамоми хаёт асосхои рафтор ва муоширатро ташаккул медиханд, уро аз хама чизе, ки дар муносибати у ба олами атроф халал ворид мекунад, огох менамоянд [15,с.89]. Аксар афсонахои эчодй дар тули солхо ба туфайли сайри чахон кардани худ аз сарватхои маънавй ва тачрибаи рузгори кавмхои гуногун бахра гирифта, то замони мо расидаанд, ки метавон онхоро як навъ панднома ё ганчинаи хикмат ном бурд. Методикаи кор бо афсона таърихи чандинсола дорад. То замони корхои тахкикотии мухаккикон Бруно Беттелгейм, К.Г. Юнг, В.Я. Пропп афсонахо аз чониби табакаи поёни чамъият барои дилхушй накл мешуданд, ки хоси онхо буд. Баъдхо, дар асоси тахкикоти илмии педагогию психологй консепсияи муосири кор бо афсона ба вучуд омад [12]. Равоншиносон ва педагогхои машхур ба эчодиёти шифохй бахои баланд додаанд ва афсонаро як навъи педагогикаи халкй шуморида, воситаи самарабахши психологй ва инкишофдихандаи инсон арзёбй намудаанд. Дар замони муосир, онхо дар тахкикотхои худ аз хикояву афсона ва масал фаровон истифода намудаанд. Мо хакикатан хам таъсири афсонаро мушохида мекунем, он танхо яке аз воситахои муассир ва василаи афзунии шавку завки кудакон ва хиссиёти онхо ба назар мерасад. Усули кор бо афсона яке аз аз корхои самарабахши тарбияи кудакон ба шумор меравад. Аз ин ру, ташкили дарси махсуси афсонахонй ва афсонагуиро хамчун шакли тарбия ва воситаи инкишофи чахонбинии кудакони синни аввали мактабй дар муассисахои таълимй яке аз масъалахои мухим бояд шуморида, рохандозй карда шавад. Ва дар раванди дарс, педагог чунин афсонахоеро интихоб намояд, ки хусни таваччухи кудаконро чалб намоянд ва мундаричаи афсона барои онхо фахмо ва равон бошад. Хдмчунин, зикр кардан ба маврид аст, ки афсонанаклкунй санъат ва махорати махсуси педагогиро талаб менамояд, ки кобилияти бадеии наклкунанда бо ин тарбият ёфтааст. Хдр як мураббй танхо он афсона, сюжет ва хусусиятхоеро кабул кунад, ки ба таври эчодй кор карда мебарояд, ки онхо ба хавас, хохиш, чахонбинй ва рухияи умумии вай мувофик ояд. Педагог бояд дар ёд дошта бошад, ки хангоми мухокимаи афсона бо кудакон ва порча-порча аз худ кардани матни бадей яке аз хусусиятхои инкишофи кобилияти тафаккури кудак ба шумор меравад. Муррабй дар раванди накли афсона худро яке аз кахрамонхои афсона шуморад ва хама харакатро бо диалоги зинда ва драмавй кунонидаи амалиёт вобаста кунад ва хамчунин лозим аст, ки хангоми хондани афсона хислати кахрамононро аник баён намуда, ба кудакон фахмонад. Зеро дар афсона байни некию бадй, симои хубу бад сархади муайяне мавчуд аст ва кудак медонад, ки симои бад хатман маглуб мешавад ва кувваи некй галаба мекунад. Ин хиссиёти мураккаб уро ба тартиб медарорад ва хотимаи неки афсона дар замираш боварии кавиеро ба вучуд меорад. Асрхои аср афсона хамчун воситаи хуби муассири таъсиррасонй ба
