Научная статья на тему 'МУСТАҚИЛЛИКГАЧА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ'

МУСТАҚИЛЛИКГАЧА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

80
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Мадраса / олий таълим / педагогика / мутахассис / маориф / миллий зиѐлилар / эҳтиѐж / босқич / таҳсил / mеdrasah / higher education / pedagogics / enlightenment / specialist / national intelligence / need / stage / education

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Икрамжон Исмаилов

Ушбу мақолада мустақилликгача бўлган даврда республика жумладан Фарғона водийси вилоятлари олий таълим муассасаларининг тарихий ривожланиши ва соҳада амалга оширилган ислоҳотлар меъѐрий хужжатлар ва илмий адабиѐтлар асосида ўрганилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article examines the historical development of higher educational institutions in the period before gaining independence of the republic on the basis of normative documents and scientific literature, including the Ferghana Valley, and the reforms carried out in this area

Текст научной работы на тему «МУСТАҚИЛЛИКГАЧА ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ»

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1037-1042

МУСТАКДЛЛИКГАЧА ФАРГОНА ВОДИЙСИДА ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

Икрамжон Исмаилов

Наманган мухандислик-технология институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси

укитувчиси

Ушбу маколада мустакилликгача булган даврда республика жумладан Фаргона водийси вилоятлари олий таълим муассасаларининг тарихий ривожланиши ва сохада амалга оширилган ислохотлар меъёрий хужжатлар ва илмий адабиётлар асосида урганилган.

Калит суз: Мадраса, олий таълим, педагогика, мутахассис, маориф, миллий зиёлилар, эхтиёж, боскич, тахсил

This article examines the historical development of higher educational institutions in the period before gaining independence of the republic on the basis of normative documents and scientific literature, including the Ferghana Valley, and the reforms carried out in this area.

Keywords: mеdrasah, higher education, pedagogics, enlightenment, specialist, national intelligence, need, stage, education.

Агар тарихга назар ташласак, VII-VIII асрларда Мовароуннахр худудига араблар кириб келиши ва ислом динининг кенг ёйилиши натижасида ёшларга таълим-тарбия бериш ислом дини асосида шаклланиб, диний ва дунёвий билим беришга алохида эътибор каратилди. Бундай билим бериш юртимизда мадрасаларда амалга оширилган. Уз даврида мадрасалар бугунги кундаги олий таълим муассасалари деб аталувчи таълим тизимини урнини босувчи олий таълим боскичи эди. Уша вактларда бу таълим боскичида таълим олган, жахон илм-фанига уз билими билан катта хисса кушган буюк аждодларимиз етишиб чикди. Натижада дунё мамлакатларидан фаркли уларок ватанимиз худудида икки бор уйгониш даври юз берди. Айнан шу жараёнлар жахон мамлакатларининг ривожланишига ва илм-фани тараккиётига туртки булди.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

April, 2022

Мадраса таълим боскичи асосида ёшларга билим бериш амалиёти ватанимиз тарихида XX аср бошларигача давом этди. Хусусан, 1898 йил собик Кукон хонлигига карашли булган худудлар мисолида оладиган булсак, жумладан, Маргилонда 57 та мадрасада 838 та талаба, Куконда 45 та мадрасада 6929 та талаба, Наманган вилоятида 40 та мадрасада 1324 та талаба, Андижон вилояида 30 та мадрасада 996 та талаба, Ушда 10 та мадрасада 304 та талаба жами 182 та мадрасада 10391 та талаба тахсил олган [1:- б.147-148]. Ёшларни юкори даражада билимли килишга каратилган эътибор юкоридаги келтирилган ракамлардан хам билиш мумкин. Шу жихатдан олганда, мадрасалар бир неча асрлар давомида узига хос университет вазифасини бажариб келди[2:- Б.13 ].

