Научная статья на тему 'МУСИҚИЙ ТИНГЛОВЧИЛИК МАДАНИЯТИ ШАКЛЛАНИШИДА ШАКЛ, ЖАНР ВА БАДИИЙ ИФОДАНИ ЎЗЛАШТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

МУСИҚИЙ ТИНГЛОВЧИЛИК МАДАНИЯТИ ШАКЛЛАНИШИДА ШАКЛ, ЖАНР ВА БАДИИЙ ИФОДАНИ ЎЗЛАШТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
89
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусиқий тингловчилик маданияти / мусиқий жанр / эмоционал таъсир / идрок. / музыкальная слушательская культура / музыкальный жанр / эмоциональное воздействие / восприятие.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Баҳриев Аҳмад Раҳматович

Инновацион таълим муҳитида ўсмир ўқувчиларнинг мусиқий тингловчилик маданиятини шакл, жанр ва бадиий мусиқий ифодалар воситасида ривожлантириш муҳим ўрин тутади. Мақолада бу борада амалга оширилган тадқиқот натижалари ва тавсиялар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ФОРМЫ, ЖАНРА И ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ИНТЕРПРЕТАЦИИ В ФОРМИРОВАНИИ МУЗЫКАЛЬНОЙ СЛУШАТЕЛЬСКОЙ КУЛЬТУРЫ

В инновационной образовательной среде важную роль играет развитие музыкальной слушательской культуры школьников-подростков через формы, жанра и художественной интерпретации. В статье описаны результаты исследований и рекомендации по данной теме.

Текст научной работы на тему «МУСИҚИЙ ТИНГЛОВЧИЛИК МАДАНИЯТИ ШАКЛЛАНИШИДА ШАКЛ, ЖАНР ВА БАДИИЙ ИФОДАНИ ЎЗЛАШТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Ба^риев Ах,мад Рах,матович,

Узбекистон давлат консерваторияси "Мусина педагогикаси" кафедраси доценти, психология фанлари номзоди

МУСИКИЙ ТИНГЛОВЧИЛИК МАДАНИЯТИ ШАКЛЛАНИШИДА ШАКЛ, ЖАНР ВА БАДИИЙ ИФОДАНИ УЗЛАШТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

УУК: 372.878.

БАУРИЕВ А.Р. МУСИКИЙ ТИНГЛОВЧИЛИК МАДАНИЯТИ ШАКЛЛАНИШИДА ШАКЛ, ЖАНР ВА БАДИИЙ ИФОДАНИ УЗЛАШТИРИШНИНГ ДИДАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Инновацион таълим мух,итида усмир укувчиларнинг мусикий тингловчилик маданиятини шакл, жанр ва бадиий мусикий ифодалар воситасида ривожлантириш мух,им урин тутади. Маколада бу борада амалга оширилган тадкикот натижалари ва тавсиялар ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мусикий тингловчилик маданияти, мусикий жанр, эмоционал таъ-сир, идрок.

БАХРИЕВ А.Р. ДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗВИТИЯ ФОРМЫ, ЖАНРА И ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ИНТЕРПРЕТАЦИИ В ФОРМИРОВАНИИ МУЗЫКАЛЬНОЙ СЛУШАТЕЛЬСКОЙ КУЛЬТУРЫ

В инновационной образовательной среде важную роль играет развитие музыкальной слушательской культуры школьников-подростков через формы, жанра и художественной интерпретации. В статье описаны результаты исследований и рекомендации по данной теме.

Ключевые слова и понятия: музыкальная слушательская культура, музыкальный жанр, эмоциональное воздействие, восприятие.

BAKHRIYEV A.R. DIDACTIC FEATURES OF FORM, GENRE AND ARTISTIC INTERPRETATION DEVELOPMENT IN FORMATION OF MUSICAL LISTENER CULTURE

In an innovative educational environment, an important role is played by the development of the musical listening culture of adolescent schoolchildren through forms, genre and artistic interpretation. The article describes the results of research and recommendations on this topic. Key words and concepts: musical listening culture, musical genre, emotional impact, perception.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

Кириш. Мусика узининг дастлабки ташки унсурлари - жанр, шакл ва ритмик хусуси-ятлари оркали мух,им эмоционал таъсир воситасига айланади. Унинг ички имконият-лари - товушлар йуналмаси, товуш тембри хусусиятлари, интервал ва аккордлар муно-сабати, ансамбль ва оркестр воситасида ифодаланадиган ох,англарни англаш учун маълум даражада тингловчилик тажриба-сига эга булиш лозим. Маданият тарихининг конуниятлари мусика санъатининг ижти-моий йуналтириладиган фаолиятида кенг намоён булади. Шу боис, мусиканинг укувчи-тингловчилардаги ижтимоий-маданий

х,аётга нисбатан муносабатларига кура жанр ва услубларга булиниши характерли тен-денциялардан биридир. Мусиканинг тасар-руфи даражаси турли мусикий дидга эга укувчилар, аудиториянинг тинглаш фаоли-ятига тайёргарлиги, бадиий дунёкараши, мусикий билими х,амда тажрибасига боFлик.

