CC BY
3MUSIQIY MADANIYAT VOSITASIDA BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARIDA IJODKORLIK QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISh
KOMPONENTLARI
Dilnoza Xabibullayevna Babayeva O'zbekiston davlat konservatoriyasi
Annotatsiya: Musiqa hissiy munosabatlarning ijtimoiy-tarixiy tajribasini jamlaydi va obyektivlashtiradi, shaxsning ulkan hissiy resurslarini harakatga keltiradi, ularni hayajonlantiradi va rivojlanishning to'g'ri yo'nalishiga yo'naltiradi. Musiqiy ekspressivlikning realistik tabiati musiqiy va hayotiy tajribaning o'ziga xosligining hissiy o'xshashligiga erishishdan iboratdir. Mazkur maqolada musiqiy madaniyat vositasida boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishning amaliy, kommunikativ, tarbiyaviy, kognitiv komponentlar asosida takomillashtirishning nazariy asoslari bayon etilgan.
Kalit so'zlar: musiqa, ta'lim, komponenet, amaliy, kommunikativ, tarbiyaviy, kognitiv, nazariy asos, shaxs, jamiyat, boshlang'ich sinf, boshlang'ich ta'lim
COMPONENTS OF DEVELOPING CREATIVE ABILITIES OF PRIMARY CLASS STUDENTS THROUGH MUSICAL CULTURE
Dilnoza Khabibullaevna Babaeva State Conservatory of Uzbekistan
Abstract: Music concentrates and objectifies the socio-historical experience of mental relationships, mobilizes a person's enormous emotional resources, and directs him in the right direction of development. The realistic nature of musical expressiveness consists in achieving emotional similarity between the originality of musical and life experience. This article describes the theoretical foundations for improving the creative abilities of primary school students through practical, communicative, educational and cognitive components.
Keywords: music, education, component, practical, communicative, educational, cognitive, theoretical basis, person, society, primary class, primary education
Kirish. Shaxsning musiqiy madaniyati o'zining bevosita yaxlitligida uning umumiy ma'naviy madaniyatining bir qismi sifatida namoyon bo'ladi. Bu go'zallik, mukammallik, uyg'unlik bilan aloqada bo'lgan xissiy munosabat me'yorlariga muvofiq musiqa dunyosini idrok etish va yaratish qobiliyatini ifodalaydi.
Asosiy qism. Bevosita va bilvosita musiqaga obyektiv dunyo, inson hayotidagi voqealar, ijtimoiy munosabatlar - inson hissiyotlari dunyosini vujudga keltiradigan ob'ektiv voqelikning barcha boyliklari kiradi. A.N.Sohor "musiqa san'ati musiqa madaniyatining mohiyati sifatida har qanday funksiyalarni faqat jamiyatning musiqiy hayoti doirasida bajarishini ta'kidlaydi.
Yuqorida keltirib o'tilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda odamlarning ijtimoiy hayotida musiqaning o'rni va ahamiyatini tahlili qilib, uni aniqlangan quyidagi to'rtta komponentini izohlab o'tamiz[7]:
amaliy: musiqa sadolari ostida odamlar ishlaydi, dam oladi, faoliyat yuritadi; kommunikativ: musiqa odamlar o'rtasida hissiy va mafkuraviy aloqalarni o'rnatadi;
tarbiyaviy: insonning o'ziga va atrofini o'rab turgan jamiyatga nisbatan dunyoga bo'lgan munosabatini shakllantiradi;
kognitiv: musiqa bilan aloqa qilish orqali inson dunyoni o'rganadi, unda o'z faoliyatini yo'lga qo'yadi, munosabatda bo'ladi.
Mexanizmlar musiqaning tabiati, uning pedagogik ahamiyati bilan bog'liq. Musiqaning mazmunli tomoni, musiqiy san'atning pedagogik muammolarning insonning ichki dunyosiga yetakchi musiqiy ta'siridan biri bo'lib, birinchi navbatda insonga hissiy ta'sir orqali amalga oshiriladi va uning his-tuyg'ular madaniyatini shakllantiradi.
