CC BY
6УДК 338.2
ИННОВАЦИЯЛЬЩ ¥ЙЫМДАРДЫ СТРАТЕГИЯЛЫЦ БАСЦАРУДЫ
ЖЕТ1ЛД1РУ
ДYЙСЕБАЕВ АЙДОС ЖАНБОЛАТ¥ЛЫ
Менеджмент кафедрасыньщ МВА магистранты, Ш. Есенов атындагы Каспий мемлекеттiк технологиялар жэне инжиниринг университет^ Актау, ^азакстан
АМАНИЯЗОВА ГУЛИМАЙ ДЕМЕГЕНОВНА
Магистрант гылыми жетекшiсi, экономика гылымыныц кандидаты, «Экономика» кафедрасыныц профессоры, Ш. Есенов атындагы Каспий мемлекетпк технологиялар жэне
инжиниринг университетi, Актау ^азакстан
Аннотация. Цазгргг тез дамып келе жатцан эдемде, нарыцта бэсекелестж кушейт жатыр. Тшмд1 стратгиялыц басцару инновациялыц уйымдардыц жем1ст1 дамуына кемектесетт нег1зг1 багыт. Бэсекеге цаблеттытн сацтап цалгысы келетт уйымдар эрдайым ездер1н1ц басцару ЖYйелерiн дамытуы тшс. Басцару ЖYйесiн дамыту жаца цызметтер мен енiмдердi шыгару Yшiн емес, сонымен цатар, бизнес процесстердi оцтайландыруга, тиiмдiлiктi арттыруга, нарыцта берт орныгуга септтн тигiзедi. Бул мацалада стратегиялыц басцару туралы тYсiнiк, шыгу жэне даму тарихы жазылган. Сонымен цатар заманауи уйымдарды стратегиялыц басцаруды жацсарту тэсiлдерi туралы ацпарат бершген. ЭртYрлi галымдардыц зерттеулерiндегi кезцарастары мен ойлары, сонымен цатар, осы тацырыпца цатысты тужырымдар жазылган. K,азiргi тацдагы стратегиялыц басцару жагдайына талдау жасалган жэне жацсарту тэсiлдерi туралы оймен тYйiнделген.
ТYйiндi свздер: стратегия, стратегиялыц басцару, менеджмент, интеграция, уйым, тужырымдама, инновация, нарыц, кэсторын, ендiрiс.
1912 жылы стратегиялыц баскаруга багыталган курсты оку багдарламасна косу туралы усыныс жасаган алгашкы оку орын Гарвард университет болды. Бул курс уйымдагы мэселердi тиiмдi шешу жолдарын табуга багытталган. Стратегиялык баскару тужырымдамасы Фонд Фордтьщ 1959 жылгы баяндамасында стратегиялык баскару сабагын бизнес мектептердщ оку багдарламаларына косу туралы усынысынан кешн ары карай дамуга мYмкiндiк алды.
ХХ гасырдыц екiншi жартысында стратегиялык менеджмент баскару шецбершде шогырланган накты багытка айналды. Ол уйымныц стратегиялык багыты мен мYмкiншiлiктерiн Yйлестiру керектiгiн кeрсетiп, эртYрлi бизнес пэндердi бiрiктiре бастады.
Стратегиялык менеджмент ХХ гасырдыц ортасында академиялык пэн ретiнде калыптаса бастады. 1950 жылы Питер Друкер (2002) «багыттар бойынша менеджмент» атты тужырымдамасын ецпзгеннен кейiн бизнестi баскаруга жYЙелi карау тэсiлдерiне жол салды.
1960 жылдардыц соцында Ансофф жасаган «есу матрицасы» атты тужырмдамасы баскарушыларга компаниялардыц эртYрлi есу стратегияларын жаксырак тYсiнуге мYмкiндiк бердi. 1970 жылдарда Майкл Потердщ «Потердщ бес кYшi» жэне «баганыц калыптасу тiзбегi» атты тужырымдамалары бэсеклеспк стратегияларын тYсiнуге Yлкен ыкпалын жасады. 1980 жылдары корпоративтiк мэдениет жэне eзгерiстедi баскару сиякты тужырымдамалардыц пайда болуы Питерс пен Уотерманныц жумыстарына да эсер еттi. 1990 жылдары пайда болган икемдi стратегияга жэне уйымдык бейiмделу стратегияларына жацаша кызыгушылык Хамел мен Прахалада (1990) ецбектершде кeрсетiлген.