XOлати рyxии кyдак истифода мешyд [5, с.56]. Одатанд, волидон ва yмyман калонсолон пеш аз хоб ба кудакон афсона мегyянд. Ин одати ху6 аз анъанаxои кадимаи миллати мо ба шумор меравад. Бе шyбxа, дар чомеаи мо оилае нест, ки ба кадри кофй афсонаxои халкии машxyри "Бузаки чингилапо", "Гург ва рyбоx", "Хурус ва мокиён" ва Fайраро надониста, онро дар тарбияи кудаки худ истифода накарда бошанд. Ин анъана аз таърихи тамаддуни башар вазифаи асосии калонсолони хонавода буд. Афсонаxо танxо барои андармон ва хоб кардани кудакон накл карда намешаванд, балки дар тарбияи муайян ва инкишофи шуур, хаёл, xиссиёт ва чаxонбинии онxо таъсири амик мерасонад. Кудакон тавассути афсона доираи назарашонро васеъ мегардонанд, аз конуну коида ва меъёру арзишxои чамъиятй бохабар мешаванд ва xамчyнин ба моxияти неку бад сарфаxм мераванд ва чаxонбиниашон дар зимни xамин меъёрxо ташаккул меёбад. Шунидани афсона барои кудакон имкони тасвирсозиро фароxам меоварад. Кудак вакте, ки афсонаро мешунавад, саxнаxо ва амали шахсиятxоро дар тахайюлоти худ меофарад. Хаёлбофй OFOзи тасвири офаринанда аст. Ба назар мерасад, ин тавоной бар рушди шинохти ичтимоии кудакон таъсири мусбат дошта бошад. Мyxаккик Эллен Грин бар ин назар аст, ки кудаконе, ки омадагии бештаре барои намоиши тахайюлй доранд, дар xамдилй бо кудакони дигар тавонотар xастанд [16, с.51-51]. Афсонаxои халкй, ососи доираи мутолиаи кудаконро ташкил мед^анд. Дар афсонаxо шавковарии мазмун, тасвири барчастаи каxрамонxо, мувофикати образxои хаёлй бо xакикати вокей ва ифоданокии байни xодисаxо ба кудакон таъсири бузурги эмотсионалй мебахшанд [7, с.24].
Яке аз навъxои машxyри ин афсона афсонаxои тамсилй мебошанд. Жанри тамсил яке аз жанрxои хурди эпикй буда, кадимтарин ва мyxимтарин навъи афсонаxои шифоxй мебошад, ки ба воситаи образи xар гуна махлукот, наботот, ашё ва Fайра мyносибатxои баду неки инсонxо баён карда мешаванд. Шахсиятxои xайвонот дар эчодиёти шифоxй аxамияти махсус доранд. Аслан, ба назари мо шинохти дурусти xайвонот ва робитаи ичтимоии ощо дар эчодиёти шифоxй ниёз ба таxкики алоxида доранд. Баъзе аз чонварон дар чамъият гилае аз зиндагй доранд. Афсонаxо дар бораи xайвонот дар эчодиёти xама халкxо, аз чумла дар эчодиёти миллати точик низ хеле зиёд ва маъмуланд. Персонажxои онxо дорои хислатxои одамй буда, бо максади таълиму тарбия эчод гардидаанд. Афсонаxои тамсилй дар миёни мардум бо чанд навъи истилоx: "афсонаxои xайвонот", "афсонаxои тамсилй" ва баъзан "афсона" мавриди истифода карор доранд. Дар ин навъи афсонаxо, илова бар xайвонот, шахсиятxо ва дигар yнсyрxо ба монанди инсон, гиёx ва дигар мавчудоти бечон низ xyзyр доранд. Фолклоршиноси точик В. Асрорй афсонаxои тамсилиро аз чиxати мазмун ва услуб ба ду гyрyx таксим намудааст: 1) афсонаxое, ки дар ощо вокеаxои шавковари саргузаштй тасвир гардидаанд. Масалан, намунаи чунин афсонаи саргузаштй афсонаи "Pyбоxи маккор"аст. "Pyбоx либоси шайхони парxезгорро дар бар карда, бедонаву мyрFy хурусро ба доми худ гирифтор мекунад". Ё афсонаи "Хомушак": "Ба пои хомушак хор мехалад. У назди буз, гург, сайёд, муш, гурба ва монанди инxо рафта, илтимос мекунад, ки хорро аз пояш кашида гиранд. Ощо намехоxанд. Дар охир шамол бузро мачбур мекунад, ки хори пои хомушакро хурад". 2) афсонаxои пандомез, ки xодисавy вокеаxои xикматнок тасвир мегарданд [3 с.218-219]. Хаёлот дар афсона одатан дар асоси xакикати зиндагй ба таври махсус эчод мегардад. Хдр афсона, новобаста аз ин ки чи гуна мазмуни хаёлй дорад, xатман дар он зиндагй ва рафтору амали меxнати инсон тасвир мешавад ва муносибату мyомилаxои мардум ва андешаву чаxонбинии онxо ифода меёбад. Масалан, афсонаи "Аз xама кй зур?", ки чунин аст: " -Мурча- ако!