Mahalliy pedagogika fanida odamlarning o'zaro faolligi hamda birligining yaxlitligi "Nizom" ga asoslangan qoidalarga izohlanib, shaxsning musiqiy madaniyati muammosiga yaqinlashtirishga harakat qilib ko'rdik. Shaxsning musiqiy madaniyati murakkab tizim, shunga aytish kerakki qobiliyatlar, musiqiy va xissiy bilimlar, ko'nikmalar, xatti - harakatlar, his-tuyg'ular, baholar va e'tiqodlarning birligi sifatida ishlaydi. Bu musiqiy moyillik va qobiliyatlarning mavjudligi va rivojlanishida namoyon bo'ladi. Boshlang'ich sinf o'quvchisi shaxsining xissiy pozitsiyalari, tashabbusi, musiqiy faoliyatga munosabati mazmunida; musiqiy bilimlarning izchilligi va chuqurligi; musiqiy ijodning zarur elementlari sifatida ko'nikma va qobiliyatlarda namoyon bo'ladigan musiqiy va xissiy-irodaviy faoliyatda; musiqiy qadriyatlarning xilma - xilligida harakat qilish, qadriyat yo'nalishlari mexanizmlari orqali idrok, tajriba, baholash, did, ideal va qarashlarni shakllantirishga imkon beradigan hissiy-baholovchi munosabat va xayoliy fikrlashning rivojlanishida yuzaga keladi [8].
Shaxsning musiqiy madaniyati ostida quyidagilarni rivojlantirish nazarda tutiladi: yuqori musiqiy ehtiyojlarning paydo bo'lishini belgilaydigan individual ijtimoiy-badiiy tajriba;
boshlang'ich sinf o'quvchisi shaxsiyatining integral xususiyati, uning asosiy ko'rsatkichlari musiqiy rivojlanish (musiqa san'atiga bo'lgan muhabbat, unga nisbatan hissiy munosabat, badiiy musiqaning turli xil namunalariga bo'lgan ehtiyoj, musiqiy
kuzatuv) va musiqiy ta'lim (musiqiy faoliyat usullariga egalik, musiqaga oid bilimlari, san'at va hayotga hissiy va qadriyat munosabati, yangi musiqaga "ochiqlik", musiqa, yangi musiqa va san'at haqidagi bilimlari, musiqiy va his etish ideallarining rivojlanishi, badiiy did, turli xil musiqiy hodisalarga tanqidiy tanlangan munosabatlarda bo'lish [2].
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy madaniyati mohiyatini ochib berish barobarida, uning musiqiy san'atning yuqori badiiy asarlariga, musiqiy - majoziy fikrlash va tasavvurga hissiy sezgirlik, ijodiy musiqiy faoliyatda intonatsion kognitiv va qiymat tajribasini to'plash, musiqiy va xissiy ongning barcha tarkibiy qismlarini rivojlantirish asosida belgilaydi. Boshlang'ich sinf o'quvchisi shaxsi his-tuyg'ular, qiziqishlar, ehtiyojlar, did, ideal haqidagi g'oyalar (yoshga mos chegaralar ichida), yosh o'quvchining musiqaga hissiy-baholovchi munosabatini keltirib chiqaradi va ijodiy faoliyat namoyon bo'lishida faollashtiradi.
Musiqiy madaniyatning ushbu atamalariga ko'ra, olib borilgan tadqiqot natijalari jarayonida beshta quyi tizimni shakllanishlarni ajratib turadigan komponentlar: musiqiylik, motivatsion, axborot, operatsion, baholash sohalari.
Musiqiylik - bu musiqiy faoliyatning muvaffaqiyatini ta'minlaydigan individual qobiliyatlarning turli xil kombinatsiyasi bilan tavsiflangan murakkab tushuncha sifatida e'tirof etamiz. Musiqiylik tabiatini o'rganadigan ko'plab tadqiqotlar mavjud. Musiqiylikning ijtimoiy shartliligini boshlang'ich sinf o'quvchilarining umumiy rivojlanishi bilan o'zaro aloqada ko'rib chiqadi. Musiqiylikning asosiy belgisi, musiqaga hissiy munosabatda bo'lish qobiliyatidir. Bular maxsus (odatiy tuyg'u, musiqiy va eshitish qobiliyati va ritm hissi) va umumiy qobiliyatlar (ijodiy, tasavvur, e'tibor, ilhomlanish, tabiat hissi va boshqalar) ajratib turadi. Musiqiylik har bir insonga xos ekanligini isbotlandi desak ayni haqiqatdir. Musiqiylik muammosi - bu birinchi navbatda muammo, sifat, miqdoriy emas, u muhim xulosai dinamizm, qobiliyatlarning rivojlanishini tan olishdir.
Musiqashunos (V.V.Medushevskiy, E.V.Nazaykinskiy)lar tomonidan olib borilgan musiqiy psixologiya sohasidagi zamonaviy tadqiqotlar sub'ektning musiqiy qobiliyatlari nazariyasini sezilarli darajada boyitdi. Musiqiylik zamonaviy nazariyada ma'lum qobiliyatlar ajralib turadigan va ularning yaqin munosabatlari o'rnatiladigan ma'lum bir tuzilma sifatida qaraladi. Boshlang'ich sinf o'quvchilaridagi musiqiylik -bu mavjud shakllarda faol musiqiy faoliyatning muvaffaqiyatli namoyon bo'lishiga yordam beradigan qobiliyatlar majmui. Musiqaga bo'lgan qiziqish va yetarlicha rivojlangan bo'lib, uning eshitishdagi musiqiylik haqida bir qator musiqiy qonuniyatlarni aks ettishi bilan izohlanadi.