2000 жылдардын бастап казiргi уакытка дейiн стратегиялык менеджмент технологиялар, туракты даму жэне жаhанданудыц интеграция багытында дамуы жалгасып жатканын Каплан мен Нортонныц (2001) жумыстарынан керуге болады. [1, 1-2 б]
«Стратегиялык баскару» термиш алгаш ХХ гасырдыц екiншi жартысында eндiрiстi баскару тYсiнiгiн белу максатында пайдаланылды. Стратегиялык баскарудыц угымыныц кептеген аныктамалары бар. Бул стратегиялык баскарудыц кещнен каралып жэне жан-жакты жагынан сараланып, эртYрлi кезкараспен аныктама берiлгендiгiн кeрсетедi.
Осы такырыпка байланысты кептеген гылыми ецбектер мен жарияламаларды талдау барысында, авторлардыц жиi кездесетш стратегиялык баскаруга катысты кезкарастары мен тужырымдамаларын атап етуге болады:
• Сырткы ортаны жаксатру тужырымдамасы;
• Кэсшорынныц iшiндегi узак мерзiмдi максаттарды бекiту негiзi жэне оларга жету жолдарын аныктау;
• ¥йымныц стратегиясын куруга жэне мшдеттемелерше зейiн койып, курастырылган стратегияны iске асыруга багытталган; [2, 01]
^аз1рп тацда кез-келген уйым дамып келе жаткан заман талаптарына сай нарыкта калкып eмiр CYPуi Yшiн жэне бэсекеге каблеттiлiгiн сактап туру Yшiн, эрдайым езшщ кэсiптiк кызметш жэне стратегиялык баскару тэсiлдерiн дамытып отырганы абзал. Ягни, жацалыктарды бакылап, езшщ жумысын дамыту максатында тиiмдi пайдалана бiлгенi дурыс.
Компанияныц инновациялык кызметшщ калыпты эрi сэттi жYPуi Yшiн, инновациялык кызметтi баскару жYЙесiн тиiмдi уйымдастыруга кабiлеттi, бiлiктiлiгi бар кызметкер -инновация жeнiнде маман керек. Инновация «сикырлы таяк» сиякты баскарусыз eзi тиiмдi жумыс жасайды деген тужырым кате болып саналады.
Кептеген компаниялар жанаша тэсiлдердi пайдаланбайды, жэне бурыннан келе жаткан баска комапаниялардыц жасаган шешiмдерiн пайдаланады. Мысалы: талданып жаткан уйым езшщ жумысын, баскару стратегиясыныц жолдарын, адам жэне куралдарын тиiмдi баскару тэсiлдерiн баска уйымнан алды делiк, бул алгашында аса тиiмдi болып кeрiнгенiмен, компания шешiмдердi интуитивтi тYPде кабылдамай, дайын алгаритмге сай кабылдайды. [3. 177 б ]
^аз1рп тацда, гылымда кэсiпорындардыц стратегиясын аныктау барысында бiрнеше негiзгi кезкарасты белгiлеп керсеткен:
1) Бiрiншi жагдайда уйымныц дамуына мYДделi адамдардыц кезкарастарына, осы даму нэтижелерше жэне мекеменiц тиiмдi кYЙiне непзделедь Бундай кезде, уйымныц стратегиясыныц калыптасу барысында «миссия-стратегия-максат-тапсырма» сиякты анык иерархия белгiленедi
2) Екiншi жагдайда уйымныц даму стратегиясын белек стратегиялык шешiмдердiц сиш^ ретiнде карастырады жэне оны шешiмдердiц жиынтыгы ретiнде сипаттап, кызметтiц непзп багыттарын аныктауга жеткiлiктi деп санайды.