- Лаббай!
- Саратон чаро ин кадар калон?
- Аз бисёри давлатамон.
- Миёнатон чаро ин кадар борик?
- Аз бисёр меxнатамон".
Ин афсона, ба кудакон панд мед^ад, ки дар xаёт на он нафаре, ки дасту панчаи пурзур дорад, зур аст, балки xамон нафаре, ки зиёд меxнат мекунад, аз xама зуртар аст. Афсонаxои тамсилй тачрибаи рузгорро барои кудакон аз xама беxтар меомузонанд. Мавзуи аслии ин афсонаxо ба зиндагии вокей ва роxxои xали мушкилоти рузмарра марбут аст. Афсонаxои тамсилй як накли муъчази бетасвири бадеии вокеист, ки бо хусусияти эчоди шифоxии халк вобаста аст. Кайд кардан ба маврид аст, ки дар xар гуна афсона унсури xакикат xаст: агар шумо ба бачагон афсонае мегуфтед, ки дар он хурус ва гурба ба забони одам гап
намезаданд , б ачаго н ба он ин гуна афсона таваччух намекарданд. Тарики омузиши ин гуна афсонахо, кудакон дарк мекунанд, ки чигуна бо дигарон иртибот пайдо намоянд ва муносибати худро бо атрофиён дар асоси чй устувор кунанд. Дар кадом холат хислатхои писандида ва рафторхои нописандида мавриди сарзаниш карор мегирад. Кудакон, хамчунин, дарк ва фарк гузоштану шинохтани дусту душманро дар худ касб мекунанд. Дар эчодиёти кудаконаи чамъияти мо гург, харгуш, асп, фил, буз ва рубох бештар накш меофаранд. Гург, харуш, фил, асп ва рубох дар афсонахои зиёде чун "Гург ва Харгуш", "Саъва ва Фил", "Гурги нодон" [1, с.121-122; с.132-133] ва гайра накш доранд. Рубох дар хар афсонае накши гуногунеро бозй мекунад ва бо хилаву найранг ва тезхушияш дар бисёр мавридхо маглуб ва гохо пируз аз майдон берун меояд. Кудакон аз чунин навъи афсонахо, хамчунин дар мавриди зиндагии хирс дар зимистону бахор, тарзи шикори гург ва ё ноком гаштани у дар шикор, хусусиятхои харгуш ва аз дигар хайвонотхо маълумоти гуногунро меомузанд. Дар чунин афсонахо, хамчунин, камолоти ахлокй, шучоат, иттиход, эхтиром ба калонсолон ва дустиву рафокат баён шуда, дар мукобили сифатхои зиддиахлокй, ба монанди танбалй, хасудхуриву муфтхурй, фиребгарй ва гайра низ зикр мешаванд. Халк хулку атвори хар хайвон, паранда ва хашаротро мушохида карда, хулосабарорй намудааст ва типхои мусбату манфиро офарида, онхоро дар осори худ бо максади тарбияи насли наврас истифода кардааст. Масалан, мурча, ки хамеша дар харакат аст, хамчун мехнаткаш; харгуш, ки аз одитарин харакати инсон дар харос аст, тарсончак; саг, ки хамеша бо ахли хонавода дустй дорад, вафодор; шер, ки бо часорату чанговариаш миёни дигар хайвонхо машхур аст, шох ва гайра номгузорй шудаанд.
Дар афсонахои тамсилй, аз як чониб хислатхои хоси хар як хайвон ба инобат гирифта шуда бошанд, аз чониби дигар, хама хати сюжет ва амалиёти персонажхо муносибати чамъиятй, хулку атвори гуногуни хаёти одамият дар мадди назар гирифта шудааст [4,с.247]. Як намуна аз афсонаи "Гурги нодон"-и кудаконаро дар зер меоварем : Будааст, набудааст, як гург будааст. Вай бисёр гурусна мондаасту дара ба дараю сахро ба сахро гашта, дар хеч чо хурок наёфтааст. Гурги гурусна харобу бехол шудааст. Рузе вай гамгину маъюс дар рох бо Бузаке вохурдааст.
