Научная статья на тему 'МУТАЦИЯ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

МУТАЦИЯ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Мутация / ген мутациялари / хромосома мутациялари / геном мутациялари / ДНК / генетик диверсификация

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Норова Сарвиноз Уриновна, Солиева Дилафрўз Валижоновна

Ушбу мақола биология ва тиббиёт соҳаларида мутацияларнинг турлари ва уларнинг аҳамиятига бағишланган. Мутациялар – бу ДНК таркибидаги ўзгаришлар бўлиб, улар организмларнинг эволюцион жараёнларига ва турли касалликларнинг пайдо бўлишига таъсир қилади. Мақолада ген мутациялари, хромосома мутациялари, геном мутациялари ва цитоплазматик мутациялар каби асосий турлар муҳокама қилинади. Шу билан биргаликда, табиий ва сунъий мутацияларнинг келиб чиқишиши ва мутант организмларни олиниш усуллари ҳақида маълумот келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУТАЦИЯ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

МУТАЦИЯ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ А^АМИЯТИ

Норова Сарвиноз Уриновна,

УзМУ, Генетика кафедраси уцитувчиси Солиева Дилафруз Валижоновна,

УзМУ, Ботаника ва усимликлар физиологияси кафедраси

катта уцитувчиси, (PhD)

https://doi.org/10.5281/zenodo.11516736

Аннотация. Ушбу макола биология ва тиббиёт сохдларида мутацияларнинг турлари ва уларнинг ахдмиятига багишланган. Мутациялар - бу ДНК таркибидаги узгаришлар булиб, улар организмларнинг эволюцион жараёнларига ва турли касалликларнинг пайдо булишига таъсир килади. Маколада ген мутациялари, хромосома мутациялари, геном мутациялари ва цитоплазматик мутациялар каби асосий турлар мух,окама килинади. Шу билан биргаликда, табиий ва сунъий мутацияларнинг келиб чикишиши ва мутант организмларни олиниш усуллари хдкида маълумот келтирилган.

Калит сузлар: Мутация, ген мутациялари, хромосома мутациялари, геном мутациялари, ДНК, генетик диверсификация

Аннотация. Эта статья посвящена типам мутаций и их значению в области биологии и медицины. Мутации - это изменения в ДНК, которые оказывают влияние на эволюционные процессы организмов и возникновение различных заболеваний. В статье рассматриваются основные типы мутаций, такие как генные или точечные, хромосомные, геномные и цитоплазматические. Кроме того, представлена информация о процессах возникновения естественных и искусственных мутаций и методах получения мутантных организмов. Ключевые слова: Мутация, генные мутации, хромосомные мутации, геномные мутации, ДНК, генетическая диверсификация

Abstract: This article is dedicated to the types of mutations and their significance in the fields of biology and medicine. Mutations are changes in the DNA composition, which affect the evolutionary processes of organisms and the emergence of various diseases. The article discusses the main types of mutations, including gene mutations, chromosomal mutations, genome mutations, and cytoplasmic mutations. Additionally, information is provided about the origins of natural and artificial mutations and the methods of obtaining mutant organisms. Key words: Mutation, gene mutations, chromosomal mutations, genome mutations, DNA, genetic diversification.

Кириш. Мутация лотинча "mutatio" cузидан олинган булиб, узгариш демакдир. Мутация-организм у ёки бу белгиларнининг узгаришига олиб келувчи генетик материалнинг тусатдан табиий ёки сунъий ирсий узгариши. Бу биологик тушунча организмларнинг генетик материалидаги (ДНК ёки РНК) узгаришларини англатади. Мутациялар табиий селекция ва эволюция жараёнларида мух,им рол уйнайди, чунки улар турларнинг мослашувчанлик ва диверсификациясига ёрдам беради. Бу маколада биз мутацияларнинг турлари, сабаблари ва уларнинг биологик ва экологик окибатларини куриб чикамиз. Мутацияларнинг турлари. Мутациялар - бу организмларнинг ДНКсида руй берадиган тасодифий узгаришлар булиб, организмларнинг фенотипига ва ривожланиш жараёнларига катта таъсири бор. Мутацияларнинг туртта асосий тури мавжуд: ген мутациялари,