3) Yшiншi жагдай алдыцгы ею кезкарастыц эртYрлi аралас элементерiнiц жиынтыгынан куралады. [4. 297 б]
Заманауи тэжiрибиеде инновациялык стратегиялык баскару жYЙелi кезкарасты белгiлейдi, ол ез кезегшде бiрiктiрiлген инновацияларды стратегиялык баскару процесстер^ eнеркэсiптiц курылымы мен бeлiмшелерiнiц калыпты жумыс жасауы Yшiн ортак бiр жYЙеге жумылдырылады. Бул кезкарас инновациялык дамудын белек кызмет аясы ретшде емес, уйымныц жалпы даму процессшщ курамдас бeлiгi ретiнде карастырады. Осыган байланысты, eндiрiстегi инновациялык процесстер бiр-бiрiмен езара байланысты жэне уйымныц калыпты жумыс жасауын камтамасыз ететiн элементтердщ жиынтыгына айналды. Инновациялык дамуды баскаруга жYЙелi кезкарас дегенiмiз уйымда бiр-бiрiмен байланысты тутас жYЙенi жасау болып табылады, жэне бул жерде инновациялар стартегиялык баскару мен операциялык процесстерге интеграция жасалган. Ол ез кезегiнде, инновацияларды басакару ортасын калыптастырады жэне ресурстармен камтамасыз етедь Сол аркылы езгерш жаткан нарык жагдайында уйымныц бешмделушшгш жэне турактылыгын арттрады жэне бэсекеге каблеттшгшщ eсуiн камтамасыз етедi. [5]
Кэсшорындагы инновациялады баскарудыц алдыцгы катарлы тэсiл - стратегиялык маркетингтiк кезкарас болып табылады. Ягни, жаца eнiмдi eндiру жэне нарыкка ецгiзу
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
процесс кезшде, эаресе стратегияны эртараптандыру шецбершде eндiрiстiк шыгындарды баскарумен тыгыз байланыска непзделген. Бул тэсiл стратегияныц калыптасуы жэне icKe асыруы барысында уйымда бар жэне эзiрлeнiп жаткан инновацияларга есеп жYргiзу болып табылады, ягни инновациялар нарьщтагы тутынушылар мен клиенттердщ сураныстарын канагаттандыруга багытталуы керек. Бул eнiмдi тек eндiрiп кана коймай, оны каркынды сату жэне нарыкка оныктыру болып табылады. Инновацияларды табысты юке асыруда eндiрicтi баскару шыгындарыныц мацыздылыгы атап eтiлгeн , ягни аз шыгындармен eнiмдi тиiмдi сату жэне нарыкка орныктыру процeciн камтамасыз ету Yшiн, уйым eндiрicтiк процeccтeрiн оцтайландыру кажет. Бул тэciлдe маркетинг пен eндiрic арасындагы тыгыз байланыс мацызды аспект болып табылады, ал маркетинг e3 кeзeгiндe тек eнiмдi сатумен шeктeлiп калмайды, нарыкты зерттеумен жэне тутынушылардыц суранысын аныктау жумыстарымен айналысады. Энiм тутынушылардыц сураныстары мен талаптарын максималды тYPдe сай болуы Yшiн алынган акпараттар инновациялык процeccтeрдi тиiмдi бастау максатында кэciпорынFа бeрiлeдi. [6]
Инновациялык стратегиялык баскарудыц таFы бiр тэciлi - ол «Инновация картасы». Ол кэciпорынFа eцгiзiлуi мYмкiн жобалар мен технологиялардыц пeрcпeктивтiлiгi жоFары нускаларына жYЙeлi тYPдe баFа беру болып табылады. Бул тэсш эр жылFы жоспаларды камтыFан, eндiрic туралы акпараттар ^р^т^ен, eцгiзiлгeн немесе кабылданбаFан жацалыктар жайлы накты мэлiмeттeрдi талдауFа непзделген инновацияларды баскаруды камтамасыз eтeтiн кeшeндi кeзкараc болып табылады. Бул eз кeзeгiндe кэciпорынFа