XX аср бошларига келиб большевиклар рахбарлари томонидан ишлаб чикилган "маданий инкилоб" дастурига кура маориф сохасини "тубдан янгилаш", яъни илгаридан мавжуд булиб келган барча турдаги укув муассасаларини йук килиш, укув-тарбия жараёнини сиёсийлаштириш, пролетар гоясини таргиб килиш ва унинг хокимлигини урнатиш бош максад килиб белгиланди[3:-Б.340]. Шу максад асосида Туркистон таълим тизими ислох килиш бошланди. Бунга уз навбатида бошка томондан махаллий зиёлилар яъни жадид намоёндалари томонида таълим тизимини демократлаштириш ва ривожлантириш, махаллий ёшларга замон талаблари асосида янгича услубларда билим бериш гояси илгари сурилди. Жумаладан, Туркистон миллий зиёлилари ва илгор рус олимлари (академик С.Ф. Ольденбург) XX аср бошларидаёк Тошкентда университет типидаги олий укув юртини очиш зарурлириги масаласини кутариб чиккан эдилар. Бу буйича кейинги харакатлар фаол давом эттирилди. Натижада махаллий хокимият ва зиёлилар ташаббуси хамда Туркистон АССР Халк Комиссарлари Кенгаши карори билан 1918 йил 21 апрелда Тошкент шахрида тарихда илк Туркистон халк университети тишкил килинди[4:-Б.7]. Мусулмон зиёлилари, хусусан, Мунаввар Кори Туркистонда биринчи миллий университет ташкилотчиларидан эди[5:-Б.351]. Шундай килиб Узбекистон тарихида хозирги куринишдаги олий таълим тизимига асос солинди. Кейинги давларга келиб республикада бир катор олий таълим муассасалар фаолият юрита бошлади. Совет хукумати махаллий худудларда янги олий укув юртларини очишда республика манфаатларидан келиб чикиб эмас, балки, марказ фойдасини уйлаб иш олиб борди.

Хусусан, XX асрнинг 20 йилларидан бошлаб саводсизликни тугатиш борасида амалий харакатлар бошланди. Натижада умумий урта таълим мактаблари ва

April, 2022

1038

улардаги укувчилар сони ортди. Бу уз навбатида мактабларда билим берувчи укитувчи ва мураббийларга булган талабнинг ортишига олиб келди. Бу талабни кондириш максадида республиканинг турли вилоятларида жумладан, Фаргона водийси вилоятларида хам укитувчилар тайёрлашга ихтисослашган олийгохлар фаолиятини йулга куйилишига олиб келди. Мана шундай олий таълим муассасаларидан бири водий вилоятлари орасида биринчи олий укув юрти хисобланган Фаргона вилоятида 1930 йилда ташкил килинган Фаргона давлат педагогика институти хисобланади. Фаргона олий педагогика институти ташкил топганида унинг таркибида колхозчи ёшлар факультети ва ижтимоий-иктисодий хамда табиёт-биология булимлари булган. Дастлаб институтга атиги 120 нафар талаба кабул килинди. Институтда таълим олиш муддати 3 йил этиб белгиланди[6:-Б.11]. 1930 йил кузига келиб, Фаргона олий педагогика инстиутига режада белгилангандан купрок талабалар кабул килинди, уларнинг сифат таркиби бирмунча яхшиланди. 1930 йилнинг 16 октябрида институтда тахсил олган талабалар сони 160 тани ташкил этди. Кабул килинган талабаларнинг 75 нафари узбеклар булиб, улардан 19 таси хотин-кизлар эди[6:-Б.12].

Республикада булгани сингари Фаргона водийси вилоятларида хам эхтиёждан келиб чикиб олий таълим муассасаларини очишга алохида эътибор каратилди. Натижада водий вилоятларининг хар бирида олий таълим муассасалари ташкил килинди. Хусусан, Кукон шахрида Кукон давлат педагогика институти 1931 йил январ ойида кечки педагогика институти сифатида ташкил этилди. Институт 1939-1940 укув йилидан бошлаб кундузги давлат укитувчилар институтига, 1943-йилдан хотин-кизлар укитувчилар институти, 1954 йилдан хотин-кизлар давлат педагогика институтига айлантирилди[7]. Фаргона водийси вилоятлари ОТМлари орасида катта нуфузга эга булган Андижон давлат университети уз тарихини 1931 йилдан бошлади. Аввал Фаргона педагогика инситути филиали, 1939 йилда укитувчилар институти, сунгра 1953 йилдан Андижон давлат педагогика институти сифатида фаолият юритган[8].