Shaxsning musiqiy madaniyatining motivatsion quyi tizimi musiqiy faoliyatni belgilaydigan shaxsning turli xil munosabatlarini o'z ichiga oladi: qiziqishlar, motivatsiyalar, maqsadlar, ehtiyojlar va boshqalar. Qiziqish eng murakkab ruhiy
ta'limdir. Uni alohida ruhiy harakatga qisqartirish mumkin emas. Bu tasodifiy emas, shuning uchun "qiziqish" tushunchasining bunday qarama-qarshi va to'liq aniq talqini ob'ektiv-sub'ektiv xususiyatga egadir [4], u tendensiyalar, ehtiyojlar, munosabatlarda ifodalanadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilaridagi qiziqish tarbiyasini musiqiy ta'limning asosi deb hisoblasak ayni haqiqat bo'ladi. Yosh o'quvchilarda musiqaga qiziqishning rivojlanishi (D.B. Kabalevskiy) pedagogik konsepsiyasining asosidir. Qiziqish musiqiy san'at sirlarini ochish, ularning tarbiyaviy, kognitiv va boshqa funksiyalarini bajarish uchun zaruriy shartdir.
Taniqli olimlar, musiqa ijrochilari, musiqashunoslar bilimlarni o'zlashtirish, musiqa sohasida amaliy bilim va ko'nikmalarni shakllantirish, birinchi navbatda, aynan boshlang'ich sinf o'quvchilariga qiziqishni rivojlantirishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak deb hisoblaymiz. Bilim va ko'nikmalar musiqiy qiziqishlarni tarbiyalash, san'atga muhabbat uyg'otish uchun asos bo'ladi. Yoo' o'quvchilarga keng ijtimoiy va yaqin muhit, uning faoliyatining tabiati, odamlar va ularning qiziqishlari bilan aloqa qilish, maxsus stimullarga ega bo'lgan ta'lim va tarbiya jarayonlari, shaxsning o'zi faoliyati, atrofdagi voqelikni o'zgartiruvchi - bularning barchasi uning manfaatlarini shakllantiradi [7]. Inson manfaatlarining boyligi uning shaxsiyatining qiymati va hayotining to'liqligi bilan o'lchanadi.
Qiziqish toifasiga bag'ishlangan ilmiy ishlarda u yoki bu darajada ehtiyoj muammosi ko'rib chiqiladi. "Ehtiyoj" tushunchasi turli tadqiqotchi olimlar tomonidan turlicha belgilangan. Pedagogik-psixologik tadqiqotlarda uchraydigan "ehtiyoj" tushunchasining turli xil ta'riflarini tahlil qilish asosida quyidagi uchta toifani ilgari suramiz: ehtiyojlar ehtiyoj sifatida, ehtiyojlar tananing talablari sifatida, ehtiyojlar munosabatlar sifatida.
Ehtiyojning faoliyatdagi majburiy shartlaridan biri sifatida "ichki shart" va ehtiyojni "mavzu muhitida sub'ektning o'ziga xos faoliyatini boshqaradigan va tartibga soluvchi narsa sifatida" ajratib turadi [8].
Ma'naviy ehtiyoj - bu jamiyat va jamiyatning rivojlanish darajasini oshirishga qaratilgan faoliyatda jamiyat ta'siri ostida shakllangan yuqori ehtiyojlarning yig'indisidir. Boshlang'ich sinf o'quvchilari shaxsining ma'naviy ehtiyojlari jamiyatning o'zini o'zi himoya qilish va rivojlantirish vositasi hisoblanadi.
Zamonaviy jamiyat insonining turli xil ehtiyojlari orasida hissiy-irodaviy faoliyatga, ya'ni ma'naviy qadriyatlarni amaliy yaratishga bo'lgan ehtiyoj muhim o'rin tutadi. Xissiy ehtiyoj ko'p funksional tabiatni namoyish etadi, shaxsning xissiy-irodaviy rivojlanishining butun jarayonining asosini tashkil etadi va shunga mos ravishda shaxsni ma'naviy tarbiyalashning eng muhim omilini anglatadi.
Axborot quyi tizimi musiqa haqidagi bilimlar tizimidir. Bularga musiqiy his-tuyg'ular, idrok, g'oyalar, tushunchalar, qarashlar kiradi. Ularning barchasi insonning
musiqiy ongida musiqiy san'at olamining hodisalari, xususiyatlari, munosabatlarining aksidir.