инновациялык мYмкiндiктeрдi потенциалдарыныц нeгiзiндe баFа бeрiп, бeлceндiлiккe бeлугe, компанияныц нeгiзгi максаттары жэне стратегияларымен Yйлecтiругe мYмкiндiк бeрeдi. Бул тэсшдщ eрeкшeлiгi инновация картасында жYрiп жаткан инновациялык жобалармен катар, потенциалды жаца дамуFа баFытталFан жобалар да ^р^^едь Кэciпорын eз кeзeгiндe осы акпараттардыц кeмeгiмeн, кандай инновацияларды колдау, кандай инновацияларды кайта карастыру немесе токтату кeрeктiгi туралы накты эрi ceнiмдi шeшiм шыFаруFа мYмкiндiк алады. Бул тэсшдщ кундылы^ы тез eзгeрiп жаткан нарык жаFдайында бiрнeшe есе артады, ceбeбi кэciпорын жаца сынактар мен мYмкiндiктeргe бeйiмдeлe бiлуi тиic. Сонымен катар бул тэciл ресурстарды тиiмдiрeк пайдалануFа, стратегиялык жоспарлауды жакcартуFа, нарыкта бэceкeлecтiктi арттыруFа Yлкeн кeмeк бередг
КэciпорындаFы инновациялар мен инновациялык процeccтeрдi баскарудыц оцай эрi кeшeндi тэсш - SWOT-талдау болып табылады. Ол eз кeзeгiндe инновациялык даму жаFдайында уйымFа эсер eтeтiн iшкi жэне сырткы факторларды жYЙeлi тYPдe талдау жасау Yшiн керек. Бул тэсш тeрт бeлiмнeн турады: мыкты жактары (Strenght), элciз жактары (Weaknesses), мYмкiндiктeр (Opportunities) жэне кауiп-катeр (Threats). Мыкты жэне элаз жактарын баFалау нысандарына уйымныц iшкi сипаттамалары, ресурстары, мiндeттeмeлeрi мен тэжiрибиeлeрiн жаткызуFа болады. МYмкiндiктeр мен кауiп-катeрдi талдау кэciпорынFа эсер ететш, соныц iшiндe, нарыктыц жаFдайыныц eзгeруi, мeмлeкeттiк реттеулер таFы сол сиякты сырткы ортадан эсер eтуi мYмкiн факторларFа баFа беру болып саналады. Бул тэciл аркылы уйым инновациялык жаFдайда eзiнiц бэceкeлecтiк артыкшылыктарын (кYшiн) жэне кeмшiлiктeрiн (элciздiгiн) аныктап, мYмкiндiктeр мен кауiп-катeргe талдау жасау аркылы сырткы факторларды аныктайды. Бул eз кeзeгiндe инновацияларды icкe асыру жаFдайында жэне казiргi мiндeттeмeлeрiн орындау барысында мыкты артыкшылыктар немесе шектеулер жаcауFа итeрмeлeйдi. «Инновация картасы» мен SWOT-талдау тэсшдерш бiргe пайдалану, уйымFа мацызды эрi бeлceндiлiгi жоFары баFыттарды жэне келешек даму стратегиясын аныктауFа, сонымен катар, инновациялык жобаларды юке асыру жоспарларын жаcауFа кeмeктeceдi. 1шю жэне сырткы факторларFа баFа беру, инновацияFа инвестиция салу жэне eзiнiц бэceкeлecтiк артыкшылыктарын дамыту жаFдайында накты шeшiмдeр шыFаруды камтамасыз eтeдi. ¥йымныц инновацилык даму жаFдайында SWOT-талдау тэсшн пайдалану - Yздiкciз бакылау, одан кешнп cтратeгияFа бeйiмдeу, нарык жаFдайыныц eзгeруiнe жауап
кайтару, кэсшорынныц бэсекеге кабшеттшгш сактап калу жэне инновациялык процесстердi тиiмдi баскаружататындыгын атап айткан жен. [7]
Нарыктык экономика жагдайында инновациялык уйымдарда стратегиялык баскару жуйесш жетiлдiру кажеттi шарты болып саналады. Стратегиялык менеджмент - кызметтщ эртYрлi салаларында инновацияларды пайдалану жолымен мейлiнше кеп пайда алуга жэне бэсекеге каблеттшкп арттыруга багытталган баскарушылык кызметтщ ерекше тYрi.