Мусикада ифодаланган бадиий маз-мунни англаш, мусикани санъат тури сифа-тида тушуниш, ундан эстетик завк ола билиш айнан мусикий тингловчилик маданияти даражаси билан боFликдир.

Тадцицот мацсади "Мусика маданияти" фани мусика тинглаш фаолиятида такдим этиладиган асарларни ифода восита-лари негизида, тубдан тах,лил килган х,олда узлаштириш оркали усмир укувчиларнинг мусикий тингловчилик маданиятини ривож-лантиришдан иборат.

Мацола мавзуси буйича изланиш-лар та^лили. Республикамиз узлук-сиз таълим тизимида укитишнинг муам-молари, таълим муассасаларида таъ-лимни ташкил этиш масалалари буйича Б.Абдуллаева, Р.Джураев, Н.Муслимов, М.Куроновлар илмий-тадкикотлар олиб боришган. Мусика таълимини такомиллаш-тириш муаммолари Х.Нурматов, Ф.Халилов, Н.С.Киямов, Э.М.Файзуллаев, М.Э.Исмоилова, Ш.Х.Абдуллаева, И.Ж.Мояновлар

тадкикотларида, миллий мусиканинг узига хос бадиий-эстетик хусусиятлари М.Ф.Абрарова, Р.И.Орипова, Д.С.К,одирова, З.К.Ахмедова, Ф.А.Якубова ва бошк., халк,

эстрада мусикаси, эстетик ва ахлокий кадриятлар Ч.Э.Эргашева, Д.М.Муллажонов, О.М^айбуллаев, М.А.Нурматова, М.Б.Умаров, З.М.Собирова, Б.Ш.Ирзаев, М.З.Мирзаева ва бошкалар тадкикотларида урганилган.

МДХ мамлакатлари тадкикотчилари ишларида мусикий тингловчилик маданияти кирралари Т.И.Бессонова, Г.Н.Казанцева, И.В.Курышева, Д.К.Кирнарская,

К.И.Тверезовский, А.В.Торопова,

Ю.А.Цагарелли ва бошкалар ишларида урганилган. Хориж олимларидан мусика тин-глашнинг интонацион-тах,лилий хусусиятлари H.Gardner, Jose Antonio Abreu, мусикий кобилиятларни ривожлантириш борасида D.Fillips, R.Shuter, E.Ansermet ва Н.Моодлар илмий-тадкикот ишлари олиб боришган.

Бош миянинг унг ва чап ярим шарлари мусикий ахборотни бир хил кабул килсада, уни турлича кайта ишлайди. Унг ярим шар яшайди ва х,ис килади, чап ярим шар эса кузатади ва хулоса килади. Албатта, мурак-каб интеллектуал фаолиятни амалга ошир-масдан, мусикий жараён ичида буладиган мусикий вокеликни тулаконли англашнинг имкони йук. Бундан ташкари, х,озирги кунда севиб тингланадиган мусикачилар ёшлар доираларида узига хос тарзда ардокланади. "Мусикага иштиёк, ижтимоий-психологик х,одиса сифатида узок вактдан бери ёшлар субмаданиятининг ажралмас кисми булиб келган. Барча ёшдаги усмирларнинг 80% дан ортиFи бир ёки бир нечта мусикий жих,атдан севимли инсонларга эга"1.

А.В.Торопова томонидан психология фанига "мусикий-тил онги" тушунчаси кири-тилган2. У инсон борлиFининг ички ва ташки реалликларини билдиради, яъни, мусикий-тил кодлари ёрдамида онг ва кечинмалар образларини интонацион рамзлар, шак-ллар, жанрлар оркали объективлаштиради. Мусикий-тил кодлари интонацияда акс этади,

1 Тверезовский К.И. Социально-психологические условия возникновения музыкального фанатизма

в подростково-юношеском возрасте. Автореф. дисс. канд. психол. наук. - Москва, 2009. - 3 с.

