Научная статья на тему 'МУСИҚИЙ САҲНАВИЙ АСАРЛАРНИНГ ИЖРОЧИЛИК МУАММОЛАРИ (ЎЗБЕКИСТОН КОМПОЗИТОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА)'

МУСИҚИЙ САҲНАВИЙ АСАРЛАРНИНГ ИЖРОЧИЛИК МУАММОЛАРИ (ЎЗБЕКИСТОН КОМПОЗИТОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
161
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
маънавий-мусиқий мерос / халқ мусиқаси / мусиқий тил / композиторлик ижодиёти / мусиқий оргинал асар / мусиқий қатлам / композиторлик мактаби. / spiritual and musical heritage / folk music / musical language / composer creativity / original musical work / musical layer / composer school.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — A. Xojimamatov, F. Ikromova

Ушбу мақолада Ўзбекистон композиторлари ижодидаги мусиқий саҳна асарларининг айни даврдаги ижрочилик муаммолари ҳусусида муаммолар келтиради. Айни даврда юзага келаётган ижрочилик амалиётидаги камчиликлар юзасидан фикр мулоҳазалар ва уларнинг ечимлари тўғрисида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF PERFORMING MUSICAL STAGE WORKS (ON THE EXAMPLE OF THE OEUVRE OF UZBEK COMPOSERS)

This article presents the problems of performing musical stage works created by Uzbek composers. At the same time, an opinion is given on the shortcomings of executive practice and ways to solve them.

Текст научной работы на тему «МУСИҚИЙ САҲНАВИЙ АСАРЛАРНИНГ ИЖРОЧИЛИК МУАММОЛАРИ (ЎЗБЕКИСТОН КОМПОЗИТОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА)»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

МУСЩИЙ САХДАВИЙ АСАРЛАРНИНГ ИЖРОЧИЛИК МУАММОЛАРИ (УЗБЕКИСТОН КОМПОЗИТОРЛАРИ ИЖОДИ МИСОЛИДА) Хожимаматов Азимжон Файзулло ^ли

Фаргона давлат университети Санъатшунослик факультети Мусикий таълим маданият

кафедраси укитувчиси Икромова Фарангис Йигитали кизи

Фаргона давлат университети Санъатшунослик факультети Мусикий таълим йуналиш 3-

боскич талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.6895648 Аннотация. Ушбу мацолада Узбекистон композиторлари ижодидаги мусщий сауна асарларининг айни даврдаги ижрочилик муаммолари уусусида муаммолар келтиради. Айни даврда юзага келаётган ижрочилик амалиётидаги камчиликлар юзасидан фикр мулоуазалар ва уларнинг ечимлари тугрисида фикр юритилади.

Калит сузлар: маънавий-мусиций мерос, халц мусицаси, мусиций тил, композиторлик ижодиёти, мусиций оргинал асар, мусиций цатлам, композиторлик мактаби.

ПРОБЛЕМЫ ИСПОЛНЕНИЯ МУЗЫКАЛЬНЫХ СЦЕНИЧЕСКИХ

ПРОИЗВЕДЕНИЙ (НА ПРИМЕРЕ ТВОРЧЕСТВА УЗБЕКСКИХ КОМПОЗИТОРОВ) Аннотация. В данной статье представлены проблемы исполнения музыкальных сценических произведений, созданных узбекскими композиторами. В то же время приводится мнение о недостатках исполнительной практики и путях их решения.

Ключевые слова: духовно-музыкальное наследие, народная музыка, музыкальный язык, композиторское творчество, музыкальное самобытное произведение, музыкальный пласт, композиторская школа.

PROBLEMS OF PERFORMING MUSICAL STAGE WORKS (ON THE EXAMPLE OF THE OEUVRE OF UZBEK COMPOSERS) Abstract. This article presents the problems of performing musical stage works created by Uzbek composers. At the same time, an opinion is given on the shortcomings of executive practice and ways to solve them.

Keywords: spiritual and musical heritage, folk music, musical language, composer creativity, original musical work, musical layer, composer school.

КИРИШ

Узбекистон композиторлик ижодиёти куп йиллик шонли тарихга эга эканлиги барчамизга таниш. Ушбу бебах,о ижодиёт улкан маънавий-мусикий меросни ташкил этади. ХХ асрда композиторлик санъатининг бастакорлик санъати таъсири остида хдмда Гарбий Европадаги мавжуд мусикий жараёнлар ушбу янги санъат турини карор топишига олиб келди десак, муболага булмайди. Мазкур катлам жах,он мусика андозалари асосида ижод кила бошлади. Дастлаб, халк мусикаси намуналарини кайта ишлаш, уларни куп овозли мусикий шаклларга солиш, халк мусикаси намуналари асосида асарлар яратиш тажрибалари амалга оширилди. Кейинчалик ижодкорлар миллийлик акс этган бир-биридан мусикий тили ва ифода воситари билан ажралиб турадиган ранг-баранг мусикий оргинал асарлар устида тинмай изланишлар олиб бордилар. Б.Надеждин,

