CC BY
0РТАХР 13.51.08 ЭОЖ 069.01
DOI:10.56032/2523-4684.2022.4.4.101
А.Р. Жуматаева1,Р.Н. Дэулеткалиева2 1 Казак улттык хореография академиясы (Нур-Султан, К,азакстан)
МУЗЕЙ АУДИТОРИЯСЫН ТАРТУРА АРНАЛРАН
ЖАКА ДИЖИТАЛ МАРКЕТИНГ К¥РАЛДАРЫ
Аннотация
Бул макалада музей коммуникацияларын жылжыту мен жарнамалаудаFы жана digital-marketing куралдарынын ролi жан-жакты карастырып, талдау жасалFан. Шетелдiк музей мамандарынын осы саладаFы маркетинг бойынша кезкарастары карастырылып, жана диджитал маркетинг технологияларынын музей коммуникацияларын дамытуда жэне максатты аудитория жинаудын непзп баFытына талдау жасалFан. Осы баFыттардын негiзi ре^нде iс-шаралар маркетинпн карастырып, толь^ымен мэнi ашылып жазылFан. Сонымен катар медианы пайдалануFа байланысты музей мен келушiнiн езара эрекеттесуiнiн 5 кезенiн аныктап, оларды калай колдану керек^п туралы акпарат жазылFан. Сонында элемдеп ен iрi музейлердiн сандык жэне кашыктык технологияларды колданудаFы непзп YPДiстерiне талдау жасалынFан.
ТYЙ¡нд¡ сездер: Музей коммуникациясы, диджитал маркетинг, жылжыту, жарнамалау, маркетинг, интернет платформалары, БАК, элеуметт'1кжеллер.
A. Zhumatayeva1, R. Dauletkaliyeva2
Kazakhstan National Academy of choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
NEW DIGITAL MARKETING TOOLS TO ATTRACT MUSEUM AUDIENCE
Annotation
This article examines in detail and analyzes the role of new digital marketing tools in the promotion and advertising of museum communications. Specialists of the foreign museum industry have considered approaches to the marketing of the museum industry, analyzed the main directions of new technologies of digital marketing in the development of museum
communications and the collection of the target audience. The marketing of events is considered as the basis of these directions, the whole essence is revealed. Information on how to use them is also recorded, defining 5 stages of interaction between the museum and the visitor related to the use of media. In conclusion, the analysis is carried out and the importance of the main trends in the use of digital and remote technologies by the largest museums in the world is outlined.
Keywords: Museum communications, digital marketing, promotion, advertising, marketing, internet platforms, mass media, social networks.
А.Р. Жуматаева1, Р.Н. Даулеткалиева2 1 Казахская национальная академия хореографии (Нур-Султан, Казахстан)
НОВЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ ДИЖИТАЛЬНОГО МАРКЕТИНГА ДЛЯ ПРИВЛЕЧЕНИЯ МУЗЕЙНОЙ
АУДИТОРИИ
Аннотация
В данной статье подробно рассмотрена и проанализирована роль новых инструментов диджитального маркетинга в продвижении и рекламе музейных коммуникаций. Специалистами зарубежной музейной отрасли рассмотрены подходы по маркетингу музейной отрасли, проанализированы основные направления новых технологий диджитального маркетинга в развитии музейных коммуникаций и сборе целевой аудитории. В качестве основы этих направлений рассматривается маркетинг мероприятий, раскрывается вся их суть. Также представлена информация о том, как использовать медиа, определив 5 этапов взаимодействия музея и посетителя. В заключение проведен анализ и изложена важность основных тенденций в использовании цифровых и дистанционных технологий крупнейшими музеями мира.
Ключевые слова: музейные коммуникации, дижитал маркетинг, продвижение, реклама, маркетинг, интернет платформы, СМИ, социальные сети.
Kipicne. Постпандемиядан кейЫп шындык цифрлык технологиялардын, белсендi дамуы, трендтердщ жылдам ©3repyi жагдайында, музейлерде жана тэжipибелеpдiн каркынды дамуын керсеттк Бул жумыстын еpекшелiктеpi жумысты кашыктан уйымдастыруга жылдам кешу, ic-
102
шараларды етюзудщ жана форматтарымен тэжiрибе жасау, аудиториянын географиясы мен курамын кенейту, жана сценарийлер мен технологияларды енпзу, цифрлык катысу кенiстiгiн дамыту болып табылады.