2 Торопова А.В. Феномен музыкального сознания: методология исследования и развитие. Автореферат дисс. докт. пед. наук. 2009. - С. 6.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

унинг мox1ияти эca кeчинмaлap вa мунoca-бaтлap paмзлapидaдиp. Бу тушунчa aйнaн му^^ тинглaш мexaнизмлapининг xуcуcият-лapини aкc эттиpaди.

Mуcикий мaзмун - идpoк этилиши нaти-жacидa тaфaккуp дapaжacидa aнглaнaди, бундa ox^Map oбpaзлapининг ифoдa-вий вa тacвиpий имкoниятлapи мухим poль yйнaйди. "Mуcик1ий тaфaккуp тушунчacи му^кий тaжpибaнинг oкилoнa тoмoни cифa-тидa биpинчи 6ули6 Б.В.Аcaфьeв тoмoнидaн aниклaнгaн. А.Ф.Лoceв диaлeктик yлчoвдa муcикий тaфaккуp кaтeгopияcини pивoж-лaнтиpaди. "Mуcикий тaфaккуp" ибopa-^ни ишлaтишнинг тaлкинлapи зaмoнaвий Амepикa му^^ фeнoмeнoлoгияcидa xaм учpaйди (А.Пaйк, Й.Смит)"1. В.Б.Сoкoл уз дoк-тopлик тaдкикoтидa муcикий-эcтeтик тaфaк-куpни нaфac вa oвoз йyнaлгaнлиги биpлиги cифaтидa тaъpифлaб, киёcий тaxлил килaди [3, 11]. "Зaмoнaвий муcикa пeдaгoгикacидa муcикaни жaнp тaxлили acocидa Укитишдa кaттa тaжpибa тyплaнгaн. Mуcикaшунocликдa Уpгaнилгaн жaнp тacнифи дeяpли бapчa укув дacтуpлapидa му^^ мaтepиaлини тaнлaш вa тapтибгa голиш учун acoc булиб xизмaт килaди"2.

"Mуcикa oддий ёки муpaккaб тузил^н булиши, дaFaлpoк ёки нoзик, oммaвийлaш-гaн ёки yзигa xoc булиши мумкин"3. Булap-нинг бapчacи yкувчилapдa шaкллaнaдигaн муcикий дид дapaжacигa ceзилapли тaъcиp кypcaтaди вa тинглaнaдигaн му^^ acapлa-pигa билдиpилaдигaн мунocaбaт ycмиpлap тoмoнидaн ушбу acapлapгa бepилaдигaн бaxo тapзидa кaбул килиниши мaкcaдгa мувoфик.

Taдкикoтдa эpишилгaн илмий янги-ликлaр cиpacигa: тинглoвчилик мaдaния-тини шaкллaнтиpишдa тизимлилик, pивoж-лaнтиpувчи тaълим, тaълимнинг xaёт билaн

1 Сoкoл В.Б. Интeнциoнaльный paзум и музыкaльнoe мышлeниe: фeнoмeнoлoгичecкaя дecкpипция. Автopeф. диее. дoкт. филoc. нaук. Tюмeнь, 2G15. - 11 c.

2 Оpлoвa Т.С. Жaнpoвый пoдxoд к oбучeнию музыкe в уcлoвияx дoпoлнитeльнoгo oбpaзoвaния. 13.GG.G2 -Teopия и м^тоди^ oбучeния и вocпитaния (музы^). Диее. кaнд. пeд. нaук. Вoлгoгpaд, 2G19. - c. 25.

3 Kaндaуpoвa Л. Kaк cлушaть музыку. Изд-вo «Альпинa

Дeти», 2G2G. - c. 42.

бoFлaниши, илмийлик, тузилмaлилик, oнгли-лик вa фaoллик тaмoйиллapи cиcтeмacининг тaкoзo этилиши aниклaнгaн, улapни тaълим aмaлиётидa кУллaш yкувчилapнинг му^кий тинглoвчилик мaдaнияти шaкллaниши жaдaл-лaшишигa имкoн яpaтиши acocлaнгaн; умум-тaълим мaктaби S-l cинф "Mуcикa мaдa-нияти" фaни учун муcикий тинглoвчилик мaдaниятини тaкoмиллaштиpиш мeтoди-кacи му^^ тинглaш фaoлияти жapaёнидa муcикaдaги эмoциoнaллик, муcикий ифoдa вocитaлapини умумлaшгaн вa яккa тapздa xиc этиш, ун^ peфлeкcив тapздa эcтeтик бaxo бepиш xуcуcиятлapигa кypa ишлaб чикилгaн вa тaкoмиллaштиpилгaнлиги киpaди.

Taдrçиrçотнинг объекти cифaтидa умум-тaълим мaктaблapи S-l ^нф yкувчилapининг муcикий тинглoвчилик фaoлиятини тaкoмил-лaштиpиш жapaёни.