- Ох, Бузаки мехрубон! - гуфтааст Гург.
- Туро ёд кардам.
- Аз гапхоят маълум, ки маро хурдан мехохй, гуфтааст Бузак. Агар розй бошй, ман ба паси кух рафта, зираю пиёз хурда меоям. Гуштам бомаза мешавад. Кайф карда мехурй! Гург ба суханони Бузак бовар карда, розй шудааст. Бузак рафтаасту дигар бар нагаштааст. Гурги гурусна боз машгули чустучуйи хурок шудааст. Ногахон аз пеши у Аспе баромадааст.
- Ба пойи худат омадй, - гуфтааст Гург пеши рохи Аспро гирифта.
- Маро хурдан мехохй? - пурсидааст Асп.
- Ин тавр бошад, як хохиш дорам. Ман ба як чо хат бурданиям. Агар каме дар хамин чо биистй, зуд бармегардам, баъд маро маза карда мехурй.
- Ку, он хатро нишон бидех! - талаб мекунад Гург. - Хат дар даги пойи акибам, бовар накунй, худат омада бин! - гуфтааст Асп.
Гург ба таги пойи рости Асп нигох карданй шудааст. Асп ба руйи Гург чунон лагади сахт задааст, ки хамаи дандонхои вай шикаста, бехуш шуда афтидааст. Асп хандида, чорхеззанон рафтааст. Гург баъд аз чанд вакт ба хуш омада, дидааст, ки хам Асп аз даст рафтаасту хам бедандон мондааст. Вай харчанд зур задааст, лекин аз чояш хестан натавонистааст [1, с.132-133].
Дар афсонаи зикргардида, кахрамони он гурги нодоне хаст, ки гурусна монда, дар чустучуйи хурок будааст ва аз содагии хеш сайди худро аз даст медод. Хддафи асосии афсона дар он аст, ки насли наврас бояд дар зиндагии хеш ба хар кас бовар накунанд ва хамчунин, дар замони кунунй зираку хушёр бошанд, то аз фиребу маккории дигарон дар амон бошанд. Бояд дар назар дошт, ки макр факат дар баъзе мавридхо маънии манфй дорад, дар бештар мавкеъ навъи дурандешй, зиракй ва хирадварзй махсуб мешавад. Дар бисёр маврид, ба заифону мазлумон истифода аз ин тавсиф мешавад. Натичаи корбурди макр тавасути заифон, пирузй бар кудратмандон аст. Он чи мумкин аст аз назари дигарон макру хила ба хисоб ояд, дар ин гуна афсонахо мафхуми мутобик бо андеша меояд. Аз тахлили афсонаи "Гурги нодон" бармеояд, ки хайвонхо амали шабехи инсон доранд ва ба осонй метавон онхоро бо типхои гуногуни инсонхо татбик дод. Гург хамеша дар натичаи нодонй, соддалавхй ва ахмакии худ ба суханхои бузуг асп бовар карда, лукмаи худро аз даст додааст. Ин мавзуъ низ ба вижагии омузишй ва тамсилии ин афсонахо марбут мебошанд. Корбурди макру хила дар афсонахои тамсилй, аз вижагихои хосе
бархурдор мебошанд, ки дар дигар афсонаxо камтар ба мyшоxида мерасанд. Ин такрори фаровон аз аxамияти амалй ва корбурди макр дар таърих ва муносибати ичтимоии башар ва ба вижа аxамияти он дар мукобил бо соxибони кудрат ва зурмандон нишон дорад. Яке аз вижагии афсонаxои тамсилй ин аст, ки маъмулан xодисаxои кам дар ощо руй медиxад. Масалан, рyбоxе гургеро фиреб медиxад, то ба хурок бирасад ё хирсе аз дасти дусти инсонй худ озурда мешавад ва аз y мехоxад, то бо табар сарашро ду пора кунад ва Fайра. Масъалаи дигаре, ки дар афсонаxои тамсилй мyшоxида мегардад, марбут ба гуфтугуи шахсиятxост. Дар ин афсонаxо гуфтугу чойгоxи махсус дорад. Бахши мyлоxизаxои аз мавзyъxои матраxшyда дар афсона, аз тарики гуфтугу баён мегардад. Ба назари мо, шояд як тарафи масъала xамин гуфтугу аст, ки