Менеджменттщ кез келген баска саласы тэрiздi, стратегия жасау мацызды ете мацызды болып табылыды жэне келесiдей белiмдерге белш карастыруга болады:
1) КЭРУ: уйымныц 5 жыл, 7 жыл, 10 жыл уакыттан кейiн кандай жерде жэне кандай децгейде болатындыгын максат кылып бекiту.
2) SWOT ТАЛДАУ: баскаша айтатын болсак, уйым мыкты жэне элсiз жактарына, мYмкiншiлiктерi мен кауш-катерлерше объективтi тургыда бага беру аркылы казiр езшщ кандай жагдайда екенiн ацыктауы кажет.
3) МА^САЩА ЖЕТУ ЖОЛДАРЫ: уйымныц iшкi жэне сырткы жагдайларына, нарыкка, бэсекелестiк жагдайына талдау жасай отырып, езшщ ресурстарына сай кадам-кадамен, бiртендеп максатына жету жолдарын жэне оныц орындалу мерзiмдерiн керсеткенi абзал.
4) ОРЫНДАУ: жасалган стратегиядагы кадамдарды кезек-кезекпен, стратегияны юке асырудыц жоспарына сай уакытында орындау кажет.
5) БА^ЫЛАУ: кез келдген жумыс, соныц iшiнде стратегияга катысты iс-шаралар тиiстi орындау жоспарына сай, уакытында орындалып жатканына бакылау жYргiзу ете мацызды болып саналады. Сапалы бакылаудыц кемегiмен стратегиядагы кадамдардыц жэне тармактарыныц кай жагы баяу жYрiп жатканын жэне токтап калу себептерш ерте немесе уакытында аныктап, кедергiлердi жоюга дер кезiнде iс-шаралар жасауга кемектеседi. Буныц iс-шаралардыц аркасында уйым езiнiц жоспарлары мен максаттарына уакытынан ерте жетуге мYмкiндiк алады.
6) БЕЙ1МДЕЛУ: казiргi заманда бул тецдес жок кабiлет болып табылады. Заман каркынды дамып жатыр, эр тYрлi жагдайлар болып жатыр. Осы сырткы жэне шю факторлар кYрт езгерген жагдайда, уйым бул езгерiстерге бага беру аркылы саралап, тез арада стратегиялык даму жоспарын осы езгерютерге бешмдеп, езiнiц мYДдесi Yшiн падалы жагдайга айналдыруы кажет. Бiрак алгашкы стратегияныц тYп максаты езгермегенi жен.
7) ^ОРЫТЫНДЫ: кез-келген жумысты жасаганнан кейiн талдау жасап, корытындылап кужат ретiнде сактап койган жаксы эдет десек кателеспеймiз. Себебi, келешекте баска да стратегия курылады жэне сол стратегияны куру барысында косымша бшм мен тэж1рибие ретiнде кемектесетiнi айдан анык.