TaAK^K^ субъекти: ^ш^нт шaxpи, Буxopo вa Андижoн вилoятлapидa жoй-лaшгaн умумтaълим мaктaблapи S-l ^нф Укувчилapининг муcикий тинглoвчилик фao-лиятини тaкoмиллaштиpиш жapaёни булиб, тaдкикoтдa жaми 41G нaфap укувчи иштиpoк этди.

TaAK^K^^a: Нaзapий (илмий aдaби-ётлapни пeдaгoгик тaxлил килиш, aнa-лиз вa cинтeз, умумлaштиpиш вa тизимлaш-тиpиш, тeнглaштиpиш, киёcлaш, тeгишли xукукий-мeъёpий xужжaтлapни ypгaниш) мeтoдлapи вa; эмпиpик (cуxбaт, пeдaгoгик-пcиxoлoгик кузaтув, Г.П.Сepгeeвaнинг "Mуcикa Укитувчилapи учун caвoлнoмa"cи, "Отa-oнaлap учун caвoлнoмa" вa "Укувчилap учун caвoлнoмa"лapининг4 [6] кaйтa ишлaн-гaн вapиaнтлapи, мaвзу дoиpacидa ишлaб чикилгaн S йyнaлишдaги caвoллap блoки-дaн ибopaт кoмплeкc cУpoвнoмa, пeдaгo-гик фaoлият тaжpибacини ypгaниш вa умум-лaштиpиш, пeдaгoгик экcпepимeнт вa бoшк.) тaдкикoт yсyллaридaн фoйдaлaнилди.

Marçолaнинг aсосий цисми. Узoк йиллap мaктaб yкувчилapининг муcикий идpoки этa-

4 Сepгeeвa Г.П. Анкeтa для учaщиxcя. Эл. мaнзил: https:||sites.google.com|site|galinamorozkina|roditelam| dokumenty|diagnostika-urovna-muzykalnogo-razvitia-skolnikov

ЗAMOHABИЙ TAЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPAЗOBAHИЕ 2G22, S (114)

лон даражасидаги ижроларда мукобил ижро-ларсиз ривожлантирилган. Бугун бир асар ижросининг турли талкинларини киёслаш болалар томонидан мусикадаги мазмунни идрок этишнинг самарали методига айланди. Техник имкониятлар укитувчига бир асар ижросининг турли талкинларини, масалан Интернет ресурслари воситасида киёсий тах,лил килишга имконият яратади. Куйлашда эшитиш ва куриш сезгиларининг шартлан-ганлиги эшитиш ва куйлаш малакаларини биргаликда мустах,камлайди. Оддий мусика асарларини куйлаш болаларнинг эшитиш диккатини фаоллаштиради, мусикий эшитиш тасаввурларини ривожлантиради.

Кейинги пайтларда куп ёзилган масала - бу мусикада сифат масаласидир. "Бугунги кунда кушикчилик анъаналарининг таназзулга учраши шароитида унинг пой-девори бутунлай вайрон булмокда. Омма-вий мусика маданиятининг паст даражаси, товуш манбаларидан чикадиган децибел-ларнинг кучлилиги, мусикий кобилиятлар, айникса мусикий эшитишнинг бузилишига олиб келмокда"1. Мазкур х,олат тингловчи-лик маданиятининг ривожланишига салбий таъсир этишини таъкидлаш лозим. Хозирги кунда мавжуд х,олатни унглаш буйича таш-килий, маърифий ва таълимий тадбирлар амалга оширилмокда.

Мавзуга якин мавжуд тадкикот ишла-рининг илмий кийматига карамай, усмир укувчиларнинг мусикий тингловчилик мада-ниятини ривожлантиришга доир ёндашув-лар, таълим жараёнида мусикий фаолиятлар хусусиятларидан келиб чиккан х,олда мусика тинглашни ташкил этишнинг инновацион методик асослари биринчи марта таклиф этилмокда. Мусика тинглашни фаоллашти-риш оркали укувчиларда ижодий тасаввур ва хаёлот, фантазия, ижодий илх,ом имко-ниятлари яратилади, тинглаш жараёнида бадиий образларнинг асар драматургиясида тутган урнини адекват акс эттириш тажри-

1 Лихинина Т.Н. Овладение нотной грамотой как фактор развития музыкального слуха на уроках музыки в общеобразовательной школе. Автореф. дисс. канд. пед. наук. Санкт-Петербург, 2013. - 3 с.