диккати кудаконро бештар ба худ чалб мекунад ва xангоми накли чунин афсонаxо, аxёнан кудакон нисбат ба xодисаи пешакй андеша карда, бо тахайюли кучаки худ образ бофта, фикрашонро баён мекунанд. Ч,онварон дар афсонаxои кудакона бар асоси чyFрофия xам xyзyр пайдо мекунанд. Хдр иклиме чонварони хоси худро дорад, ки дар дигар иклимxо чонварони ноёб ё камёб xастанд. Барои мисол, xайвони хонагии австралиягй кенгру аст, дар xоле ки дар Ховари Миёна кенгуру вучуд надорад. Ва ё паланг, гавазн ва xамчyнин шутур, чонвари махсуси минтакаxои гарму биёбонй аст, аммо дар афсонаxо зикр мешаванд, ки фаxмy дарк ва тахайюли кудаконро нисбат ба ин гуна xайвонxо бедор месозад. Масалан, яке чунин афсонаxо, афсонаи "Паланг, гавазн ва рyбоx" мебошад, ки чунин аст: Боре паланг дар пастхамии теппае сайругашт карда мегашт. Якбора дид, ки гавазни хурдакаке дар зери дарахтон дар алаф чарида гаштааст. Гавазн палангро дид ва аз тарс дар чояш шах шуда монд. Pоxи гурез набуд. Он rox гавазн тамоми далерии худро чамъ намуда, хост палангро фиреб д^ад. Вай пай бурд, ки ин паланг то XOл xеч гавазни зиндаро надидааст. Барои xамин худро чунин нишон дод, ки гуё палангро намебинад ва руяшро гардонида, чаридан гирифт. Паланг дар таачуб монд, ки: "Барои чй ин xайвони ачоиб намегурезад?" Вай ба гавазн назиктар шуда пурсид: - Гуед азизам, барои чй дар болои сари шумо шох аст? - Барои палангро пора кардан! - Гуед, барои чй дар баданатон ин кадар дOFxои сафед бисёранд? -пурсид боз паланг. Гавазн чавоб дод: - Хдр боре, ки ман як паланг хурам, дар бадани ман як доFи сафеди нав пайдо мешавад. Ман бародарони туро чунон бисёр хурдаам, ки акнун xама дOFxои баданамро xисоб карда наметавонам! - Паланг инро шунида тарсид ва гурехта рафт. Паланг дар роx рyбоxро дида монд ва ба y дар бораи тарси худ накл кард. Pyбоx хандида фиристонд. - Гавазни хурдакак туро фиреб кардааст! - гуфт рyбоx. -Вале паланг ба гапи y бовар накарда бошй, - гуфт рyбоx, - ичозат деx, ки ман дар пушти ту савор шавам ва мо якчоя ба пеши гавазни хурдакак рафта, xамаашро фаxмида гирем. - Вакте ки гавазн ощоро дид, фаxмид, ки рyбоx xама xакикатро ба паланг гуфта додааст. Акнун чй тавр халос шавад? Якбора ба y ба тамоми овоз фарёд зад: - Pаxмат, азизам, хоxарак-рyбоx! Дируз ту ба ман ваъда дода будй, ки паланги калонеро меорй. Мебинам, ту ба гапат истода метавонй! Чи хел паланги зебоеро барои ман овардй! Дар вакташ омадй, айнан дар вакти хуроки пешин! Паланг инро шунида, худро ба кафо кашид ва рyбоxи бечораро газида гирифта, бо тамоми кувва гурехта рафт [6, с.172]. Таxкикот нишон медиxанд, ки хонандагони синни хурди мактабй жанри афсонаро барои имконияти xамдардй ба каxрамонxои дустдоштаашон бештар мепарваранд Аз ин ру, метавон гуфт, афсонаxо дар бораи xайвонот тачрибаи зиндагиро аз xама беxтар ба кудакон меомузонанд. Дар афсонаxои кудакона, xамчyнин t^xxo xам накш офаридаанд. Шахсияти гиёxй ё худ агар аз назари адабиётшиносй бубинем онро «санъати ташхис» низ меноманд, ба тамоми шахсиятxое гуфта мешавад, ки аз чинси гиёx бошанд ва бо бархе рафтор ва сифатxои инсонй шахсиятпазир шаванд.