Musiqa madaniyatini rivojlantirishning zaruriy sharti musiqa san'atining yuqori badiiy namunalarini idrok etish tajribasini olishdir. Idrok faol ijodiy faoliyatdir. Musiqiy idrok etish muammosi pedagogikada ko'rib chiqilgan [5]. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy idrokini rivojlantirish masalalari tahlili mavzumizning asosiy mazmunini izohlovchi jihatlarga egadligini unutmasligimiz lozim bo'ladi.
Psixologiyada "idrok" tushunchasi ikkita talqinda uchraydi. So'zning tor ma'nosida, bu ma'lum bir vaqtda bizning his-tuyg'ularimiz organlariga berilgan, voqelik ob'ektlari va hodisalarini ularning individual xususiyatlari yig'indisida aks ettirish sifatida qaraladigan idrok harakatlarning o'zidir. Keng ma'noda idrok deganda turli xil fikrlash harakatlari, ob'ektlarning xususiyatlarini talqin qilish, idrok etilayotgan ob'ektga tnisbatan turli munosabatlar, turli xil aloqalar va izohlarni topish yig'indisiga tushuniladi.
Xissiy idrok bu atamani keng ma'noda talqin qilishni anglatadi, chunki san'atni idrok etish fikrlash va tajribaning xilma-xil harakati bilan bog'liq. Pedagogika va va musiqa pedagogikasida musiqiy idrok deganda xissiy idrokning o'ziga xos turi tushuniladi: musiqani idrok etishda inson uning go'zalligini his qilishi, ulug'vor, fojiali, kulgili narsalarni ajrata olishi kerakligi, ya'ni, har qanday musiqa tinglash allaqachon musiqiy va xissiy idrok asosida tushunilishini englab turishimiz kerakligini izohlaydi.
Musiqiy idrokning yetarliligi ongning analitik va sintetik faoliyatiga asoslanadi, bu musiqiy materialning uslubiy harakatini, shaklini, tematikasini o'zlashtirishga qaratilgan. Shaxsning ob'ektiv musiqiy madaniyati, ijtimoiy-demografik omillar va musiqiy ob'ektlarga shaxsiy munosabatlar tizimi: qiziqishlar, qarashlar, didlar idrok etish xususiyatiga ta'sir qiladi [2].
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, idrok etish harakati fikrlash va tajribaning xilma-xil harakati bilan uzviy bog'liqdir. Xissiy-irodaviy tajriba - bu ma'lum bir kuchli tuyg'u tufayli yuzaga keladigan tananing o'ziga xos ruhiy holati. Musiqa tinglashda ma'naviy ob'ektlar ko'plab reaksiyalarni keltirib chiqaradi, ammo ular orasida, qoida tariqasida, ma'lum bir kuchli impuls ajralib turadi, bu ma'lum bir holatni keltirib chiqaradi. Ma'naviy-xissiy nazariyada u xis etish tajribasi deb ataladi [6]. Keyinchalik murakkab musiqiy asarlar bir nechta turli xil his-tuyg'ularni uyg'otishi mumkin. Xis etish tajribasi musiqa ta'siri ostida paydo bo'lgan his-tuyg'ularni va o'ziga xos ongni birlashtiradi.
Xissiy-irodaviy tuyg'u musiqaga hissiy va intellektual munosabatni birlashtiradi, bu inson hissiyotining bevosita namoyon bo'lishida rivojlanishining eng yuqori bosqichi, voqelik ta'siriga javobdir. Shuningdek, u insonning ma'naviy hayoti darajasini, uning hozirgi va kelajakdagi istalgan va go'zal haqidagi g'oyasini aks
ettiruvchi hissiy reaksiyasidir. Shunday qilib, xis-tuyg'u, agar u xis etish tajribasiga aylansa, boshlang'ich sinf o'quvchilarining butun ma'naviy madaniyatining ko'rsatkichi bo'lishi mumkin.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari shaxsning musiqiy madaniyatining operatsion quyi tizimi - bu musiqiy faoliyatning barcha turlari va shakllari va uning asosida shakllanadigan elementlar to'plami: bilimlar, ko'nikmalar, odatlar, usullar, texnikalar va usullar. Ushbu quyi tizim musiqiy ta'lim jarayonida shakllanadi.
Faoliyat (so'zning keng ma'nosida) - bu ijtimoiy sub'ekt tomonidan uning mavjudligi va rivojlanishi uchun sharoit yaratish, ijtimoiy voqelikni ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiq o'zgartirishning ko'p qirrali jarayoni. Xisssiy faoliyat - bu ma'naviy va amaliy faoliyatning o'ziga xos turi. Uning barcha komponentlari xissiy-irodaviy tamoyilga ega, bu voqelikni o'zgartirishga va "boshlang'ich sinf o'quvchisining xissiy ijodiy qobiliyatini" rivojlantirishga yordam beradi [4].