баси кенгайиб боради. Бу эса укувчиларнинг мусикий мазмунни теран англаш, мусикий образлар хусусиятларини тулаконли идрок этишига олиб келади ва мусикий тингловчилик маданиятини ривожлантиришга кумаклашади.

Мусика жанрлари борасида укувчиларда мавжуд билим ва тасаввурлар шаклланиши уларда тингловчилик тажрибаси кенгайи-шига имкон яратади. Жанр барча санъат сох,алари сингари мусика санъатида х,ам кенг кулланиладиган ва мусика асарларининг шакл х,амда психологик таъсир имконият-ларини акс эттирадиган мезонлардан бири-дир. Масалан, кушик ёки куй жанри, чолFу ёки вокал жанрлар, якканавоз ёки жамоа-вий ижрочилик жанрлари. Булар масаланинг умумий жих,атларини акс эттиради ва тасниф-лаш жараёнида масаланинг ички жих,атлари янада очилиб бораверади.

Мисол учун, вокал жанрлар бу вокал овоз имкониятларидан фойдаланган х,олда куйла-надиган кушиклар ва уларнинг инвариант-ларидир. Буларга мисол тарикасида кушик, ашула, лапар, айтишув, ария, ариетта, ариозо ва бошка жанрларни келтириш мум-кин. ЧолFу ижрочилигида эса якканавоз ижрочиликда кулланиладиган турли тир-нама, камончали, мизробли, клавишли, пуф-лама ва бошка чолFу созларини келтириш мумкин. Жамоавий чолFу ижрочилигида эса ансамбль, узбек халк чолFу ансамбли, камер оркестр, халк чолFулари оркестри, пуфлама чолFулар оркестри, эстрада-симфоник оркестри, симфоник оркестр ва бошкаларни мисол тарикасида келтириш мумкин.

Мусика шаклларига биноан накаротли кушик жанри, дуэт жанри, чолFу ижрочилигида концерт жанри, кантата, симфония, соната жанрлари, полифоник жанрлар ва бошка куплаб вариантлар мавжудки, булар борасида умумий билим ва куникмаларга эга булган укувчилар мусика асарининг мазмун ташувчи элементларини осон илFаб олиш-лари мумкин булади. Шу боис, тинглаш фао-лиятида ва умуман, дарсдаги барча фаоли-ятларда укувчиларга х,ар бир куйланадиган ва тингланадиган мусика асарининг жанр

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

хусусиятлари борасида кенгайтирилган маъ-лумотлар бериб бориш ижобий натижаларга олиб келиши мумкин.

Тинглаш фаолиятининг асосий вази-фаси укувчида мусикий тингловчилик мада-ниятини шакллантиришдир. Бу, биринчи навбатда халк, мумтоз, замонавий мил-лий ва хорижий мусиканинг юксак бадиий намуналарини узлаштириш, улар билан мулокот килиш буйича тупланган таж-риба, турли мусикий услублар, жанрлар ва шакллар х,акида олинган билимлар асо-сида мусиканинг образли-семантик мазму-нини эмоционал х,амда чукур идрок этиш кобилияти, шунингдек, тинглаш фаолиятига нисбатан мавжуд эх,тиёж билан белгиланади.

Укувчиларнинг мусика тинглаш мада-ниятини ривожлантиришда х,ар бир бола мусикани узига хос тарзда тинглашини ва эшитишини унутмаслик керак. Тингланган асарнинг эмоционал интонацияси бу идрок объектидир. Хиссий интонацияларнинг экс-прессив маъноси: бастакор, ижрочининг х,ис-туЙFуларини, кайфиятини ва иродавий инти-лишларини узида акс эттириш, ифодалаш кобилияти саналади.

Тинглаш фаолияти мазмуни: а) мусикий образ; б) эстетик-ахлокий асос (бастакор фаолият курсатган давр ва эстетик-ахлокий карашлари); в) бадиий тасвир (тингловчи томонидан идрок этилган ва амалга оширил-ган ижодий тажриба, фикрларнинг мантикий кетма-кетлиги)дан ташкил топади. Шу билан бирга бадиий образ мусиканинг тингловчига онгли таъсирини намоён этади. Мусикий фаолиятларни амалга ошириш дарснинг ажралмас кисми булиб, укувчини мусикий ижронинг мох,иятини х,ис килишга, мусикани идрок этиш, билиш ва уни уз фаолиятида тасарруф этишга кодир тингловчи сифатида шаклланишига кумаклашади.