ЭртYрлi максатты аудиториямен езара эрекетт уйымдастыру музейлердiн жетекшi функцияларынын бiрiне айналып, олардын кызметтерiн тутынушылардын санын кенейтуге жэне мэдени саясатка катысты кептеген мэселелердi шешуге ыкпал етедi.
Музей маркетингiндегi ете манызды багыт — музейлер арасындагы, онын iшiнде шетелдiк эрiптестiк - езара ынтымактастык болып табылады. Бул аудиториянын кенеюЫе ыкпал етедi, онын кемепмен экспозициялармен алмасу жэне келушiлердi элем музейлерЫщ корларымен таныстыруга мYмкiндiк бередк
Музей мекемелерiнiн басты мiндетi тарихи материалдарды сактау жэне бiлiмдi дэрпеу болып табылады. Музей корлары эркашан ел тарихы мен элемдiк мэдениеттщ кундылыктары туралы акпарат кезi болды. Музейлердiн ен езектi бiлiм беру жэне б^м беру мiндеттерiн шешудеп мYмкiндiктерi ете зор. Музейлердiн аркасында азаматтардын азаматтык жэне патриоттык касиеттерi калыптасады.
К^рп жагдайда бiлiм алу мYмкiндiктерi айтарлыктай кенейтiлдi. Музей еымт насихаттау жэне iлгерiлету Yшiн кептеген диджитал куралдар бар: веб-сайттар; интерактивт панельдер мен экрандар; ойын консольдер^ компьютерлер мен планшеттер, смартфондар, гаджеттер; сандык теледидар; мобильдi косымшалар жэне т.б.
©нер элемi технологиянын, трендтердщ жэне жаhандык окигалардын эсерiнен Yнемi езгерiп отырады. Бул тургыда диджитал сфера - ен сертнш салалардын бiрi. Табыс толкынында калу Yшiн Yнемi колынызды импульсте устап, бiлiмiнiздi жанартып отыру керек. Егер 2020 жылга дейiн болган езгерiстер енер элемт бiртiндеп езгерткен болса, коронавирустык пандемия бiрнеше айдын iшiнде бэрт тYбегейлi езгерттi. Бастапкы кезде
казакстандыктар «жана болмыска» дайын емес болып шыкты.
Дегенмен, келушiлер Yшiн езект болып калу Yшiн музейлер бул адамдардын кажеттiлiктерi мен талаптарын бтт, оларга кiмнiн келетiнiн жэне юм келмейтiнiн тYсiну Yшiн келушiлермен туракты диалог жYргiзе бастады.
Элемнiн жетекшл музейлерiнiн тэжiрибесi керсеткендей, виртуалды музейге келушллер саны бYгiнгi кYнi накты келушiлер санымен тенестi.
Музейлердiн технологиялык тиiмдiлiгiнiн дэрежесi жыл сайын артып келедi. Цифрлык технологияларды енгiзу трендке айналды, одан бас тарту мYмкiн емес. Бул - музейге келушллердщ, эсiресе жастардын талабы.
Музейлер кызметЫде маркетинг ортак максаттарга кол жетюзуге кызмет ететiн стратегиялык тэсiл реттде Yлкен манызга ие. Музей маркетинг музейдiн релiн кайта карастыруга, онын жумысынын тиiмдiлiгiн арттыруга жэне мекеменщ кажеттiлiктерiн канагаттандыруга кемектеседi.
Маркетингтiк кызметтщ стратегиясы
музейлердiн ез енiмдерiне деген суранысымен аныкталатын пайда табуымен байланысты. «Музей тауарына» деген суранысты калыптастыру мен ынталандырудын пэрмендi куралдарынын бiрi жарнама болып табылады. Музейлерде жарнама манызды рел аткарады, ейткенi ол келуге ткелей ынталандыру ретiнде гана емес, музей енiмдерiн сатып алу, сонымен катар эсердi жинактау жэне рэамдеу куралы ретiнде манызды [1, 88 б.].
