Научная статья на тему 'МУВАШШАҲЧИЛИК АНЪАНАСИ'

МУВАШШАҲЧИЛИК АНЪАНАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

107
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шеър / шеърий санъат / мувашшаҳ / тавшиҳ / ғазал / қитъа / мухаммас / тазмин / ҳашв.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Арофатой Муйдинова

Мақолада мувашшаҳ асарлар ҳақида сўз боради. Мувашшаҳ ўзбек мумтоз шеъриятида кенг тарқалган шеърий санъатлардандир. Ижоди ўрганилаѐтган шоирнинг адабий давраси, яқин дўстлари ким бўлганини ўрганишда мувашшаҳлар муҳим манба бўлиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУВАШШАҲЧИЛИК АНЪАНАСИ»

МУВАШШАХЧИЛИК АНЪАНАСИ

Арофатой Муйдинова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада мувашшах асарлар хакида суз боради. Мувашшах узбек мумтоз шеъриятида кенг таркалган шеърий санъатлардандир. Ижоди урганилаётган шоирнинг адабий давраси, якин дустлари ким булганини урганишда мувашшахлар мухим манба булиши мумкин.

Калит сузлар: шеър, шеърий санъат, мувашшах, тавших, газал, китъа, мухаммас, тазмин, хашв.

Узбек миллий уйгониш адабиёти вакиллари яратган мувашшахлар адабиётшуносликда деярли тадкик этилган эмас. Шу боис уларни урганиш шоирлар адабий-эстетик оламини урганишда мухим ахамиятга эга. Зеро, бу давр ижодидаги мувашшахларни илмий асосда урганиш адабиёт тарихининг коронги жихатларини ёритишда муайян даражада хизмат килади. Максуд Шайхзода, Азиз Каюмов, Шариф Юсупов, Кулдош Пардаев сингари олимларнинг бу мавзуга оид тадкикотлари мувашшахнинг узига хос хусусиятларини ёритгани, унга доир мунозараларга ойдинлик киритгани жихатидан ахамиятлидир. Миллий уйгониш даври узбек адабиётида Феруз, Камий, Мискин, Х,азиний, Мукимий, Фуркат каби улуг шоирлар мувашшахчиликда шухрат козонишган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мувашшах шеърий санъати арабча "ташвех" сузидан олинган, асоси "вашшаха" "белни богламок", "безамок", "зийнатламок" маъноларини ифодалайди. Мувашшах жанр эмас, шеърий санъатлардан бири, шунинг учун газал, мухаммас, мураббаъ, мусамман, мустахзод, маснавий, китъа, рубоий, фард каби жанрларда яратилиши мумкин. Мувашшахнинг хар бир мисра, байт ёхуд бандининг бошланиш харфларидан бирор кишининг исми келиб чикади. Баъзан исм мисралар таркибидаги сузлар орасига яширинган булади. Бундай холда мувашшах муаммо усулида ечилади.

КИРИШ

March, 2022

Мувашшахнинг келиб чикиши хакида турли фикрлар мавжуд. Чунончи рус шаркшунос олими И.Ю.Крачковскийнинг ёзишича, илк мувашшах, унинг шакли шамойили ва муайян тартибда тузилиши борасидаги фикрлар Х асрда Арабистонда яшаб ижод этган шоир Мукаддам ибн Муъафа ал-Кабрий каламига мансуб [2, 123].

Мувашшах адабиётларда тавшщ санъати деб хам аталади. XV асрда яшаб ижод этган олим Атоуллох Хусайний узининг "Баъдойиъ - ус санойиъ" асарида бу санъатга куйидагича таъриф беради: "Тавших ажам шуароси наздида андин ибораттурким, шоир мисра ёки байтларнинг бошида ё аларнинг уртасида бир неча харф ёки бир неча суз келтирурким, ул харф ёки сузларни жамъ килинса, бир исм ё бир лакаб ё бир мисра ё бир байт булур ёки анга ухшаш бир нима хосил булур ва бу санъатни уз ичига олган шеърни мувашшах дерлар..."[1,85] Олим бунга мисол килиб Алишер Навоийга багишланган куйидаги китъани келтиради:

Иззату давлат, илохий, бод бо фатху зафар,

Шахриёр-и мулк-и донишро хамеша бешумор!

(Илохим, илм мулкининг шахриёрига хамиша хисобсиз фатху зафар билан иззату давлат келсин.)

Лутф кун дар зилл-и шах, ё раб, бидораш то магар

Ёбад оромиш ба иззу адл-и эшон рузгор.

(Ё раб, лутф кил, уни шох соясида сакла, токи уларнинг кудрату адлидан замона тинч булсин!)

Ё раб, эхсон кун ба фазилат давлат-и укбо, ки у

Расм-и эхсон кард дар дунё ба давлат ошкор.

(Ё раб, фазлинг билан унга охират давлатини эхсон кил, чунки у давлатга бу дунёда эзгулик расмини бунёд килди.)