"Мусикий х,аётда жамланган инсон рух,ий оламининг вокеликлари уз табиатига кура моддий эмас, бирок, одамлар х,аётига мод-дий олам омилларидан кура кучли таъсир курсатиши мумкин. Мусикий таъсирнинг узига хос хусусиятлари инсон эмоцияларида акс этади, улар мусика туфайли туFридан-

туFри инсоний х,иссиётлар тузилишига, калб х,олатига, инсон ва омманинг калбига таъсир курсатади1. Мазкур психологик хусусиятлар тинглаш фаолияти жараёнида аник мисол-лар оркали укувчиларга етказилиши ижобий натижаларга олиб келади. "Мусиканинг таянч хусусиятларидан бири унинг куп киррали динамик мух,ит яратиш имкониятидир. Бу узига хос мух,ит вакт билан боFлик психологик, педагогик параметрларга эга булиб, инсонга кучли шакллантирувчи ва тарбия-ловчи таъсир курсатади"2.

Бундан ташкари, "Мусикий ладлар бир-биридан тубдан фарк килади, уларни тин-глаганда бизда турли кайфиятлар пайдо булади, биз х,ар бир ладга бир хил муно-сабат курсатмаймиз: масалан, миксолидий ва бошка нисбатан "юмшок" ладларни тин-глаб, кайфиятимиз юмшаганини х,ис киламиз, бошка ладлар уртача мувозанатли кайфият-ларни х,осил килади"3.

Хар кандай йуналиш ва жанрдаги мусикани мунтазам тах,лилий тинглаш товуш баландлигини эшитиш кобилиятини ривожлантиради, бу айникса, сольфеджио машFулотлари оркали кенг ривожланади. Хор таркибида эшитиш тасаввурларини куйлаш фаолияти билан боFлаб, товуш баландлигини фарклашда бирданига 2 та анализатор иштирок этади х,амда фарклаш аниклигининг ошишига имкон яратади. Бадиий образларни интеллектуал узлаштириш баъзан бутун бир сюжетнинг бадиий мазмунини тулаконли англашга шароит яратади. "Агар чузими нисбатан катта булса, вибрато мусика жумла-

1 Самсонова Т.П. Феномен человека в отечественной музыкальной культуре. Автореферат дисс. доктора филос. наук. Санкт-Петербург, 2008. - с. 18-19.

2 Уколова Л.И. Педагогически организованная музыкальная среда как средство становления духовной культуры растущего человека. Автореф. дисс. докт. пед. наук. - Москва, 2008. - с. 5.

3 Теплов Б.М. Психология музыкальных способностей: учебное пособие / Б.М.Теплов. - 4-е изд., стер. - Санкт-Петербург: Лань: Планета музыки, 2022. - с. 8.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

1-жадвал. Аник,ловчи экспериментда ук,увчиларнинг мусикий тингловчилик маданияти даражаси намоён этилиши

Тажриба гурухи п = 210

Даражалар Мезонлар Жами (умумий)

Мусикий эшитиш тажрибаси Мусикийлик Бахоловчи муносабат

п = 210 % п = 210 % п = 210 % %

Юк,ори 48 22,9 51 24,2 43 20,5 22,6

Урта 86 40,9 82 39,1 95 45,2 41,7

Паст 76 36,2 77 36,7 72 34,3 35,7

Жами 210 100 210 100 210 100 100

Назорат гурухи п = 200

п = 200 % п = 200 % п = 200 % %

Юк,ори 46 23,0 48 24,0 40 20,0 22,3

Урта 100 50,0 94 47,0 108 54,0 50,3

Паст 54 27,0 58 29,0 52 26,0 27,4

Жами 200 100 200 100 200 100 100

сининг якунловчи нотасида ижобий эффект хосил килади"1.

Тинглаш материали сифатида энг куп истифода этиладигани к,ушик, жанридир. "Халк оFзаки ижодининг кушик жанри тугал фикр бадиий ифодаланган, эл орасида кенг таркалган ва барча кишилар томонидан куй-ланиши мумкин булган мустакил туртликдир. Инсон хаётини кушиксиз тасаввур этиб булмайди. Кушиклар факат туйда ва байрам тантаналарида эмас, балки инсоннинг х,аёт йулида суянчиFи ва доимий х,амрох,идир"2. Мусика материали сифатида кушиклардан кенг фойдаланиш укувчиларда миллий Fурур ва ифтихорни шакллантиришда кенг имко-ниятлар яратади. Зеро, "Инсон мусика билан она алласи оркали танишиб, бутун умр даво-мида ундан завк олиб яшайди. Шу боис укувчиларда мусика маданиятини шакллан-тириш мусика тарбиясининг бош максади хисобланади"3. Хиссий ифодалиликдан йирок мусика жонсиз танага ухшайди, чунки у энергия ва хиссиётдан махрумдир. Мусиканинг таъсири, яъни, инсонни узига ром этувчи куй

1 Тартини Дж. Об укращениях в музыке: учебное пособие / Дж.Тартини; М.Куперман (перевод). - 3-е изд, стер. - Санкт-Петербург: Лань: Планета музыки, 2022. -с. 21.