Сон^ы 2 жылдагы езгерiстер елдiн жарнама нарыгынынын барлык салаларында айтарлыктай эсерiн тигiздi. СгоирМ болжамына сэйкес, 2020 жылдын корытындысы бойынша ресейлiк жарнама нарыгынын кулдырауы 11%-ды курайды. Бул ретте диджитал кызметтер нарыты ен аз зардап шект^ шамамен 6% - ды курады. Казакстандык нарыкта да осындай YPДiс байкалды — жалпы жарнама нарыты айтарлыктай кулдырады. Мунда непзп Yлестi теледидар (45%), сырткы жарнама (15%) жэне радио (7%) алады. Сонымен, диджитал сала тезiрек калпына
келе бастады. Шамамен 30% жылдамдыкты курайды. Музей кызметтерi саласында цифрлык технологияларды колданудын жана нысандары мен багыттарын зерттеу мен эзiрлеудiн езектгтп нарык катысушылары келушiлердi тартудын эртYрлi тэстдерт белсендi iздейтiндiгiмен байланысты.
Музей енiмдерi мен кызметтерiн орналастыру жэне жылжыту мэселесi елiмiзде де, шетелде де езектк Бул музей маркетингiнiн теориялык-эдiстемелiк аспектiлерiн жеткiлiксiз зерделеумен байланысты, мунын езi музей тауарлары мен кызметтерЫ iлгерiлетудiн бэсекеге кабiлетсiз стратегияларын тандауга, веб-сайт интерфейсi тужырымдамасынын же^лдеттген, уакытка сай келмейтiн эзiрлемесiне алып келедi жэне нэтижесiнде, езiнiздiн мэдени енiмдерiнiздi немесе кызметтерiнiздi жылжытудын жетюлказ тиiмдiлiгi шыгады.
Зерттеу эд1стер1. Максатка жету жэне гипотезаны тексеру Yшiн келесi эдiстер колданылды. Жалпы гылыми эдю: зерттеу мэселесi бойынша эдебиеттердi талдау, теориялык деректердi жалпылау.
Такырып бойынша эдебиеттерд1 шолу: музей кызметiнде маркетингтi колдану проблемаларына мынадай енбектерде кеп кенiл белiнедi: шетелдiк (Д.Пэт, Н.Саймон) жэне ресейлк зерттеушiлер (В.Клыков, М.Ираидина), музей маркетинпнщ теориялык жэне практикалык аспектiлерiн камтиды. Бул ретте зерттеушiлер акпараттык технологияларды колдану стратегияларын зерттеуге бет буруда, интернет-жылжыту куралдарынын тиiмдiлiгiн багалау, веб-сайттар мен виртуалды аудиторияны талдау, т.б.
Ендi диджитал маркетинг деген сезге аныктама бере кетсек, сандык маркетинг немесе диджитал маркетинг сандык арналардын барлык мYмкiн формаларын камтиды: теледидар, радио, интернет, элеуметтк медиа жэне баска нысандар. Сондай-ак, диджитал маркетинг куралдары максатты аудиторияга онлайн режимЫде гана емес, сонымен
катар косымшалар, смс жэне т.б. аркылы офлайн ортада да кол жетюзуге мYмкiндiк бередi [2].
Мысалы:
- журналдардагы QR-кодтар;
- сайтта ^ркелу кажет промокодтар;
- тауарлар бетте сiлтемелерi бар смс-жiберiлiмдер;
- ойындар мен косымшалардагы жарнамалар.
©нертанушы М.Ираидина атап еткендей,
диджитал-маркетингтiн кемепмен музейлер кептеген адамдарга кол жетiмдi жэне тYсiнiктi болады. М. Ираидина дижитал-маркетингтщ келесi артыкшылыктарын атап еттк
1. Интернеттегi белсендiлiктi арттыру
2. Крсымша максатты аудитория тарту
3. Тепн жарнама [3].
ХХ1 гасырдагы кYнделiктi емiрдi элеуметтiк медиасыз елестету мYмкiн емес. Элеуметтiк медианы жеке тулгалар гана емес (карым-катынас жасау, поштаны тексеру, жаналыктарды оку жэне т.б. Yшiн), сонымен катар уйымдар да пайдаланады. Элеуметтiк медианын кемепмен компания мен тутынушы арасындагы туракты езара iс-кимыл тетiгi курылады, бул бренд пен клиент арасында диалог куру^а жэне колдауга, клиенттi когамдастыкка тартуга жэне акпаратка кол жеткiзудi демократияландыруга мYмкiндiк бередi [4].