Мазкур китъанинг биринчи мисраларнинг бошидаги харфларни жамъ килинса, Али хосил булур, иккинчи мисраларнинг олдидаги харфларни жамъ килинса, шер хосил булур. Биринчи мисраларнинг хашвидаги сузларни жамъ килинса, куйидаги мисра хосил булур:

Илохий бидораш ба фазилат.

(Илохий, уни фазлингда тут.)

Иккинчи мисраларнинг хашвидаги сузларни жамъ килинса, куйидаги иккинчи мисра хосил булур:

Хамеша ба иззу ба давлат (Хамиша цудрату давлатда.)

March, 2022

Агар сузларни мисра ва байтларнинг тартиби била жамъ килсалар, ушбу байт хосил булур:

Илоуий уамеша бидораш

Ба иззу ба фазилат ба давлат [1,85].

(Илоуий, уамиша тут ани

Кудрату фазлингда, давлатда) [1,320].

Шоир тавших санъатига батафсил тухталиб, барча турларига катор мисоллар келтиради ва тавшихни касидада китъа шаклида кулланишини таъкидлайди. Шунингдек, олим тавшщ сузининг лугавий маъносини хам изохлаб, шундай асослайди: "Тавших лугатта вишох, яъни буюнбогни бировнинг буйнига илмактур. Шеърга харф ёки сузларни киритмак анга ухшагани учун бу маънода анга тавших деб ном куюптурлар" [1,87].

Мувашшах-газаллар хусусида академик Азиз Каюмов куйидагича фикр билдирган: "Мувашшах-газалда келтирилган сифатлашлар, шоирона тасвирлар купрок шарк адабиётига хос анъанавий характерга эга. Мувашшах шоир махоратининг бир намойиши" [9,45].

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМА

XV аср шеъриятида мувашшахнинг мисралар ичида кизил сиёх билан ажратиб ёзилган сузларни жамланганда бир ёки бир неча байт шеър пайдо буладиган туридан кенг фойдаланилган булса, XIX асрнинг иккинчи ярми - ХХ аср бошлари адабиётида эса купрок хар бир мисра, байт ёхуд бандининг бошланиш харфларидан ном келиб чикадиган туридан фойдаланилган. Бу даврда мувашшахчилик анъанаси шу даражада оммалашганки, хатто, шоирлик ва назмчилик хунари мувашшахчиликдаги махорати билан улчангани манбаларда таъкидланади[7,91-92]. Бу давр адабиётининг кузга куринган намояндаларидан, Кукон адабий мухитининг пешкадам вакилларидан бири Зиёвуддинхон Каттахожа угли ^азиний Хукандий ижодини урганган адабиётшунос О.Журабоев шоирнинг давр анъанасига кура мувашшахчиликда хам баракали ижод килганини, шеърларининг 25 тасида мувашшах санъати акс этганини, шулардан турттаси мураббаъ, биттаси мухаммасда, колгани эса газалларда эканини таъкидлайди[3,86]. Юкорида мувашшахлар турли жанрларда яратилиши мумкинлигини айтиб утган эдик. Демак, Х,азиний мувашшахларини нафакат газал ва мухаммасларда, балки мураббаъларда хам куллаган. Жумладан, Тутихон-Тути номига 3 мураббаъ, Иброхимхон номига 1 мураббаъ

March, 2022

1044

боглаган. Шоирлар, асосан иш^и мажозий акс этган шеърларини мувашшах килишган. Проф. Ш.Юсупов ишки хакикийга багишланган газални мувашшах тарзида яратилганига мумтоз шоирлар орасида факатгина Х,азиний тура меросида дуч келганини ёзади[8,147]. Шоирнинг ишки илохий куйланган "Фирок" радифли газали Кулдошхон номига мувашшах килинган. Газал куйидаги мактаъ билан якунланади:

Накди умрингни дилингга олгуча тоатда бул, Эй Х,азиний, айтасан зикру саноларни фирок.

Шунингдек, мувашшахлар купинча эркаклар номига богланган, жуда кам шоирларгина аёл номларига мувашшах боглаганлар. Х,азиний тура ижодида Туфахон, Ашуройхон, Ойшахон, Назирхон, Хдмраххон, Тутихон-Тути каби бир неча аёллар номларига мувашшах боглаганлигини кузатиш мумкин. Булар эса Х,азиний мувашшахларининг узига хослигини таъминлайди. Шоир мувашшах боглаган шахсларнинг кимлигини аниклаш мушкул булса-да, айримлари хакидаги маълумотларни О.Журабоевнинг илмий тадкикотларида учратиш мумкин. Жумладан, номига туккизта газалда мувашшах богланган Кулдошхон шоирнинг Кумбосди кишлогилик якин дусти, хофиз булганлиги у билан боглик хотира-хикоя оркали аён булади[3,87].