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Б.Зейдман, А.Козловский, Г.Мушель, Б.Гиенко узбек композиторлик мактаби намояндаларини хам тарбияладилар.Ф.Янов-Яновский, Р.Вильданов, М.Тожиев, ТДурбонов сингари ижодкорларнинг кейинги авлоди композиторлик ижодиётининг мураккаб ва жиддий жанрларидан хисобланган симфоник мусика, театр, кино мусика буйича баракали ижод этган булиб, унинг ривожига салмокли улуш кушдилар.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шу аснода мана шу даврда композиторлик ижодиётининг барча жанрлари узининг етук даврини бошлади. Болалар мусика (Н.Норхужаев, А.Мансуров,Д.Омонуллаева), халк чолгулари учун мусика (Х.Рахимов, М.Бафоев, Ф.Алимов), чолгу концерти (Р.Абдуллаев, А.Варелас) каби жанрлар бирдек муваффакият козонди.

XXI асрда етишиб чиккан урта авлод ижодкорлари (А.Хошимов, ХДасанова, АДасанов, О.Абдуллаева, Д.Камилова, Ж.Шукуров) хам узбек мусикасида замоновий мусика ифода воситаларининг ишлатилиши борасида ижодий изланишлар олиб борилиб, узбек мусикаси равнакига хисса кушаётганларини алохида эътироф этиш жоиз.

Умуман олганда, композиторнинг ижодий асарлари бир томондан мукаффакият козонишига албатта ижрочиларнинг урни албатта мухим. Чунки, бадиий мукаммал, узида замонавий ифода воситаларни майорат даражасида мужассам этган миллий киёфа тамойилларига асосланган оргинал асарларнинг шухрат козонишига бевосида ижро мукаммалиги ва сифати бекиёс ахамият касб этади. Бу уз навбатида композитор шахсиятини кишилар уртасида ижобиий таассурот колдиришига хамда машхурлик даражасини маълум бир погона кутаришига аксинча йиллар давомида мисколлаб туплаган обру-эътиборига таъсир курсатмай колмайди. Уз урнида тингловчилар оммасига такдим этилаётган асарлар накадар мураккаб замонавий ифода воиталари ва композиторлик техникаларига оид булган ижро имкониятларидан фойдаланган образлилик конуниятларига тугал равишда ёзилган асар булсада лекин ижро сифатида айрим нуксонлар ёки камчиликлар тингловчиларда ижодкорга нисбатан салбий фикр колдириши мумкин.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Бу холат композиторнинг ижодий лаёкатини хамда умрини маълум бир маънода кискаришига олиб келади. Аксинча, хавола этилаётган асарнинг ижрочилар томонидан мукаммал ижро килинганлиги эса ижодкорни ижод килишига янгидан-янгги мусикий оргинал асарлар яратишига олиб келади.

Ёш композитор сифатида шуни айтишим мумкинки, композитор ижодий чиллахонасида яратилган асарлар уз-узидан яратилиб колмайди. Мусика санъатидаги мавжуд товушкатордари еттита нотани ёзиб куйиш хаммани хам кулидан келади. Лекин, узида ижод давомида не азоб-укубларни, дард-у ситамларни сабот билан енган холда хдмда ижодий жараёнда юзага келадиган муаммоларни урнида бартараф этган холда уй-хаёллар, фикрлар огушида узок вакт давомида бош котирилган яратилган асар ижрочи томонидан билдирилган ижро муносабатини хозирги даврга келиб ижобий бахолаб булмайди.

Барчамизга маълумки, юртимизда айни даврда фаолият олиб бораётган опера ва балет театрлари хамда мусикали театрларнинг ойлик репертуарига назар ташлайдиган

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

булсак, аксарияти жахон мусика санъатида узининг бебахо асардари билан хисса кушган ижодкорларни яъниким, композиторлар асарларни куришимиз мумкин. Вохоланки, узбек композиторларимизни асарлари хар кайси театрларда хам концерт залларида мунтазам ижро этилавермайди. Айникса, Алишер Навоий номидаги опера ва балет театрининг ижро репертуари купинча барчамизга яхши таниш булган асарлар киритилган. Бу яхши холат албатта. Лекин, ижро репертуарини янгилаб бориш ва хозирги даврда ижод сохасида тинмай мехнат килиб келаётган устоз композиторларимиз ва уларнинг композиторлик мактабида таълим ва тарбия кураётган ёш истеъдод сохибларининг асарларини намойиш килиш фурсати келмадими? МУ^ОКАМА