Фаргона водийсининг Наманган вилоятида хам укитувчилар тайёрлашга ихтисослашган Наманган давлат университети 1941 йилда педагогика билим юрти сифатида ташкил этилди [9]. Дастлаб Андижон укитувчилар институти филиали сифатида ташкил килинган олийгох 1955 йил 1 сентябрдан Наманган давлат педагогика институтига айлантирилди. Наманган давлат педагогика институти 1955-

April, 2022

1039

1990 йиллар мобайнида Наманган вилояти ва Фаргона водийси, кушни Киргизистон, Тожикистон, Козогистон республикалари маориф тизимига юкори малакали укитувчилар тайёрлаб нафакат водий вилоятлари балки республикадаги олий таълим муассасалари орасида уз нуфузига эга булган олий таълим муассасасига айланди[10:-Б.138].

XX асрнинг 50 йилларидан бошлаб секин-аста халк хужалигининг тикланиши натижасида ижтимоий сохалардаги муаммоларни бартараф этишга булган эътиборни кучайтирди. Жумладан, ахоли саломатлигини яхшилаш, уларга сифатли тиббий хизмат курсатадиган шифохоналар фаолиятини йулга куйиш борасида салмокли ишлар амалга оширилди. Жумладан, Фаргона водийси вилоятларининг катта шахарлари ва туман марказларида куп тармоклик шифохоналар курилиб, фойдаланишга топширилди. Бу узгаришлар уз навбатида тиббиёт сохасидаги кадрларга булган эхтиёжни ортишига олиб келди. Шундан келиб чикиб 1955 йилда Андижонда яна бир тиббиёт институтининг очилиши халк хаётида мухим ахамият касб этди. Биринчи курсга 260 талаба кабул килинди. Андижон тиббиёт институти очилган йили факат битта факультет ва туккизта кафедрадан иборат булиб, уларда 21нафар укитувчи ишлаган, шундан 2 профессор, 2 доцент булган булса, 1957/1958 укув йилига келиб институтда 26 кафедрада 118 нафар профессор-укитувчилар фаолият юритди[11:-Б.183]. Бу таълим муассасасида тиббиёт тизимининг турли сохалари буйича малакали мутахассислар тайёрланиб, республика тиббиёт тизимида кадрларга булган эхтиёжни коплашга хизмат килди.

Узбекистон ССР ташкил топгач, марказнинг республикани СССРнинг асосий пахта минтакасига айлантиришга булган харакати кулами хусусият касб эта бошлади[12:-Б.12б]. Республика иктисодиёти бир ёклама ривожлантирилиб, факат пахта хом-ашёсини етиштириш ва етказиб бериш билан шугулланди. Бу уз навбатида мамлакатда пахта якка хокимлигининг карор топишига олиб келди. Пахта хосилини етиштиришда олий маълумотли мутахассис кадрларга булган эхтиёж ортди. Бу эхтиёжни кондириш ва пахтачилик саноати буйича кадрлар тайёрлаш максадида 1964 йил июнь ойида собик Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш инженерлари институтининг Андижон филиали баъзасида Андижон пахтачилик институти ташкил этилди[13]. Институт ташкил этилгандан бошлаб то бугунга кадар ташкилий ва тузилмавий жихатдан бир неча узгаришлар амалга оширилди [14].

Мустакилликдан олдинги йилларда республикада булгани сингари Фаргона водийси вилоятларида хам янги

April, 2022

1040

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-1037-1042

олий таълим муассасаларининг ташкил килинди ва уларнинг сони ортиб борди. Олий маълумотга эга булган мутахассис кадрлар тайёрлаш камрови кенгайди.

Собик иттифок даврида республикада бир катор янги олий таълим муассасалари фаолияти йулга куйилди. Юкоридаги келтирилган маълумотларга эътибор каратадиган булсак, жумладан, 1960/1961 укув йилида республикада олий таълим муассасалари сони 30 тани ташкил килган булса, 1984/1985 укув йилига келиб уларнинг сони 42 тага етди. Уларда тахсил олаётган талабалар сони 101,3 мингдан 289,5 мингга купайди. Яъни 1960 укув йилга нисбатан 1985 йилга келиб республикада олий таълим муассасалари сони 40 фоизга, талабалар сони эса 185,7 фоизга усганлигини куриш мумкин.