Гиёxон дар афсонаxо бар хилофи чонварон амалгар нестанд, балки хусусияти амалпазирй доранд. Сабаби ин xам, дар хислати гиёxон мебошад. Хдр неруе, ки табиат ва инсон бар амалу кирдори ощо нишон диxанд, бо хилофашон рубару намешаванд. Бинобар ин, метавон гуфт, ки шахсиятxои гиёxии афсонаxо таркибй xастанд. Мyxаккик Мyxаммадxодии Мyxаммадй бар ин назар аст, ки шахсиятxои гиёxй бар се навъ таксим мешаванд: а) шахсиятxои гиёxии решадор, ба монанди дарахт, бута ва xар шахсияти гиёxии дигар, ки бо реша дар замин бошанд; б) шахсиятxои гиёxии донай ва мевагй, ба монанди тамоми Fалладонаxо, аз чумла гандум, лубиё ва Fайра ва xамчyнин, шахсиятxои мевагй ба монанди себу шафтолуву xандалакy каду ва Fайра; в) шахсиятxои гиёxии гулмонанд, ба монанди косидак, навxои гуногуни гул, ки аз бута чудо мешаванд [11, с. 184-185].
Аxамияти педагогии жанри афсонавиро арзиш додан хеле душвор аст. Он кудаконро бо меъёрxои ахлокй, конущои зиндагй шинос мекунад ва ощоро мувофики ин конyнxо зиндагй
карданро меомузонад. Бо шарофати образхои бадей ва забони махсуси афсонагуи дар кудакон эхсоси зебоипарастй рушд мекунад. Афсона пардаро ба олами асрор ва муъчизахо, ба олами маргуб , вале ба таври возех эхсосшаванда мекушояд.
Хар афсона маънои нухуфта, пинхонро дорад, онхо росткавлй, адолат, росткавлй, хамдигарфахмй ва шафкатро таргиб мекунанд.
Мафхумхои ахлокие, ки дар тасвири кахрамонхо ба таври возех ифода ёфтаанд, дар хаёти вокей ва муносибат бо наздикон амалй мегарданд, ба меъёрхои ахлокие табдил меёбанд, ки хохишхо ва амалхои кудакро идора мекунанд.
Нихоятан, метавон гуфт, дар замони муосир усули кор бо хонандагони синфхои ибтидой дар заминаи афсонахо ва кахрамонони он дар тарбияи хислату нишонахои тахаммул ва эхтироми кулли инсонхо аз чониби олимони равоншинос, педагогика ва логопедия фаъолона тахия мегардад. Чунки хатто, дар афсонахои аз хама лахзахои пандомузу дорои хусусиятхои волои тарбиявй ва ахлокй макоми пурарзиш доранд. Жанри афсонахо, ба андешаи мо, василаи боэътимод дар ташаккули чахонбинй, башардустй, инсонпарварй ва тахаммулпазирии хонандагони синфхои ибтидой махсуб меёбанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев, И. Забони модарй. Китоби дарсй барои синфи 3-юми муассисахои тахсилоти миёнаи умумй/И. Абдуллоев, З.Абдуллоев , Б.Боронов, З. Доргабеков- Душанбе: Маориф, -272 с.
2. Асрорй В. Жанрхои хурди фолклори точик: Дастури таълимй барои факултахои филологй / В. Асрорй. - Душанбе: Маориф. 1990. - 255с.
3. Асрорй В. Эчодиёти даханакии халки точик (фолклори точик) / В. Асрорй. - Душанбе: Маориф, 1980. - 304 с.
4. Асрорй В. Эчодиёти хурди фолклори точик: Дастури таълимй барои факултахои филологй / В. Асрорй. - Душанбе: Маориф, 1990. - 302. с.
5. Гнездилов А.В. Авторская сказкотерапия: дым старинного камина Сказки доктора Балу / А.В. Гнездилов- СПб.: Речь, 2002. - 290 с.
6. Куллиёти фолклори точик. - Ч,.1. - Москва, 1981. - С. 148-149
7. Кодиров, КБ. Вожаномаи тафсирии истилохоти психологй ва педагоги/ КБ. Кодиров М.Т. Давлатов С.Х. Расулов. - Душанбе, 2008. - 192 с.