Аудиториямен байланыс Yшiн платформаны тандау (мысалы, Facebook немесе Instagгam элеуметтiк желiсi) компаниянын максаттарына байланысты. Элеуметтiк медианы пайдалану маркетинг кешентщ куралдарынын бiрi болып табылады жэне оны компаниялар, сонын iшiнде музей коммуникациялары белсендi колданады. Казiргi уакытта мамандардын айтуынша, музейдiн элеуметтiк медиада болуы муражайдын жана аудиторияга «шыгуында» Yлкен элеуетке ие. Элеуметтк медиа аркылы маркетинг^ шебер пайдалану келушiлердiн катысу мэдениетт дамыта отырып, олармен минималды инвестициялармен Yнемi езара эрекеттесу мYмкiндiгiмен туракты келушiлердiн кауымдастыгын жасайды.
2012 жылы Британ музейтщ кызметкерi Д.Пэт музейлер мен аудиториянын онлайн-езара эрекеттесуте зерттеу жYргiздi. Ол осындай онлайн-езара эрекеттесудщ бiрнеше сипаттамаларын атап еттк
1. Музей жэне ол туралы барлык акпарат кепшiлiкке кол жетiмдi емес аудиторияга кол жетiмдi болады.
2. Келушiлер ездерi энпмелер курып, белiсе алады, осылайша келушллер музеймен де, баска келушiлермен де карым-катынас жасай алады, олар ездерЫе ын^айлы болып керiнетiн форматта тюр алмасады.
3. Интернеттегi iс-шараларды уйымдастыру аркылы экспозициядан косымша жана эсерлер жасайды.
4. Келушiлер езара энгiме-дYкен курып, бiр-бiрiмен белiсе алады, осылайша келушллер музеймен, музей де келушллермен езара эрекеттесе алады. Баска да келушллермен пiкiр алмасу бул - олар Yшiн ен ын^айлы болып керiнетiн форматта пiкiр алмаса алады [4].
Музеолог, «Participatory Museum» ютабынын авторы, «Museum 2.0» блогын курушы Н.Саймон ойын-сауык жэне мэдени демалыс нарыгында жогары бэсекелестк болган кезде жана медианы пайдалануга дурыс кезкарас музейдi бэсекеге кабтетт етедi, сондай-ак аудиторияда катысу мэдениетЫ дамытады деген пiкiрде. Н.Саймон жана медианы пайдалануга байланысты музей мен келушлнщ езара эрекеттесуiнiн 5 кезе^н аныктайды:
1 кезен - «Музей мен Yшiн». Ол офлайн жэне онлайн арналарда аудиториянын акпаратты пассивт кабылдауымен сипатталады.
2 кезен - «Музей меымен бiрге». Бул кезенде музей келушiлердiн кермелер мен онын жумысы туралы пiкiрiне кызыгушылык танытады, ал келушiлер ез кезегiнде музейдеп тэжiрибелерi туралы пiкiрлер калдырады.
3 кезен - «Мен жэне музей». Музей Yшiн эрбiр келушiнiн тэжiрибесi манызды. Музей аудиториясы
музей сайттары беттерЫде niKip калдырып кана коймай, баска келушллердщ пiкipлеpiмен танысады
4 кезен - «Мен, 6i3 жэне музей». Пайдаланушылар пiкipталастаpFа катысып, хэштегтер жасайды немесе музей жасаган хэштегтеpдi пайдаланады.
5 кезен - <^з музейдемiз». Ол келушллердщ жеке niKipm еpкiн бiлдipумен сипатталады. Музей жана бiлiм алатын орын гана емес, сонымен катар «рухани алан» - зерттеушлнщ «Museum 2.0» деп атаган зеpттеуiнiн музей дамуынын ен жогары дэpежесi. Келушi тiкелей ез пiкipiн бiлдipе отырып, музей кызметте эсер етедi [5].
ДYниежYзiлiк галамдык желi музейлерге шынайы емip туралы акпарат беру Yшiн Yлкен мYмкiндiктеp усынуда ен бастысы, элеуеттi тутынушылар акпараттык материалдарды куру жэне оларды веб-сайттарда усыну аркылы ез енiмдеpi мен кызметтеpi туралы акпараттар беpедi. Интернет-технологиялар, бip жагынан, уксас мекемелермен салыстырганда езiнiн ресурстык элеуетЫ аныктауга мYмкiндiк беpетiн кэсiби акпаратпен (мысалы, онлайн-конференциялар) алмасуга мYмкiндiк беpедi, екiншi жагынан багдарламалык камтамасыз функционалдык сипаттамалары, интернет аркылы ез еымдерЫ сатуга мYмкiндiк беpдi [6, 130 б.].
