5Uchinchi renessansyosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
*IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR* *СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ* *SOCIAL AND HUMANITARIAN SCIENCES*
MUTOLAA YOSHLAR MA'NAVIY SALOHIYATINI SHAKLLANTIRISHNING ASOSI SIFATIDA
A. H.Abdulazizov
Namangan davlat universiteti dotsenti, [email protected] O'zbekiston.
Kirish. Bugungi tezkor hayotimizda mutolaa bilan shug'ullanadiganlar soni kamayib bormoqda. Hozir nafaqat bolalar, balki kattalar ham kitobdan ko'ra televizor va internetni afzal ko'rmoqdalar. Shu sabab kitobxonlik muammosi bugunning eng muhim muammolaridan biriga aylanmoqda.Biz maqolamizda hozirgi kunda kitob o'qish va kitobxonlik madaniyati muammosi, kitobning shaxsning madaniy rivojlanishiga ta'siri va mutolaaning zarurati sabablari haqida ayrim fikrlarimizni bayon etmoqchimiz.Mavzu bugungi kunda juda ham dolzarbdir.Chunki so'nggi paytlarda turli sayt va telegramm kanallar kitobxonni,ayniqsa yoshlarimizni o'ziga „rom" etmoqda."Men mutolaani yaxshi ko'raman, men televizor ko'rishdan yoki INTERNETda mashg'ul bo'lishdan ko'ra har doim kitobni afzal ko'raman» -deydigan insonlar kun sayin kamayib borayotgani achinarli holdir.Kitobning insonga ta'siri va mutolaaning shaxsni madaniy rivojlanishidagi rol o'ynashini barchamiz,ayniqsa,o'sib kelayotgan avlod yaxshi anglashi lozim.
Adabiyotlar tahlili va metodlar. Kitobxonlik, uning afzalliklari, oilada mutolaa madaniyatini tarkib toptirish masalalari buyuk mutafakkirlarimiz Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurauf Fitrat, Abdulla Avloniy va boshqalarning asarlarida yoritilgan[1]. Mamlakatimizda va xorijda bir qancha ilmiy izlanishlar mavjudki,ular bizning mavzumizga bevosita bo'lmasa-da,bilvosita bog'liq. Ayzenberg A.Y,Rubakin N.A,Vaneyev A,Kartashov N.S,Stolyarov Y.N,Qosimova O.G', Yo'ldoshev E.Y.,Oxunjonov E.O,Rahimova M.A, Shamsiev Sh.M,Turopov M.M va boshqalarning kutubxonashunoslik va bibliografiyashunoslik bo'yicha asarlari o'rganilayotgan muammoning ba'zi nazariy va amaliy masalalarini yechishga intilinganlari bilan ahamiyatlidir. O'zbekistonda kitob mutolaasi muammolari
May 15, 2024
440
Uchinchi renessans yosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
birinchi bo'lib A.A.Umarovning ilmiy ishlarida maxsus tadqiqot obyekti sifatida o'rganib chiqildi. B.I.G'anieva esa mutolaa madaniyatining tarbiyalashdagi pedagogik imkoniyatlarini tadqiq etdi .
Muhokama. Bugungi kunda bo'sh vaqtini kitobga bag'ishlashga tayyor bo'lganlar tobora kamayib bormoqda. Agar avvallari kitob hayot haqidagi bilim manbai bo'lgan bo'lsa, hozir ko'pchilik uchun u o'z ahamiyatini yo'qotmoqda. Odamlar INTERNETdan tez va aniq ma'lumot olishni ma'qul ko'rmoqdalar va endi kitob o'qishga qiziqishni yo'qotmoqdalar [2].Biroq, INTERNET va yangi texnologiyalarning rivojlanishi bilan ko'plab asarlar yanada qulayroq bo'lmoqda. Endi kitobni do'kon va kutubxonalardan izlashning hojati yo'q,chunki uni INTERNETdan topishingiz, telefoningizga yuklab olishingiz, monitor ekranidan onlayn o'qishingiz yoki chop etishingiz mumkin. Afsuski, bu imkoniyat ham ko'pchilikni o'qishga jalb qilmaydi. Va maktab o'quv dasturiga muvofiq asarlarni o'rganayotganda, ko'p bolalar faqat Internetdagi xulosani o'qish bilan cheklanadi.Bundan tashqari, hozir audio kitoblar bor va odamlar o'qishdan ko'ra asar tinglashni afzal ko'rishadi. Kitoblardan ma'lumot olishning bu usuli har doim ham samarali emas, chunki ma'lumot eshitishdan ko'ra ko'rish orqali yaxshiroq qabul qilinadi.Kitob o'qishga bo'lgan qiziqishning pasayishi bugungi kunning eng muhim muammolaridan biridir. O'smir va yoshlarga televizor va INTERNET ta'sir qiladi, ularning badiiy adabiyot o'qishga vaqti ham, istagi ham qolmayapti. Ammo klassik badiiy adabiyot yosh avlodga katta tarbiyaviy ta'sir ko'rsatadi.[3] Shunday qilib, zamonaviy dunyoda mutolaa televideniye va INTERNET hali keng tarqalmagan o'tgan asrga nisbatan o'z mashhurligini yo'qotmoqda. Ammo, shunga qaramay, bo'sh vaqtlarini mutolaaga bag'ishlaydiganlar hali ham talaygina.[4]