хромосома мутациялари, геном мутациялари ва цитоплазматик мутациялар. Х,ар бир турнинг узига хос хусусиятлари ва биологик окибатлари бор. Масалан, ген мутациялари бир ёки бир неча нуклеотидларнинг алмашинуви ёки тушиб колиши билан боглик (2), хромосома мутациялар эса хромосома тузилиши ва функциясида узгаришлар киритилади. Буларга дупликация, делиция, инверсия ва транслокациялар киради (3), ва геном мутациялар бутун геном микёсида руй беради ва хромосомалар сонида узгаришларга олиб келиши мумкин (1). Геном мутациялари айрим хромосома сонининг узгариши билан боглик (анеуплоидия), яъни гетерополиплоидия деб хам юритилади. Инсон, усимлик ёки хайвон кариотипидаги хромосомаларнинг нормадагидан биттага ошиши трисомия (2п+1) ёки битта гомологининг камайиши моносомия (2п-1), бир жуфт хромосоманинг булмаслиги нуллисомия дейилади. Цитоплазматик мутациялар, асосан, митохондрияларда ёки хлоропластларда юз берадиган генетик узгаришлардир, уларнинг натижасида усимликларнинг энергия тармоги, фотосинтез, хлоропластлар таркибидаги хлорофилл доначалари мутациялар томонидан куллаб-кувватланиши мумкин (4).

Мутациянинг сабаблари. Мутацияларнинг сабаблари табиий ва сунъий булиши мумкин. Табиий мутациялар, организмларнинг генетик материялида узгаришларга сабаб булган конундан келиб чиккан узгаришлардир. Улар бирор организмда аввалдаги генетик маълумотларда ёки геномдаги катор узгаришлар, куринишида мавжуд булади. Табиий сабабларга радиация, кимёвий моддалар ва биологик омиллар киради. Масалан, ультрабинафша нурланиш ДНК таркибидаги базаларга таъсир килиб, уларнинг хато копияланишини келтириб чикариши мумкин. Сунъий сабаблар эса асосан инсон фаолияти билан боглик. Сунъий мутациялар хам табиий мутациялар каби организмларда генетик материални узгаришларга олиб келадиган натижалардир. Масалан, усимликларнинг вегетатив ва генератив органларига физик нурларнинг таъсир эттирилиши (гамма ёки нейтрон нурлари) ва кимёвий моддаларнинг ишлатилиши (колхицин 0,2% ли эритмасидан фойдаланиш) каби генетик мухандислик амалиётларида фойдаланиш мумкин. Мутацияларнинг окибатлари. Мутацияларнинг окибатлари хар хил булиб, ижобий, салбий ёки нейтрал булиши мумкин. Ижобий мутациялар организмларга мухитга мослашишда ёрдам беради, масалан, касалликларга чидамлилик ёки янги мухит шароитларига мослашув. Салбий мутациялар эса организмнинг хаёт кобилиятига зарар етказиши мумкин, масалан, ирсий касалликлар ёки ривожланиш нуксонлари. Нейтрал мутациялар эса организмга хеч кандай фойда ёки зарар келтирмайди.

Хулоса. Мутациялар хаётнинг табиий кисми хисобланади ва уларнинг урни турларнинг эволюциясида бекиёсдир. Мутацияларнинг турларини англаш нафакат биологик ва тиббий тадкикотлар учун, балки амалий илмий ишлар учун хам мухимдир. Уларнинг урганилиши усимлик ва хдйвон организмларнинг мухитга мослашишини ва генетик диверсификациясини таъминлайди ва одамларда ирсий касалликларни яхширок англашга ёрдам беради. Мутацияларни тушуниш бизга биологик жараёнларни, замонавий биотехнология ва тиббиёт сохаларида янги йуналишларни очиб беради. Шу билан бирга, мутациялар куплаб салбий окибатларга хам олиб келиши мумкин.

Шунингдек, мутацияларнинг турлари ва уларнинг механизмларини чукур урганиш, касалликларни олдини олиш ва даволаш стратегияларини ишлаб чикиш учун катта омил хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Alberts B., Johnson A., Lewis J., Raff M., Roberts K., Walter P. Molecular Biology of the Cell // New York: Garland Science. 2014. P.6.

2. Griffiths A.J.F., Wessler S.R., Corrol S.B., Doebley J. An Introduction to Genetic Analysis // New York: W.H. Freeman and Company. 2015. P. 11.

3. Lodish H., Berk A., Zipursky S.L., Molecular Cell Biology // New York: W. H. Freeman. 2000. P.4.

4. Маматкулов, А.М. Биостимуляторларнинг таъсирини аниклашда тест-намуналарда цитоплазматик мутациянинг роли // Биология фанлари ва ихтиёр илмлари 2018 № 4. Б.12-16.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.