8.Мирзозода, Х. Лугати мухтасари истилохоти адабиётшиносй / Х. Мирзозода. - Душанбе: Маориф, 1992. - 240 с.
9.Мухаммадходй, М. Равишшиносии накди адабиёти кудакон / Мухаммадходй М. - Техрон: Суруш, 1378. - 355 с.
10.0бидов, Д. Афсонахои хачвй-маишии точикй ва азамияти тарбиявии онхо / Д. Обидов // Мактаби советй. - 1968. - № 2. - С. 24.
11.Рахмонов, Р. Афсонахо ва жанрхои дигари насри шифохй (Дастури таълимй) / Р. Рахмонов. -Душанеб, 1999. - 104 с.
12.Сказотерапея. Электронный ресурс. URL:https://studfile.net/preview/7673922/
13. Суфизода , А. Фолклор ва вокеият /А. Суфизода. - Душанбе, 2008. -112 с.
14.Такипур, Н. Рамз ва достонхои рамзй дар адаби форсй / Такипур Н.-Техрон:Илмй ва фархангй. - 1384. -624 с.
15.Хабибова, Н.Ш. Тарбияи хисси тахаммулпазирии наврасон тавассути афсона / Н.Ш. Хабибова, М.М. Нургулова // Паёми Донишкадаи забонхо (силсилаи илмхои филологй, педагогй, таърих ва фалсафа) - 2019. - №1 (33). - С . 89.
16. Эллен, Г. Хунар ва фанни киссагуйй. Чопи аввал. Тарчумаи Тохира Одинапур / Эллен Г. -Техрон: Абчад, 1378. - 377 с.
REFERENCES:
1.Abdulloev, I. Mother tongue. Textbook for 3rd grade of secondary schools / I. Abdulloev, Z.Abdulloev, B.Boronov, Z. Dorgabekov - Dushanbe: Enlightenment, - 272 p.
2. Asrori. V. Small Genres of Tajik Folklore: manual for philological faculties / V. Asrori. - Dushanbe: Enlightenment, 1990. - 255 p.
3. Asrori. V. Oral Creativity of the Tajik People (Tajik folklore) / V. Asrori. - Dushanbe: Enlightenment, 1980. - 304 p.
4. Asrori, V. Small Works of Tajik Folklore: manual for philological faculties / V. Asrori. - Dushanbe: Enlightenment, 1990. - 302. p.
5. Gnezdilov, A.B. Author's Fairy Tale Therapy: smoke of an old fireplace Dr. Balu's fairy tales / A.B. Gnezdilov- SPb.: Rech, 2002. - 290 p.
6. Tajik Folklore Collection. - V.1. - Moscow, 1981. - P. 148-149
7. Kadyrov, K.B. Glossary of Psychological and Pedagogical Terms / K.B. Kodirov M.T. Davlatov, S.Kh. Rasulov. - Dushanbe, 2008. - 192 p.
8.Mirzozoda, Kh. Concise Dictionary of Literary Terms / Kh. Mirzozoda. - Dushanbe: Enlightenment, 1992. - 240 p.
9.Muhammadhodi, M. Critical Approach to Children's Literature / Muhammadhodi M. - Tehran: Surush, 1378. - 355 p.
10. Obidov, D. Tajik Humorous Folk Tales and their Educational Greatness / D. Obidov // Soviet School. - 1968. - № 2. - P. 24.
11.Rahmonov, R. Myths and Other Genres of Oral Prose (Textbook) / R. Rahmonov. - Dushanbe, 1999. - 104 p.
12.Skazotherapy. Electronic Resource. URL: https: //studfile.net/preview/7673922/
13. Sufizoda, A. Folklore and Reality / A. Sufizoda. - Dushanbe, 2008. -112 p.
14. Taqipur, N. Symbols and Symbolic Stories in Persian Literature / Taqipur N.-Tehran: Scientific and Cultural. - 1384. - 624 p.
15.Khabibova, N.Sh. Fostering a Sense of Tolerance in Adolescents through Fairy Tales / N.Sh. Khabibova, M.M. Nurgulova // Message of the Institute of Languages (series of philological, pedagogical, historical and philosophical sciences) - 2019. - №1 (33). - P. 89.
16. Ellen, G. The art and subject of storytelling. First print. Translated by Tohira Odinapur / Ellen G. -Tehran: Abjad, 1378. - 377 p.