Хива адабий мухити намояндаларидан Мухаммад Рахимхон Феруз хам давр анъанасига мувофик мувашшах-газалларнинг узига хос намуналарини яратган. Мувашшахлар, асосан эркаклар исмларига битилгани, жуда кам шоирлар ижодида аёллар номига мувашшах боглаганини юкорида айтиб утган эдик. Феруз ижодида хам аёллар номига мувашшах-газаллар боглаганини куриш мумкин. Жумладан, шоирнинг:

Фуркатинг солди дилу жон ичра ут, Куфри зулфинг дину иймон ичра ут, -

матлаъси билан бошланувчи газали Фаножон исмига мувашшах килинган. Хоразмда аёллар исмига "жон" кушимчаси кушиб айтилиши хисобга олинса, ушбу мувашшах-газал аёл номига ёзилган булиши хакикатга якиндир[4,25].

Тошкент адабий мухити вакилларидан Мулла Кушок Мискин ижодида хам газал жанридаги мувашшахлар куп учрайди. Шоирнинг "Юсуфхон", "Холмухаммадхон", "Мухаммаджон", "Исмоил махзум", "Зиёвуддинхон", "Алихон", "Омилхон" сингари замондошлари номига битилган мувашшах-газаллари маълум. Номлари зикр этилган кишилар исмига Мискин билан бир даврда яшаб

March, 2022

1045

ижод килган яна катор шоирлар хам мувашшах боглаганлар. Камийнинг Холмухаммадхон, Алихон, Мирзо Шошийнинг Алихон, Хислатнинг Юсуфхон, Алихон кабиларнинг номларига мувашшах боглаганларидан куринадики, исмлари мувашшах килинган кишиларнинг Мискин ва унинг ижодий давраси учун якин шахслар булгани хакидаги хулосага олиб келади. Хусусан, шоирнинг Зиёвуддинхон исмига мувашшах килинган "Зое айлаб гамза тийрин отма куп бегонага" мисраси билан бошланувчи газали замондоши шоир Хазиний исмига богланган, деган мулохаза бор. Чунки "Хазиний уз замондошлари Мукимий, Мухйи, шайх Сулаймон Махжур, Ножий(Каландар), Насимий, туракургонлик Ибрат, тошкентлик Камий, Мискин, Хислат, Сидкий Хондайликий каби шоирлар билан ижодий мулокотда булган" Мискин ва Хазиний уртасидаги ижодий мулокот Хазинийнинг куп шоирлар мухаммас боглаган машхур "Ё хаёт ан-набий" радифли газалининг оханги ва радифини саклаган холда ёзган мухаммасида хам куринади. Мискин ижодидаги:

Хуснингни, эй париваш, эълон этайму этмай?

Ё дил уйида саклаб, пинхон этайму этмай? -

байти билан бошланувчи газал Камийнинг Хусайнбек исмига мувашшах килинган "Хуснингни, эй париваш, эълон этайму этмай?" мисраси билан бошланувчи газалига тазмин килинган. Эътиборлиси, Мискиннинг бу газали Холмухаммадхон исмига мувашшах хам. Демак, Мискин нафакат газалга тазмин боглаган, балки асос булган газалдаги бадиий унсурни хам саклаган [5,79-80].

ХУЛОСА

Умуман, Миллий уйгониш даври адабиёти вакиллари ижодидаги мувашшахлар тадкики шоирларнинг якин дустлари кимлар булгани, шунингдек, бу давр ижтимоий ва адабий хаёти, шоирнинг адабий давраси, ижодий хамкорлиги каби куплаб масалаларга ойдинлик киритиши жихатидан ахамиятлидир.

REFERENCES

1. Атоуллох Хусаиний. Бадойиъу-с-санойиъ. - Тошкент, "Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти", 1981.

2. Аширбоев С., Азимов И., Рахматов., Гозиев А. Эски узбек тили ва ёзуви практикуми - Т.: "Ижод"нашриёт уйи,

2006,123-бет.

March, 2022

3. Журабоев О. Х,азиний тура. - Тошкент,"Фан",2007.

4. Махаммадиева Ю.Я. Ферузнинг бадиий махорати. Филол. фан. буйича фалсафа док. дисс. - Т.: 2021, 25-бет.

5. Нуриддинов Ш.Б. Мулла Кушок Мискин хаёти ва унинг адабий мероси. Филол.фан.ном... дис. - Т.: 2011,79-80-бетлар.

6. Пардаев К. Мукимий шеърияти: матн тарихи, тахрири ва талкини. - Тошкент, "Мухаррир" нашриёти, 2019.

7. Шайхзода М. Асарлар. Олти томлик. Бешинчи том. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1972, 91-92 бетлар.

8. Юсупов Ш. Тарих ва адаб бустони. - Тошкент, "Маънавият", 2003.

9. Каюмов А. Шеърият жилолари. - Т.:Укитувчи, 1997. 45-бет.

March, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.