2 Вохидова Н.Х. БошланFич синф укувчиларида халк оFзаки ижоди асосида миллий Fурурни тарбиялаш. Пед. фанл. номзоди. дисс-я. - Тошкент, 2011. - 33 б.

3 Орипова Р.И. Мусикий тугараклар фаолиятида усмирларда миллий Fоя тушунчаларини шакллантириш (мактабдан ташкари таълим мисолида). Пед. фанл. номзоди. дисс-я. - Тошкент, 2011. - 20 б.

ва ритм асосида тингловчининг ички эмо-ционал холати баркарорлиги янада ошади, бу эстетик эмоциялар асосидаги эркин харакатларда ифодаланади.

Укувчиларнинг мусикий тингловчилик маданияти даражасини диагностик урганиш максадида аникловчи тажриба якунида куйидаги натижалар намоён этилди (1-жад-валга каранг).

Барча курсаткичлар буйича натижалар тажриба ва назорат гурухларида деярли бир хил булганлиги кузатилди. Жумладан, юкори натижалар тажриба гурухида 22,6% булса, назорат гурухларида мазкур курсаткич 22,3%ни ташкил этди.

Тажриба гурухларида тажриба синов ишлари якунида амалга оширилган диагностик тадбирларда натижалар сезиларли дара-жада усганлиги кузатилди. Жумладан, барча мезонлар буйича юкори натижалар 46,2%ни ташкил этди ва умумий усиш динамикаси 23,6 фоизни ташкил этди. Мезонлар кесимида тахлил килганда, "Мусикий эшитиш тажри-баси" мезони буйича 48,%, "Мусикийлик" мезони буйича 43,8% ва "Бахоловчи муноса-бат" мезони буйича 46,7% натижаларга эри-шилди. Булар уз навбатида тажриба бошла-нишидаги натижалар: "Мусикий эшитиш таж-рибаси" мезони буйича 22,9%, "Мусикийлик" мезони буйича 24,2% ва "Бахоловчи муно-сабат" мезони буйича 20,5%дан кура юкори булганлиги аникланди (2-жадвалга каранг).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

2-жадвал. Тажриба машгулотлари якунида укувчиларда мусикий тингловчилик маданияти ривожланиши динамикаси

Тажриба гурухи n-210

Даражалар Мезонлар Жами (умумий)

Мусикий эшитиш тажрибаси Мусикийлик Бахоловчи муносабат

n= 210 % n= 210 % n= 210 % %

Юк,ори 101 48,0 92 43,8 98 46,7 46,2

Урта 90 42,9 86 41,0 92 43,8 42,5

Паст 19 9,1 32 15,2 20 9,5 11,3

Жами 210 100 210 100 210 100 100

Назорат гурухи n = 200

Юк,ори 48 24,0 52 26,0 44 22,0 24,0

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Урта 106 53,0 100 50,0 103 51,5 51,5

Паст 46 23,0 48 24,0 53 26,5 24,5

Жами 200 100 200 100 200 100 100

Назорат гурухларида тажриба бошида "Мусикий эшитиш тажрибаси" мезони буйича 23,0%, "Мусикийлик" мезони буйича 24,0% ва "Бахоловчи муносабат" мезони буйича 20,0% ни ташкил этган булса, тажриба якунида "Мусикий эшитиш тажрибаси" мезони буйича 24,0%, "Мусикийлик" мезони буйича 26,0% ва "Бахоловчи муносабат" мезони буйича 22,0% булди ва тажриба бошланиши-даги умумий курсаткич (22,3%)дан тажриба якунида эришилган натижалар 24,0% булиб, умумий усиш динамикаси 0,5 фоизни ташкил этганлигини таъкидлаш зарур.

Эришилган ижобий натижалар тажриба гурухларида тинглаш фаолиятини такомил-лаштириш буйича амалга оширилган методик тадбирларнинг самарадорлигини курсатди ва усмир укувчиларда мусикий тингловчи-лик маданиятини ривожлантиришда ижобий ахамиятга эга эканлигини исботлади.

Олинган натижалар асосида цуйидаги педагогик-психологик хулосаларга кел-дик:

1. Мусика узининг дастлабки ташки унсурлари - жанр, шакл ва ритмик хусусиятлари оркали мухим эмоционал таъсир воси-тасига айланади. Унинг ички имкониятлари -товушлар йуналмаси, товуш тембри хусусиятлари, интервал ва аккордлар муносабати, ансамбль ва оркестр воситасида ифодалана-диган охангларни англаш учун маълум дара-жада тингловчилик тажрибасига зарурат мавжуд.