Элемдеп ен ipi музейлеpдiн сандык жэне кашыктык технологияларды колданудагы негiзгi Ypдiстеpi:
- коммуникациянын заманауи тYpлеpiн белсендi пайдалану. Мунда басты pелдi элi KYнге дейт мекеменщ кызметi туралы негiзгi акпарат кезi pетiнде кызмет ететiн музейлердщ ресми сайттары ойнайды, сонын аркасында музейлер бip уакытта кен б^м беру мYмкiндiктеpiн усынады, ез кызметтерт жарнамалайды жэне жYзеге асырады, сонымен катар элеуетт тутынушылардын кез алдында кажеттi имидждi калыптастыра алады. Бул процесте бYгiнгi танда эрекет ететт элеуметтiк желiлеpге ерекше рел бертедк Эр KYн пайдаланушылардын назарын аударуга мYмкiндiк беpетiн, келушiлеpмен тiкелей
езара эрекеттесудщ белсендi куралы болып табылады;
- деректердiн ашыктыгы. Элемнiн кептеген музейлерi ездерiнiн мурагаттарына, фото жэне бейнематериалдарына кол жеткiздi, ал кейбiреулерi оларды кез-келген, сонын iшiнде коммерциялык максатта пайдалануга толыктай руксат берд^
- геймификация. Бул музейлер кызметтдеп салыстырмалы тYPдегi жана тренд, ол квесттер, интерактивтi ойындар, викториналар есебЫен экспозицияларга назар аударуга мYмкiндiк беред^
- интерактивтiлiк. Кептеген музейлер залдарга эртYрлi интерактивтi курылгылар орнатады, мысалы музей кенiстiгiне келушiлердi жаксы игеру жэне тарту Yшiн экрандар, консольдер;
- виртуалды жэне кенейтiлген шындык технологиялары. Бул музей ресурстарына кол жеткiзудiн тагы бiр тэсiлi, онын экспозициясы. Музей сайты музей аумагында виртуалды саяхат жасауга, ез коллекцияларын жасауга жэне енер туындыларын егжей-тегжейлi карастыруга мYмкiндiк бередi [7, 92 б.];
- мобильдi косымшалар. К^р кептеген музейлер белсендi колданатын сандык куралдардын бiрi-бул смартфондарга арналган жеке косымшалар. Олардын кемегiмен сiз музейлердщ коллекциялары мен кермелерiн зерттей аласыз, оларды навигатор ретiнде колдана аласыз, олардын непзтде аудио нускаулыктар, виртуалды экскурсиялар жэне ттт ойындар жасалады, сiз музейге билет сатып ала аласыз;
- 3Э басып шыгару жэне сканерлеу. Осы куралдын кемегiмен экспонаттардын кешiрмелерiн кайта жасауга болады, тYпнускалардан айырмашылыгы, оларга кол тигiзуге болады.
БYгiнгi танда кашыктыктан окыту технологиясы музей емiрiнде манызды рел аткарады, ейткенi жарнаманын стандартты, классикалык формалары ендi аудиториянын назарын аудара алмайды жэне сактай алмайды, эсiресе ковидтк шектеулер кезiнде.
Корытынды. Казiргi музейлердщ маркетинг белiмiнiн мiндетi - аудиторияны кенейту. Музей мамандарынын пiкiрiнше, байланыс арналары мен
куралдарынын алуан турлттне карамастан маркетинг, музейлерге жана аудиторияларды тарту Yшiн ен езектi жэне тиiмдi форматтар - бул музейдщ диджиталмен байланысы жэне музей емес институттармен арнайы жобалар куру.
Диджитал кемепмен музейлер кептеген адамдарга кол жетiмдi жэне тYсiнiктi болады. Музейдiн элеуметтiк медиада болуы онын жана аудиториямен карым-катынасында Yлкен мYмкiндiк бередi. Элеуметтiк медиа аркылы маркетингтi шебер пайдалану келушiлердiн катысу мэдениетiн дамыта отырып жэне олармен минималды
инвестициялармен Yнемi езара эрекеттесу мYмкiндiгiмен адал келушiлердiн кауымдастыгын жасайды. Элеуметтiк желiлердегi музейлрдiн паракшаларында кермелерге, конкурстарга жэне байкауларга анонстар жариялаудан баска паракшанын «дэстурлi» жарияланымдарына айналган талкылаулар, музейлер коммуникациядагы трендтердi кабылдайды жэне ездерiнiн тупнускаларын усынады Музей маркетинпнщ сарапшылары пiкiрiнше, элеуметтiк медиадагы жумыстын тиiмдiлiгiне карамастан, каркынды жYргiзiлу керек шаралар элi бар.