Умуман олганда Фаргона водийси вилоятларида 1960/1961 укув йилида республикадаги олий таълим муассасаларининг 16,6 фоизи, уларда тахсил олаётган талабалар мамлакатдаги жами талабаларнинг 13,4 фоизини ташкил килган. 1984/1985 укув йилига келиб эса, олий таълим муассасаларининг 19,0 фоизи, талабаларнинг 13,9 фоизи тахсил олишган.

Узбекистонда хозирги куринишдаги олий таълим тизимига асос солингандан бошлаб мустакилликгача булган давр оралигида олий таълим муассасалари ва уларда тахсил олаётган талабалар сонида бир неча баробар усишга эришилди. Бу уз навбатида республика олий таълим сохаси ривожланди дейиш учун асос булади. Аммо сохада кулга киритилган ижобий ютуклар билан бирга, бир катор муаммолар хам мавжуд эди.

REFERENCES

1. Бобобеков. X,. Кукон тарихи. - Тошкент: Фан, 1996. - Б. 147-148.

2. Васиева Д. Мустакиллик йилларида Узбекистонда университет таълимининг шаклланиши ва ривожланиши: тажриба ва муаммолар: Тарих фан. ном. ... дис .автореф. - Тошкент, 2008. - 13 б.

3. Узбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Биринчи китоб 1917-1939 йиллар / Масъул мухаррирлар: Абдуллаев Р., Рахимов М., Ражабов К. - Тошкент: O'zbekiston, 2019. - Б. 340.

4. Валиев А.К. Развитие высшего образования в Узбекистане в послевоенные годы (1946-1955 гг.): Дис. ... канд. ист. наук. - Ташкент, 1956. - 7 с.

5. Узбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Биринчи китоб 1917-1939 йиллар / Масъул мухаррирлар: Абдуллаев Р., Рахимов М., Ражабов К.

- Тошкент: O'zbekiston, 2019. - Б. 351.

April, 2022

6. Фаргона давлат университети I. Тарих ва юксалиш йиллари / Масъул мухдррир и.ф.д. проф., Ш. Ташматов. - Фаргона: Фаргона, 2015. - Б. 11, 12

7. Мукимий номидаги Кукон давлат педагогика институти расмий веб сайти. http : //www.kspi .uz/univer/history

8. Андижон давлат университети расмий веб сайти. https: //adu.uz/uz/menu/main/structure/history

9. Намандан давлат университети расмий веб сайти. http://namdu.uz/uz/page/4

10. Абдуллаев О. Наманган вилояти. - Наманган: Ибрат, 1995. - Б. 138.

11. Насриддинов Ф. Развитие высшего образования в Узбекистане (1959-1965 гг.): Дис. ... канд. ист. наук. - Ташкент, 1968. - 183 с.

12. Узбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Иккинчи китоб 1939-1991 йиллар / Масъул мухдррирлар: Абдуллаев Р., Рахимов М., Ражабов К. - Тошкент: O'zbekiston, 2019. - Б. 126.

13. Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти расмий веб сайти. http : //andqxai. uz/universitet-tarixi/

14. Узбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 15 мартдаги фармонига асосан Андижон пахтачилик институти негизида Андижон кишлок хужалик институти, Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 8 майдаги «Тошкент давлат аграр университетида олий маълумотли кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПК-3704-сон карори асосида Андижон кишлок хужалик институти негизида Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 30 июлдаги "Аграр таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-4795-сон карори асосида Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали негизида Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти ташкил этилди.

15. Lalikhon Mukhamedzhanova, THE EMERGENCE OF THE JADID MOVEMENT IN THE LATE XIX TH - EARLY XX TH CENTURIES AND THEIR SIGNIFICANCE AS A NATIONAL AWAKENING. Look to the past. 2021, Special issue 3, pp.32-46

16. Муминов, А. Г. (2019). Реформы в образовании Узбекистана: состояние и перспективы. Бюллетень науки и практики, 5(9).

® о

April, 20221 International Scientific Conference1

©

ф'

1042

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.