Bu borada amerikalik olim E. Faldman o'zining estetik qarashiga ko'ra, ushbu faoliyat to'rt bosqichdan iborat: tavsif, tahlil, integratsiya, baholash deb ta'rif beradi.
Biz tomonimizdan olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, musiqiy va pedagogik faoliyatning tuzilishi aniqlovchi, tashkiliy, kommunikativ, tadqiqot, hissiy va badiiy -ijodiy tarkibiy qismlarning kombinatsiyasi bilan belgilanadi.
Faoliyat, shu jumladan musiqiy faoliyat, eng yaqin oddiy vazifani hal qilishga qaratilgan ko'plab harakatlardan iborat, masalan, qo'shiqni o'rganish va ijro etish. Agar harakat bir necha bor takrorlansa, u asta-sekin o'zlashtiriladi va mahoratga aylanadi. Ko'nikmalar to'plami boshlang'ich sinf o'quvchisiga yangi, yanada murakkab harakatlarni yengishga va faoliyatni o'zlashtirishga imkon beradi. Harakatlarning tabiati boshqacha. Ya'ni, ko'nikmalar musiqani tushunarli qiladi, boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun mavjud bo'lgan har qanday musiqiy faoliyatda o'zlarini ijodiy namoyon etishga yordam beradi [3].
Shaxsning musiqiy madaniyatining baholash quyi tizimi musiqiy idrok va ijodkorlik tajribasi asosida shakllanadigan qiymat g'oyalarining chuqur shaxsiy elementini o'z ichiga oladi. Bu xissiy didni, musiqiy va xis eat olish baholarini, qarashlarni, e'tiqodlarni shakllantirish bilan bog'liq.
Xissiy didni shakllantirish muammosi umuman ma'naviy-axloqiy tarbiya muammosidir. Musiqiy did - boshlang'ich sinf o'quvchisining hayot va san'atning barcha sohalarida ma'naviy hodisalarni farqlash, tushunish va baholash qobiliyatidir [6]. Shunga asoslanib, aytish mumkinki, musiqiy did - bu shaxsning musiqiy madaniyat hodisalarini farqlash, tushunish va baholash qobiliyati. Musiqiy didni aniqlashda sub'ektiv omil katta ahamiyatga ega, bundan tashqari, musiqiy did ratsional va hissiy tamoyillarni birlashtiradi. Hissiy boshlanish hissiyotlarga asoslangan va birinchi darajada yorqin, o'chmas taassurot qoldirgan barcha narsalarni idrok etishga moyildir. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, san'atning barcha ma'lum turlaridan musiqa
boshlang'ich sinf o'quvchilariga eng kuchli ta'sirni takrorlaydi, eng yorqin hissiy javobni keltirib chiqaradi.
Tadqiqot davomida rivojlangan musiqiy did tushunchasiga duch keldik. Rivojlangani musiqiy did - bu badiiy jihatdan qimmatli musiqadan bahramand bo'lish qobiliyatidir. Musiqiy didning rivojlanishi inson qanday musiqani va qanday chuqur idrok etishini anglatadi [7]. Did tanlov o'ichovi va o'ichov mezonidir. U muhim, tamoyillarni barqaror va vaqtinchalik, o'tkinchi, ahamiyatsiz narsalarga ega. Birinchidan tamoyil va murosasiz bo'lgan haqiqiy did ikkinchisida dinamik va moslashuvchanga aylanadi. Musiqiy did jamiyatning butun turmush tarziga muvofiq rivojlanadi, bu turmush tarziga uning organik tarkibiy qismi sifatida kiradi va shu bilan birga ushbu turmush tarzining keyingi rivojlanishiga ta'sir qiladi. Musiqiy did hayotning eng dinamik tomonlaridan biri bo'lib xizmat qiladi, u doimiy yangilanishda, o'zgarishda, jamiyat va insonning voqelikka ma'naviy-axloqiy munosabatining chuqur tamoyillarini saqlab qoladi.
Musiqa san'ati tarbiyalash vazifasini o'tab, nafaqat uni o'zlashtirish va tushunish bilan cheklanib qolmaydi, balki voqelikka ma'naviy-axloqiy munosabatni shakllantirishni, san'atning ijodiy tabiati bilan bog'liq bo'lgan ijodiy faoliyatni, umuman musiqiy madaniyatning rivojlanishini tavsiflovchi fazilatlarni tarbiyalashni o'z ichiga oladi.