Natijalar. Ma'lumotlarining yangicha shaklga o'tilishini tezlashtirgan omil kompyuter va telekommunikatsiyalar sohasidagi rivojlanish bo'ldi. Kutubxonalar mazkur jarayondan chetda qolishlari mumkin emas edi. Mutolaa jarayonlari kutubxonalardan tashqari individual, jamoaviy va boshqa iste'mol tarmoqlarida amalga oshib, ma'lumotlar bazalarining keskin o'sib borishi an'anaviy kutubxonalarni ahamiyatsiz va ikkinchi darajali muassasalarga aylantirib qo'yishi mumkin. Buning oldini olish uchun kutubxonalar quyidagi yo'nalishlarda faoliyat yuritishlari taqazo etiladi:
- hamkorlik hamda resurslardan birgalikda foydalanishning an'anaviy shakllarini mustahkamlash va kengaytirish;
- xizmat ko'rsatishning moslashuvchan va keng miqyosdagi shakllarini taklif qilish;
- yangi va ishlab chiqarilayotgan shakllarga ega bo'lish imkonini yaratish;
May 15, 2024
441
Uchinchi renessansyosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
- ma'umot olish imkoniyatini rivojlantirishga ko'maklashish;
- rivojlanayotgan telekommunikatsiyalar infrastrukturasiga kirish;
- moliyalashtirishningyangi manbalarini qidirib topish va rivojlantirish:
- bo'lg'usi axborot texnologiyalarining rivojlanishiga ko'maklashish.
Yangi axborot texnologiyalari rivoji kutubxonachilardan o'z sohasi bilan birga, texnik bilimlarga ham ega bo'lishni talab etadi. Fondlar rivoji kelajakda ham turli baholashni talab etadi.Yuqorida ko'rib o'tganimizdek, bugungi kunda insoniyat kutubxonalarda nisbatan kichikroq joyda katta miqdordagi ma'lumotlarni saqlash va uzatish imkonini beruvchidan foydalanish darajasiga yetib keldi. Biroq, bugungacha bo'lgan yo'l uzoq va mashaqqatli edi.Uzoq rivojlanish tarixi davomida ma'lumotlar avval sopol bo'laklarda, papirusda, pergamentda, qog'ozda, mikrofilmlar va kompakt-disklarda saqlab kelindi va bugungi kunda biz elektron shakllarni ko'rib turibmiz. Mazkur evolyutsion jarayon kutubxonalarda ma'lumotni saqlash va xizmat ko'rsatish usullariga ham o'zgarish kiritib borishni talab etar edi. Bu maqsadda insoniyat o'yib yozish qurollari, siyoh, qalam, matbaa qurilmalari, yozuv mashinkalari, fotonusxa ko'chirish uskunalari, fakslar , nihoyat, kompyuter va zamonaviy telekommunikatsiya qurilmalarini ixtiro qildi. Shaxsiy kompyuterlarning ixtiro qilinishi bilan, ularni turli serverlar (qimmatbaho axborot resurslarga bir vaqtda ko'proq foydalanuvchilar ulanishini ta'minlovchi lokal aloqa bog'lamalari) orqali bir-biri bilan bog'lanish imkoni yaratilib, axborot tarmoqlarining markazlashtirish xususiyati taqsimot xususiyatiga aylandi.Xalqaro tarmoq WWW (World Wide Web) - INTERNET orqali ma'lumotlar ayirboshlash va kutubxonachilikdagi xalqaro integratsiyalashuvga qo'shilishning bir qator omillari mavjud bo'lib, ularning dastlabki ma'lumot uzatish, qabul qilish va foydalanish uchun texnik va telekommunikatsiya imkoniyatlarining talab darajasida bo'lishidir.[5]
Ikkinchi muhim jihat esa mavjud kutubxonalar faoliyatida ham yangi axborot va telekommunikatsiya texnikalarini keng qo'llash, kitoblarning markazlashgan yagona elektron katalogini hamda mavjud adabiyotlarning elektron nusxalarini yaratishdir. Yagona kataloglar mavjud ma'lumotlarni saralash yoki kerakli ma'lumotning nusxalarini yaratilishi boshqa kutubxonalar bilan ma'lumot ayirboshlashda teng hamkorlik qilish imkoniyatini yaratadi.