^азакстандык кэсiпорындардыц бэсекеге кабшеттшген арттыру Yшiн бiрнеше тэсiлдi камтитын инновацияларды тиiмдi баскару жYЙелерi керек. ЖYЙелi кезкарас инновациялар мен инновациялык мiндеттемелердi кэсiп орынныц кожалыгыныц курамдас белiгi ретiнде карастырады. Стратегиялык маркетингпк тэсiл нарыкты талдауга жэне тутынушылардыц суранысына зейiн кояды, сонымен катар, инновациялык енiмдердi сатуга багытталган маркетингпк стратегияны жоспарлауга багытталган. «Инновациялык картаны» куру перспективтi даму багыттарына эсер етуге ыкпал етедi жэне зертеу мен ендiру жумыстары Yшiн басымдылыгы жогары аймактарды аныктап, потенциалды инновациялык мYмкiндiктердi жуйелеуге жэне талдауга мYмкiндiк бередi. SWOT-талдау тэсiлi уйымныц инновациялык дамуына эсер ететiн мацызды факторларды аныктауга кемектеседi. Инновациялык уйымдарды тиiмдi баскару кешендi кезкарасты жэне эртYрлi тэсiлдердi пайдалануды талап етедi. Ол оз кезегшде уйымныц узак уакыт бойы инновациялык дамуын камтамасыз етедi жэне нарыктагы бэсекеге кабiлеттiлiгiн арттыруга кемектеседь
Жетiстiкке жетудiц дайын нускаулыгы жок, сол сиякты уйымныц табыска жетуi Yшiн жэне бэсекеге каблеттшгш арттыру Yшiн дайын жазылган стратегия жок. Ец бастысы компанияныц жалпы жагдайын саралап, ресурстарына, iшкi жэне сырткы эсер етушi
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
факторларына, нарыкка жэне нарыкта болып жаткан eзгeрicтeргe дурыс эрi салкын канды баFа бeрiп, эр уйымныц баFытына, миссиясына, максаттарына, мiндeттeмeлeрiнe карай бiлiктi мамандарды жумылдырып жаксы стратегия жаcаFан жeн. Стратегия жасау ол жумыстыц бастамасы, одан кeйiн сол cтратeгиядаFы макcаттарFа жету Yлкeн жумыс. Бул Yздiкciз бакылауды, баскаруды, батыл кадамдарFа барып мэceлeлeрдi шeшудi талап eтeдi. Ец бiрiншiдeн cтратeгиядаFы макcаттарFа уакытында жету, стратегиялык баскаруды тиiмдi жYргiзу жетекш^е жэне оныц тобына байланысты. Жаксы жeтeкшi eзiнiц тобына шабыт берш, Yлкeн жeтicтiктeргe жeтeлeйдi. Заман талабына сай, кeптeгeн баFдарламаларды жэне жасанды интелектты стратегиялык баcкаруFа тиiмдi пайдаланатын болса, eнeркэciптiц бэсекеге кабiлeттiлiгi артады. Адамдардыц жумыс жасауы жeцiлдeп, тшмдшп артады. ^азiргi тацда табыска жету кшт - ол маркетинг. Маркетинг шыгып жаткан жацалыктардан калмай, мYмкiншiлктeрдi дер кeзiндe кэciпорын мYДдeci Yшiн пайдалануFа кeмeктeceтiн болса, бундай кэсшорын жeтicтiккe жeтeтiнi ceзciз.
1. Стратегиялык баскару тарихыныц дамуын зерттеу. Джалалов Жомалиддин Музафарович. Мухаммад аль-Хорезми атындаFы Ташкент акпараттык технологиялар унивeрcитeтi.
2. Стратегиялык менеджментщ даму тарихы, Стратегиялык менеджментке кeзкараcтар. www.homework.ru
3. Инновациялык уйымныц мшдеттемелерш баскару жYЙeciн жeтiлдiру жэне талдау. Магзумова Наталья Владимеровна, техникалык Fылымдарыныц Yмiткeрi, «eнeркэciптiк жэне жобалык менджмент» кафедрасыныц доцeнтi; Федотов Виктор Дмитревич, магистрант менеджмента, Кубанский государственный технологический университет.
4. Кэсшорынныц даму стратегиясыныц калыптасуыныц теориялык жэне методологиялык нeгiзi. Кобелев В.М., Захарченко Ю.В.// Кeлiк жэне eндiрic экономика жаршысы 2013.
5. Global Innovation Index Report 2017: [Электрондык ресурс] URL: https://www.wipo.int/edocs/pubdocs/en/wipo_pub_gii_2017.pdf
6. Фетлукова, К.А. Krni жэне орта eндiрicтiк кэсшорындарды баскаруда инновация карталарын пайдалану [Электрондык ресурс] URL: https://ecsn.ru/wp-content/uploads/201509 64.pdf
7. Земляков, Д.Н. Орман eнeркэciбi кешендершщ бэсекеге кабiлeттiлiгiн арттыру жэне туракты дамуы факторлары рeтiндe инновациялык процесстердщ сапасын баскаруды: монография [Мэтш] / Д.Н. Земляков, С.А. Филин, Л.А. Чайковская [т.б.]. - М: Русайнс,
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
2017. - 236 с.