Халкимиз мусика ва санъатни кадрлашини, миллий мусикамизни бутун вужуди билан хурмат билан муносабатда булиши бизни шубхасиз кувонтириши табиий. Аммо, ижрочиларнинг миллий анъаналаримиз рухида ёзилган асарларга муносабати талаб даражасида эмаслиги бизни бироз булсада, таажжубга солиб куйади. Буни театр ва концерт залларида жаранг сочаётган мусикий асарларни томоша килиш максадида кираётган томашабинлар хам фикримизни тасдиклайди. Юкоридаги билдирилган фикр ва мулохазалардан келиб чиккан холда айни даврда ижод сохаси вакилларининг мусикий сахна асарлариннг ижрочилик муаммолари хусусида бироз тухталмокчимиз. Бинобарин, композиторлик ижодиётининг мухим тармокларидан хисобланган опера ва мусикали драма жанри буйича оладиган булсак, биргина Узбекистон санъат арбоби, ASCAP (Америка композиторлари ва ноширлари асоциацияси) аъзоси, композитор, дирижёр, педагогМустафо Бафоев асримизнинг отахон композиторларимиз ичида серунум ижод килиб келаётган ижодкорларидан бири сифатида эътироф этилади. Ижодкорнинг XXI асрда яратган мураккаб жанрлардан бири хисобланган опера сохаси буйича катор мусикий асарлар яратди. Алишер Навоий асари асосида "Хамса" (С.Олимов либреттоси, 2017), Садриддин Айний номидаги Тожикистон академик опера ва балет театри учун "Шайхурраис Абу Али Ибн Сино" (К.Олимов либреттоси, 2011),"Борбад" (НДосим либреттоси, 2014) операларини алохида эътиборга молик. Ушбу асарларни тинглаган хар кайси ижодкор ёки тингловчи композиторнинг ижодкорлик махоратига тасанно айтмасдан колмайди. Чунки, ушбу асарлар калбнинг майин торлари ила куйга кучган фалсафий асарлар саналади.

Забардаст ижодкор, давримизнинг мусикамиз билимдонларидан бири хисобланган узининг мусикий асарлари билан тингловчиларнинг калбидан муносиб урин эгаллаган юксак истеъдод сохиби Мустафо Бафоевнинг "Хамса" 3 операси ижрочиллик муаммоларига назар ташлайдиган булсак, театр чолгучиларининг ёки ижрочиларининг ижроси чинакам мухлисни кунглига хузур бермаслиги мумкин. Айникса, сахна марказида ижро эътилаётган ариялар ва речитативлардаги ижро камчиликларини урнида бартараф этиш лозим. Ижрочиларнинг мазкур асар мазмунидан бохабар булиши лозимлиги хамда асар драматургияси нуктаи назаридан келиб чикиб, уз навбатида миллий академик ижрога эришиш даркор. Симфоник оркестр чолгу созларининг ижросини хам ижобий бахолаб булмайди.

Мусикий партитурада баён этилган образларнинг мусикий лейтмотивмавзулари ижодкор назари билан ифодаланса максадга мувофик булади. Оркестр чолгуларининг ижро сифатини яхшилаш ва ансамбль тарзда бир-бутун ижро килиш керак. Сахна

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

давомида янграётган ария ва речитативларнинг мусикий катлами хам аник равишда тугал садоланиши хамда сахна ижрочиларидан талаб этилаётган мухим талаблардан бири образ конуниятларини ва академик миллий ижрони уз урнида мукаммал ижро килиш фойдали булади. Бунинг учун миллий мусика санъатимизда узининг сохир овозлари билан бутун дунёга узбек опера санъатини юксакларга кутарган Мухиддин ^ори Ёкубов, Халимахоним Носирова, Карим Зокиров, Саттор Ярашев, Саодат ^обулова сингари ижрочилар куллаган ижрочилик мактаби асосларига тайянган холда олиб бориш, улар ижросида ёзиб олаётган грампластинка ёзувлари, магнит ленталарини эшитиб куриш ва хар томонтама киёсий тахлил этиш айни даврда ижрочилик сохасида юзага келаётган муаммоларга оз булсада ёрдам бериши мумкин. М.Бафоевнинг ижодий каламига мансуб "Хамса" операси ижодкорнинг сунгги йилларда яратган шо^ асарларидан бири. ХУЛОСА

Дархдкикат, биз айнан опера жанри буйича ижрочилик муаммоларинафакат ушбу сохада балки бошка мусикий жанрлар ижрочилик амлиётида юзага келаётган холатдир. Масалан, мусикали драма театрларда намойиш этилаётган мусикий сахна асарлари киши рухиятига ижобий таъсир этишига бир томондан ижро сифати мухим ахамиятга эга. Инсон калбига йул топишнинг энг осон йулларидан бири сифатида мусикани киритишимиз мумкин.