Uchinchi omil INTERNET tarmog'ida ma'lumotlarning barqaror tuzilmalarini yaratishdan iborat. Ma'lumki, bugungi kunda INTERNET dagi ma'lumotlar barqaror bo'lmay, tez o'zgaruvchanligi bilan farqlanib turadi. Ko'plab davlatlar ma'lumotlar saqlash va almashishning yagona shakllarini yaratishda hamkorlik qilishga intilmoqcalar.Shuningdek, bugungi kunda INTERNET orqali ma'lumot sotish
May 15, 2024
442
Uchinchi renessans yosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
amaliyoti ham keng qo'llanilmoqda. Bu amaliyot kutubxonalar uchun keng imkoniyatlar eshigini ochib berishi mumkin. Shu yo'l bilan ular o'z fondlaridagi ma'lumotlarning istalgancha nusxalarini sotish imkoniyatiga ega bo'ldi. Kutubxonalar bu borada ham xalqaro hamkorlik yo'nalishlarini belgilab olishlari lozim.Yangi axborot texnologiyalari bir qancha muammolarni hal qilish bilan birga,yangi muammolarni ham paydo qildi. Bu avvalo, faoliyat va hamkorlikning huquqiy asoslariga taalluqlidir. Mahalliy, milliy va xalqaro tashkilotlar bu borada ham o'z faoliyatlarini muvofiqlashtirishlari talab etiladi. Zero, yangi axborot texnologiyalari va telekommunikatsion imkoniyatlar, xalqaro global tarmoqlar bilan birgalikda nafaqat kutubxonalar yoki ularning texnikalarini, balki xalqlarning ham integratsiyalashuviga olib kelmoqda.[6]
Mutolaa madaniyati nafaqat bosma nashrni idrok etish, balki uni tushunish, asosiy narsani ajratib ko'rsatish, uni ilgari o'qilgan narsalar bilan taqqoslash va o'qilgan narsaning mohiyatini eslab qolish qobiliyatini ham anglatadi.Ushbu ko'nikma va malakalar boshlang'ich maktabda maqsadga muvofiq tarzda shakllantirilishi va o'quv jarayonida takomillashtirilishi kerak, chunki kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning o'ta muhim jihatlaridan biri mutolaaga o'rgatish muammosi va axborot madaniyati maktabda ta'lim olishning butun davri davomida shaxs ijtimoiylashuvining asoslari hisoblanadi.
Xulosa. Hozirgi bolalarning aksariyat qismi uchun mutolaa quvonch keltirmaydigan oddiy o'quv faoliyatidir. Shaxsning axborot madaniyati umuminsoniy madaniyatning bir qismi, ta'lim faoliyatining zarur bo'g'inidir.
"Mutolaa madaniyati" atamasi axborot olamida sayr qilish qobiliyati bilan birga "kitobga muhabbat", "o'qishga qiziqish", "o'qilgan narsani idrok etish va tushunish", "badiiy idrok" kabi tushunchalarni o'z ichiga oladi.[7]
Bu konsepsiya bugungi kunda, mutolaa sohasidagi vaziyat juda keskin bo'lgan bir paytda, alohida ahamiyatga ega: zamonaviy odam tomonidan mutolaa uchun ajratilgan vaqt doimiy ravishda qisqarib bormoqda,mutolaa doirasi esa torayib bormoqda.Qachonki kitobxonning o'zi mutolaa maqsadini aniq belgilasa va o'ziga -o'zi yordam bersa, kitobxonlik madaniyati shaxs shakllanishining o'ziga xos poydevoriga aylanadi.Kitob o'qish analitik fikrlashni rivojlantiradi. O'qiydigan odamlar naqshlarni o'qimaganlarga qaraganda ko'p marta tezroq ko'radi va aniqlaydi. Kitob o'qish tufayli ongimiz o'tkirlashadi, kuchliroq va tezkor bo'ladi, miya aloqalari mustahkamlanadi va, umuman olganda, intellekt oshadi.