Musiqiy-axloqiy munosabat voqelikning o'ziga xos aksidir va har qanday ob'ektni musiqiy rivojlantirishning har qanday bosqichida u o'ziga xos g'oyalar bilan bog'liq. musiqaga ma'naviy-axloqiy munosabatni shakllantirish boshlang'ich sinf o'quvchisining shaxsiyatini rivojlantirish uchun juda muhimligini belgilaydi. Agar boshlang'ich sinf o'quvchisiga qiziqish va ishtiyoq bilan munosabatda bo'lsa, agar u musiqada ifodalangan go'zal, mehribon, ifodali, unda bu axloqiy va musiqiy tarbiyaning asosiy vazifasini hal qiladi va turli xil musiqiy ko'nikmalar muvaffaqiyatli shakllanadi [3].
Musiqaga ma'naviy-axloqiy munosabatni rivojlantirishning uch bosqichda amalga oshirilishi olib borilgan tadqiqot jarayonida aniqlandi: musiqani idrok etish va ijro etish jarayonida hissiy hamdardlik qobiliyati; musiqiy faoliyat tajribasini faol o'zlashtirish qobiliyati; mustaqillik va maxsus badiiy qobiliyatlarni muntazam rivojlantirish bu - badiiy did baholashning birinchi ko'rinishlari [3]. Asosiy bosqich-musiqaga hissiy hamdardlik qobiliyatini rivojlantirish. Faqat musiqa tajribasi fonida bolada sevgi, qiziqish, unga bo'lgan ehtiyoj paydo bo'ladi.
Ma'naviy-axloqiy munosabatlarning o'ziga xos xususiyati musiqa san'atining tabiatini asoslaydigan aniq majoziy fikrlashni ta'minlaydi. Ma'naviy-axloqiy munosabat ob'ektni idrok etishda subyektiv omilning faol boshlanishi bilan tavsiflanadi, shuning uchun u juda ijodiy jarayondir. Va nihoyat, ma'naviy-axloqiy munosabat o'ziga xos ma'naviyatni bildiradigan xis etish tuyg'ularni belgilaydi [5].
Boshlang'ich sinf o'quvchilari musiqiy hayotining dastlabki yillarida ushbu muammolarni muvaffaqiyatli hal qilish - yosh o'quvchining haqiqatga va o'ziga musiqiy munosabati uchun zarur shart-sharoitlarni rivojlantirishda, ularning yetakchi faoliyatiga, ya'ni, ularning kattalar bilan, birinchi navbatda onasi bilan muloqotiga tayanish qobiliyati bilan bog'liq. Boshlang'ich sinf o'quvchisi shaxsining rivojlanishi nafaqat atrof-muhit haqidagi bilimlarni kengaytirish va o'zlashtirishni, balki munosabatlarni shakllantirishni, maqsadni shakllantirish jarayonini shakllantirishni ham o'z ichiga oladi [2]. Birinchi aloqalar va munosabatlar boshlang'ich sinf o'quvchilarida rivojlanadi. Ular faoliyatini rag'batlantiradigan motivlar o'rtasidagi munosabatlar shakllana boshlaydi. Boshlang'ich sinf o'quvchisi uchun turli xil hodisalar va o'z faoliyatining har xil turlari, uning atrof-muhitga bo'lgan munosabati turlicha bo'lgan muhimroq va ahamiyatsiz ma'nolar o'rtasida ierarxiya mavjudligini ko'rsatadi.
Musiqiy ong boshlang'ich sinf o'quvchisi ongining baholash turi bo'lganligi sababli, u haqiqatda mavjud bo'lgan va rivojlanayotgan ijtimoiy - tarixiy amaliyotga muvofiq, odamlarning ob'ektiv manfaatlari va ehtiyojlari nuqtai nazaridan o'zgarib turadigan tegishli qadriyatlarni aks ettiradi. Sub'ektning voqelikka bo'lgan qiymat munosabati barcha munosabatlarning asosidir [4].
Atrofdagi dunyo sub'ektini ong bilan aks ettirish jarayonida uning bilimi, ob'ektlarning ma'lum bir toifasiga kirishi, shuningdek, qiymat munosabatlarining ifodasi sifatida baholanishi sodir bo'ladi [7]. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy madaniyatini baholash ob'ektga bo'lgan munosabatni uning ahamiyati nuqtai nazaridan ifodalaydi, ya'ni qiymat o'lchovini beradi degan fikri qiziq. Qiymat va baholash musiqiy munosabatlarning ikki tomonidir. Baholash nafaqat qiymatga bo'lgan munosabatni anglatadi, balki voqelik hodisalari va ob'ektlariga nisbatan xolis, baholovchi munosabatda o'zini namoyon qiladigan ongning baholovchi tarkibiy qismini amalga oshiradi. Qiymat munosabati ongning atrofdagi dunyo ob'ektiga munosabati sifatida ishlaydi. Obyektni ong bilan baholashda uning shaxs munosabatlari tizimidagi o'rni va ahamiyati aniqlanadi, ma'no aniqlanadi. Shunday qilib, baholash va taqqoslash jarayonida jamiyatning qadriyatlari shaxs tajribasiga kirib, uning qadriyatlariga aylanadi [2].