Элеуметтк желiлерден баска, диджитал музейлiк коммуникациянын жана аудиториялармен трендтерi жергiлiктi жарнама жэне танымал медиа басылымдармен музейлердщ бiрлескен онлайн жобалары, экспозициялар бойынша виртуалды онлайн турлар куру болып табылады. Сонымен катар, музейлерге коммуникациянын баска сапасына жэне аудиториямен керi байланыска ауысуга мYмкiндiк беретiн музейлердщ жеке бейне мазмунын куру Yрдiсiн белiп керсету кажет. Диджитал - бул жана жэне толык тексертмеген музей кауымдастыгы. Музей мамандары жана аудиторияны тарту Yшiн осы форматтын тиiмдiлiгiн колдайтынына карамастан, барлык музейлер оны толык колдана бермейдi жэне тек керерменмен езара эрекеттесудщ жана кезе^не кешедi.
Пайдаланыл^ан эдебиттер тЫмк
1. Михайлова Т.Б. Менеджмент музеев. Оку эдютемелк куралы. Екатеринбург: Урал баспасы, 2019. - 88 б.
2. Клыков В. Digital маркетинг - что это такое, и с чем его едят? // Интернет ресурс: http://ikraine.net/digital-marketing-chto-eto-takoe-i-s-chem-ego-edyat/#.WQT2WXdePUo (Каралган ^нк 20.07.2022)
3. Как музеи увеличивают целевую аудиторию с помощью digital // Интернет ресурс: http://outofcloud.ru/ (Каралган ^i: 20.07.2022)
4. Pett D. Use of Social Media within the British Museum and Museum Sector // Интернет ресурс: http://www.academia.edu/2259635/Use_of_Social_Media_within_the _British_Museum_and_Museum_Sector (каралган ^нк 20.07.2022)
5. Simon N. The participatory museum // Интернет ресурс: http://www.participatorymuseum.org (каралган «y^: 20.07.2022)
6. Барма А.О., Голубович А.Ю. Позиционирование и продвижение продуктов и услуг региональных музеев посредством web-сайтов // «Вюник Марiупольського державного уыверситету» журналы. - 2018. - №5. - 128-139 б.
7. Милинчук Е.С. Роль цифровых технологий в продвижении музейного продукта // Материалы VI Всероссийской научно-практической конференции, Саратов, 12 февраля 2019 г. - Саратов: Издательство «Саратовский источник», 2019. - 90-95 б.
References:
1. Mihajlova T.B. Menedzhment muzeev. Oqu adistemelik quraly. Ekaterinburg: Ural baspasy, 2019. - 88 b. (In Russ).
2. Klykov V. Digital marketing - chto jeto takoe, i s chem ego edjat? // Internet resurs: http://ikraine.net/digital-marketing-chto-eto-takoe-i-s-chem-ego-edyat/#.WQT2WXdePUo (Qaralgan kuni: 20.07.2022) (In Russ).
3. Kak muzei uvelichivajut celevuju auditoriju s pomoshhju digital// Internet resurs: http://outofcloud.ru/ (Qaralgan kuni: 20.07.2022) (In Russ).
4. Pett D. Use of Social Media within the British Museum and Museum Sector // Internet resurs: http://www.academia.edu/2259635/Use_of_Social_Media_within_the _British_Museum_and_Museum_Sector (Qaralgan kuni: 20.07.2022) (In Engl).
5. Simon N. The participatory museum // Internet resurs: http://www.participatorymuseum.org (Qaralgan kuni: 20.07.2022). (In Engl).
6. Barma A.O., Golubovich AJu. Pozicionirovanie i prodvizhenie produktov i uslug regional'nyh muzeev posredstvom
web-sajtov // «Visnik Mariupol's'kogo derzhavnogo universitetu» zhurnaly. - 2018. - № 5. - 128-139 b. (In Russ).
7. Milinchuk E.S. Rol' cifrovyh tehnologij v prodvizhenii muzejnogo produkta // Materialy VI Vserossijskojnauchno-prakticheskojkonferencii, Saratov, 12 fevralja 2019 g. - Saratov: Izdatel'stvo «Saratovskij istochnik», 2019. - 90-95 b. (In Russ).