Mutolaa o'quvchiga savodxonlikni taqdim etadi. Axloqiy ko'nikmalarni rivojlantirish va o'z fikrlari va his-tuyg'ularini ifoda etish qobiliyati, muloqot va
May 15, 2024
443
Uchinchi renessansyosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
ijtimoiylashuvda yordam berish, til tuyg'usini o'zlashtirish, so'zga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish, uning hissiy va semantik soyalarini, nima yaxshi, nima yomonligini farqlash qobiliyatini taqdim etadi.Shuningdek, u yoki bu asarni o'qigan odam o'zini adabiy qahramonlardek his etadi. Shunday qilib, mutolaa tarbiya va shaxsiy rivojlanishda muhim rol o'ynaydi. Mutolaa insonning dunyoqarashiga katta ta'sir ko'rsatadi va hayotni butunlay o'zgartirishi mumkin.Mutolaa har bir inson uchun zarurdir. Mutolaasiz odamning savodli nutqi, so'z boyligi bo'lmaydi. Kitob hayotda o'zingizni topishga va maqsadni amalga oshirishga yordam beradi. Inson bir, ikki, uchta kitobni o'qib chiqqach, nihoyat, biror narsaga nisbatan o'z pozitsiyasini tushunishi, shaxsiy savollariga javob topishi va muammolarini hal qilishi mumkin. Ba'zan kitobni o'qiganimizdan so'ng xato va noto'g'ri xatti-harakatlarimizni tushunib, anglab yetamiz va aynan shu daqiqada biz o'zimiz tanlagan noo'g'ri yo'ldan kelajakka borishni boshlaymiz. Kitob - bu hayot haqidagi ta'limot va mutolaaga nisbatan e'tiborsiz bo'lish bilan inson har bir adabiy asardagi butun dunyoni yo'qotadi. Shuningdek, kitob insonda ma'lum bir axloq va madaniyatni shakllantirishga yordam beradi.Mutolaa shaxsiyatning shakllanish bosqichlarida zarur jarayon bo'lib,u barchamizga katta ta'sir ko'rsatadi. Kitoblar bizni inson bo'lishga chorlaydi.INTERNET va boshqa vositalar jadal rivojlanayotganiga qaramay, insonning ong va tafakkurini charxlash, ma'naviy olamini boyitish, ezgulikni targ'ib etishda bosma kitobning o'rni bundan keyin ham saqlanib qolaveradi. Binobarin, kitob asrlar davomida axborot saqlovchi eng samarali vosita vazifasini bajargan. Qolaversa, ming yil oldin Samarqand qog'ozida bitilgan qo'lyozmalar hozir ham insoniyatga ma'rifat nurini sochmoqda [8].
REFERENCES
1. Forobiy, Abu Nasr. Fozil shahar odamlari. - T.: Meros. 1990. - 224 b, Fitrat A. Oila yoki oila boshqarish tartiblari. - T.: Ma'naviyat, 1998, - 112 b., Avloniy, Abdulla. Turkiy guliston yoxud axloq. - T.: O'qituvchi, 1992. - 160 b.
2. Chudinova, V.P. Detskoe chtenie v perexodntiy period: sociodinamika processov transformacii / V.P. Chudinova // Homo legens. Chitayu^iy chelovek: sb. statey / red. B.V. Biryukov. - M.: Shkoltnaya biblioteka, 2006. - S. 208
3. Kuztmin, E.I. Podderjka i razvitie chteniya - ob^enacionaltnaya zadacha / E.I. Kuztmin , E.A. Orlova // Observatoriya kultturti. - 2007. - № 2. - S. 25-30
4. Shamis E. M. Teoriya pokoleniy. Neobbiknovenntiy Iks. /
5. E. M. Shamis. - M.: Sinergiya, 2017. - 140 c.; ISBN 978-5-4257-0303-3
6. Frumin I.M. Bibliotechnoe delo, organizaciya i upravlenie. -M.: Kniga, 1980. -272
May 15, 2024
444
Uchinchi renessans yosh olimlari: zamonaviy vazifalar,
innovatsiya va istiqbol Young Scientists of the Third Renaissance: Current Challenges, Innovations and Prospects
7. Qayumxo'jaeva Yo. O'quvchilarning kitobxonlik madaniyatini shakllantirish imkoniyatlari. -Toshkent: Fan, 2007.110 6.
8. G'anieva B.I. Kutubxonalarda bolalar o'qish madaniyatini tarbiyalashning pedagogik imkoniyatlari.Pedagogika fanlari nomzodi ilmiy dar-ni olish u-n tay. diss-ya. -Toshkent: Nizomiy nomli TDPU, 2008.
9. Abdulazizov.A.X.Yoshlar mutolaa madaniyati:ijtimoiy falsafiy yondashuv. Monografiya.Namangan. 2023. - 5 b.
445
May 15, 2024