Boshlang'ich sinf o'quvchisi musiqiy madaniyatining rivojlanish dinamikasi musiqiy asarni kam farqlangan ko'rib chiqishdan farqlanganga o'tishda namoyon bo'ladi, bu tahlil paytida asarning turli xil xususiyatlarini va uning shaxs uchun hissiy ahamiyatini hisobga olishga imkon beradi. Yosh o'quvchilarda his-tuyg'ular baholash munosabati uchun etarli asos bo'lsa-da, fikrlash tobora muhim rol o'ynay boshlaydi. Shubhasiz, baholashda intellektual ustunlik tajriba va bilimga ega bo'lgan madaniy rivojlangan shaxsga xosdir. Ushbu turdagi baholashning rivojlanishi musiqiy tafakkurning rivojlanishi bilan parallel ravishda sodir bo'ladi.
Bizning tadqiqotimiz uchun alohida qiziqish uyg'otgan jarayon boshlang'ich sinf o'quvchisining musiqiy tafakkuridir. Bu musiqiy intonatsiyalarni, ularning o'zgarishi va rivojlanishini farqlash asosida yosh o'quvchining musiqiy obrazning ekspressivligini anglashi demakdir [8]. Boshlang'ich sinf o'quvchisining fikr yuritishi, fikrlashi ushbu holatda quyidagi asosiy operatsiyalarni aniqlaydi: aniqlash, umumlashtirish, taqqoslash, tahlil qilish, mavhumlashtirish, guruhlash va tasniflash, xulosalash, xulosa qilish.
Ularning aksariyati musiqiy fikrlash jarayonida ozmi-ko'pmi o'ziga xos sifatda mavjud. Guruhlash, taqqoslash va farqlash operatsiyalarini "doimiy harakat qiluvchi" deb tushunsak, bu asar butun vaqt davomida yangraydi. Demak, musiqiy tafakkurda guruhlash doimiy ravishda turli darajalarda amalga oshiriladi: intuitiv, rasmiy-mantiqiy, badiiy - yaxlit. Hukm ma'lum bir ob'ektga ma'lum bir sifatni beradi. Tajribali hissiy holatni og'zaki ifodalashda musiqiy fikrlash emas, balki odatiy naqshlar qo'llaniladi. Muayyan inson idrokidan tashqari, musiqani hissiy va axloqiy toifalarda umuman tasavvur qilib bo'lmaydi, shuning uchun uni quvonchli yoki fojiali deb qabul qilishning o'zi allaqachon ma'lum bir sifatga ega. Shuning uchun musiqaning hissiy tajribasi musiqiy xulosadir. Xulosa bir nechta qarorlarni taqqoslash natijasida yuzaga keladi. Shaxsiy hissiy tajribalarni taqqoslashdan badiiy obrazni joylashtirish mantig'i tajribasi o'sadi [5].
Musiqiy tafakkurni haqiqiy aqliy faoliyat deb bilsak, uning yordamida shaxs musiqiy san'atning cho'qqilariga qo'shiladi, undagi ma'naviy qadriyatlarning ma'nosini tushunadi, shu bilan ikkita asosiy omil - musiqiy asar va amaliy musiqiy faoliyatni shaxsning musiqiy tafakkurining asosiy xususiyatlari sifatida ochib berilishiga amin bo'lamiz [6]. Musiqiy fikrlash tubdan ijodiy xarakterga ega, u hatto tashqi kuzatuvchiga passiv bo'lib tuyuladigan shakl va faoliyat turlarida ham samarali.
Musiqa tinglash faoliyat turi sifatida boshqa shakllarga (amaliy musiqiy faoliyat) nisbatan passiv ko'rinadi. Biroq, bu musiqani idrok etish-musiqiy faoliyatning barcha turlaridan oldin hissiy tarkibni tinglash va anglash. Boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun asta-sekin, majoziy shaklda musiqa haqida tushuncha berish, uning tilida dastlabki yo'nalishlarning to'planishiga hissa qo'shish, musiqiy va ekspressiv vositalarning imkoniyatlarini anglash muhimdir. Musiqani idrok etishda boshlang'ich sinf o'quvchilari, uning kayfiyatini, o'zgarishini, tasviriy elementlarini, musiqiy ekspressivlikning yorqin vositalarini va boshqalarni ajratib turadilar. Shu bilan birga, taqqoslash, tahlil qilish, sintez qilish kabi fikrlash mexanizmlari ishlaydi va rivojlanadi, yosh o'quvchilarning majoziy nutqi rivojlanadi. Shunday qilib, musiqani idrok etish faol jarayon bo'lib, boshlang'ich sinf o'quvchisidan e'tiborni jalb qilishni talab qiladi.