2. Мусика тинглашда бадиий мазмун ташувчи хусусиятларни билиш - мусикий мазмунни англаш, унинг бадиий-эстетик ифо-дасини идрок этиш шартлари хисобланади. Булар: мусиканинг ифода воситалари, товушлар харакати, интервал муносабатлари, товуш туси (тембри), усул (ритм) хусусиятлари ва динамик хусусиятлардир.

3. Укувчиларнинг мусикий эшитиш таж-рибасини шакллантириш мусикани идрок этиш жараёнида содир булади. Мусика асар-ларини интонацион-образли тахлил килиш жараёнида укувчиларнинг мусикий эши-тиш тажрибаси доираси кенгаяди. Янги асар билан танишиш жараёнида укитувчи укувчи учун композитор, ижрочи ва тингловчи максадини бирлаштирувчи доно воситачи булиши лозим.

4. Укувчи томонидан мусика материа-лининг кадрият сифатида узлаштирилиши -мусика асарига нисбатан кизикишлар, такро-рий тинглаш эхтиёжи мавжудлиги дастлабки бах,о сифатида юзага чикади ва эмоция-лар оркали намоён этилади. Унда катталар кумагида узининг таассуротларини англаш имкони, севимли, узи афзал курган мусика асарлари пайдо булади ва булар дастлабки бах,о саналади.

Мусика асаридаги шакл, жанр ва бадиий ифоданинг барча узига хос хусусиятларини узлаштириш буйича ташкил этилган методик ишлар якуний натижа сифатида укувчиларда мусикий тингловчилик маданияти ривожла-нишига олиб келди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

с 54 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ у

Адабиётлар руйхати:

1. Тверезовский К.И. Социально-психологические условия возникновения музыкального фанатизма в подростково-юношеском возрасте. Автореф. дисс. канд. психол. наук. - Москва, 2009. - 28 с.

2. Торопова А.В. Феномен музыкального сознания: методология исследования и развитие. Автореферат дисс. докт. пед. наук. 2009. - 59 с.

3. Сокол В.Б. Интенциональный разум и музыкальное мышление: феноменологическая дескрипция. Автореф. дисс. докт. филос. наук. Тюмень, 2015. - 50 с.

4. Орлова Т.С. Жанровый подход к обучению музыке в условиях дополнительного образования. 13.00.02 -теория и методика обучения и воспитания (музыка). Дисс. канд. пед. наук. Волгоград, 2019. - 251 с.

5. Кандаурова Л. Как слушать музыку. - Изд-во «Альпина Дети», 2020. - 152 с.

6. Сергеева Г.П. Анкета для учащихся. Эл. манзил: https://sites.google.com/site/ gaNnamorozkina/roditelam/dokumenty/diagnostika-urovna-muzykalnogo-razvitia-skolnikov

7. Лихинина Т.Н. Овладение нотной грамотой как фактор развития музыкального слуха на уроках музыки в общеобразовательной школе. Автореф. дисс. канд. пед. наук. Санкт-Петербург, 2013. - 22 с.

8. Самсонова Т.П. Феномен человека в отечественной музыкальной культуре. Автореферат дисс. доктора филос. наук. Санкт-Петербург, 2008. - 46 с.

9. Уколова Л.И. Педагогически организованная музыкальная среда как средство становления духовной культуры растущего человека. Автореф. дисс. докт. пед. наук. -Москва, 2008. - 56 с.

10. Теплов Б.М. Психология музыкальных способностей: учебное пособие / Б.М.Теплов. - 4-е изд., стер. - Санкт-Петербург: Лань: Планета музыки, 2022. - 488 с.

11. Тартини Дж. Об укращениях в музыке: учебное пособие / Дж.Тартини; М.Куперман (перевод). - 3-е изд, стер. - Санкт-Петербург: Лань: Планета музыки, 2022. - 52 с.

12. Вох,идова Н.Х. БошланFич синф укувчиларида халк, оFзаки ижоди асосида мил-лий ^урурни тарбиялаш. Пед. фанл. номзоди. дисс-я. - Тошкент, 2011. - 155 б.

13. Орипова Р.И. Мусикий тугараклар фаолиятида усмирларда миллий Fоя тушун-чаларини шакллантириш (мактабдан ташкари таълим мисолида). Пед. фанл. номзоди. дисс-я. - Тошкент, 2011. - 153 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 5 (114)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.