Yuqoridagilarni umumlashtirib, biz amaliy faoliyatdagi shaxs musiqiy asar orqali insoniyatning ma'naviy tajribasi bilan aloqa qiladi degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Musiqiy asar shakli va mazmuni aloqalarining dialektikaga kirib borishi inson uchun shaxsan muhim bo'lgan yangi badiiy ma'noni keltirib chiqaradi.
Xulosa. Shunday qilib, musiqaning san'at sifatida o'ziga xos xususiyatlari, boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy va xis etish idrokining o'ziga xos xususiyatlari va musiqiy madaniyatning o'ziga xos xususiyatlarini birgalikda belgilaydigan musiqiy faoliyat bilan bog'liq fikrlarni ko'rib chiqib, biz quyidagi xulosalar chiqarishimizga asos bo'ladi:
1. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy madaniyati biz tomonidan tizimli, maqsadli ta'lim va tarbiya jarayonida shakllanadigan integral shaxsiy sifat sifatida tushuniladi, uning mazmuni musiqaga har xil darajada ongli qiymat munosabati bo'lib, tinglash zarurati va musiqiy asarlarning dastlabki baholarida uning go'zalligini tan olishda namoyon bo'ladi;
2. Musiqiy madaniyatning rivojlanishi shaxsning ma'naviy madaniyatini shakllantirishning zaruriy shartidir. Musiqiy madaniyatning tuzilishiga asoslanib, quyidagi komponentlar: musiqiylik, motivatsion, axborot, operatsion, baholashlar asosida o'rganildi;
3. Boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy madaniyati xissiy-irodaviy yo'nalishga ega bo'lib, fikrlash va tasavvurni, ijodiy faoliyatga hissiy va baholovchi munosabatni o'z ichiga oladi;
4. Musiqiy madaniyat shaxsning biopsixologik xususiyatlari (musiqiy qobiliyat, tasavvur qilish qobiliyati, aql, aqliy faoliyat qobiliyati va boshqalar) tufayli aniq shaxsiy va individualdir;
5. Musiqiy madaniyatning shakllanishi va rivojlanishi darhol sodir bo'lmaydi, lekin u asta-sekin ma'lum bosqichlardan o'tib, aniq chegaralarga ega biroq, tarqoqroq bo'lib, birini boshqasidan aniq ajratish hali ham bir-biridan farq qiladi.
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, musiqaning san'at sifatida xususiyatlarini, musiqiy va his etish idrokining xususiyatlarini, shuningdek musiqiy faoliyatning xususiyatlarini ta'kidlash ularning boshlang'ich sinf o'quvchilarining musiqiy madaniyatini rivojlantirishga ta'sirini yanada asoslashga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Alaviya I.A. "O'zbek xalq marosim qo'shiqlari" Toshkent. Fan, 1974 y. B. -
221.
2. Abdullin E.B. Teoriya i praktika muzqkalnogo obuchenie v obsheobrazovatelnoy shkole. M. 1983.
3. Gershunskaya R.S. Didakticheskie ksloviya primeniya sredstv obucheniya v professionalnoy podgotovke ucha^ixsya: Aftoref. Diss. Kand. Ped. Nauk. Kazan 1987. St. 22.
4. Ibrohimov O.A. "O'zbek xalq musiqa ijodi" (metodik tavsiyalar 1-qism), Toshkent. 1994-y. B. 62.
5. Karabaev U. Etnokultura (Traditsionnaya narodnaya kultura): Ucheb. Posobie Toshkent, Sharq. 2005. St. -240.
6. Kraevskiy V.V. Metodologiya pedagogicheskoy nauki: Posobie dlya nauchnLix rabotnikov v oblaste oblaste obrazovaniya, uchiteley, aspirantov, studentov pedagogicheskix vuzov. M. 2001.
7. Muslimov N.A. Bo'lajak kasb ta'limi o'qituvchilarini kasbiy shakillantirish. Toshkent. Fan. 2004.
8. Panjiyev Q.B. O'zbek xalq qo'shiqlari vositasida bo'lajak musiqa o'quvchilarini kasbiy tayyorgarligini takomillashtirish. Ped. fan. dok. .. diss. -T., 2022. - 248 b.