Шуни таъкидлаб утиш керакки, мусика инсонни манъавий-эстетик жихатдан тарбиялаб, хаётга булган кизикишини ортишига хизмат килади. Республикамиз театрларининг аксариятида намойиш этилаётган мусикий сахна асарларининг ижро сифати талаб даражасида эмаслиги бизни бу борада бироз мушохада килишга ундаши табиий. Мусикали театрлардаги мавжуд муаммолардан бири бу - ижрочи ва оркестр чолгучиларининг ижроси тингловчиталабларига жавоб бермасилиги хамда мусикий техник воситалари яъни овоз кучайтирувчи ва пастлатувчи асбобларни талаб даражасида эмаслиги бироз таажжубга солади. Мусикали театр хонандаси томонидан ижро этилаётган ария ёки кушикнингтингловчиларга паст овозда етиб келиши ва интонация сифати коникарли эмаслигимазкур жанрда яратилган асарнинг ижросининг бузилиши, овоз ва оркестр ижросининг номутаносиблиги холлари хам айни кунларда ахён-ахёнда кузатилмокда. Мазкур холатда биринчи навбатда диккат эътиборни дирижёрга каратиш хдмда унинг йиллар давомида эгаллаган ижодий тажрибаси мухим ахамиятга эга. Уз урнида мавжуд камчиликларни йукотиш чоралариш куриш ва чолгучилар билан соглом муносабатни таъминлаши мухимдир. Чунки, мусикий сахнавий асар давомида чолгу ижрочилар уртасида яхлитлик тизимини албатта дирижёр бажаради. Агар асарда дирижёр композитор томонидан курсатилган мусикий ифода воситалари, маълум чолгу созларининг ижро этиши кетма-кетлик асосида уз урнида ижрочиларга курсатилмаса, асарнинг ижросига салбий таъсир курсатади. Бу борада театр арбоблари ва театршуносларнинг кимматли маслахатларига таянган холда улар билдирган маслахатлари бу муаммоларни хал килишга ёрдам бериши мумкин. Юкоридаги таъкидлаб утилган камчиликларни айни даврда бартараф этмасак, катор муаммолар юзага келишига олиб келишига замин яратади. Ижрочилик муаммолари хар кайси сохада булмасин уз долзарблигини ва ахамиятини йукотмайди.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

REFERENCES

1. А.Умаров, М.Бекмуродов. Маданият ва санъат атамаларининг изохли лугати. Тошкент: 2017

2. Узбекистон композиторлик ижодиёти масалалари. (Илмий-амалий анжуман маърузалар туплами). Тошкент:. 2018.

3. А.Жабборов. Узбекистон композиторлари ва бастакорлари. (Маълумотнома). Тулдирилган 2-кайта нашри. Тошкент:.2018.

4. Р.Абдуллаев. Опера драматургияси. (Укув кулланма). Тошкент:.2007.

5. Achildiyeva M, Ikromova F (2021) TANBUR ONE OF ANCIENT INSTRUMENTS GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) 9(6) 302-308

6. Achildiyeva M, Ikromova F(2022) CHOIR ART IN UZBEKISTAN BOTIR UMIDJONOV (EURASIAN JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES 7 54-56

7. Ikromova F (2022): O'ZBEK OPERA SAN'ATI MUHTOR ASHRAFIY TIMSOLIDA INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "YOUTH, SCIENCE, EDUCATION: TOPICAL ISSUES, ACHIEVEMENTS AND INNOVATIONS " Vol. 1 No. 2 110-115

8. Ikromova F (2022): THE EMEMERGENC OF THE SCHOOL OF COMPOSITION IN UZBEKISTAN.(On example of educational activities of the composer B.B.Nadejdin) Publishedby International journal of Social Sciences Vol.11,No.07.July 127-129

9. Khojimamatov A, Ikromova F (2022): A Look at the Polyphony and Theoretical Heritage of S.I.Taneev Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences (Brussel,

10. Ikromova F (2022): DRAWINGS ON THE LIFE PATH OF THE BRILLIANT COMPOSER SULEYMAN YUDAKOV IN THE HISTORY OF UZBEK MUSIC OF THE 20th CENTURY... Vol. 1 No. 2 (2022): INTERNATIONAL CONFERENCE: PROBLEMS AND SCIENTIFIC SOLUTIONS 85-94

11. Ikromova F (2022): Mutal Burkhanov has Been in the World of Uzbek Music Place, Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences Volume 101 July, 2022 ISSN: 27957683 , 12-14

12. Achildiyeva M, Ikromova F (2021) ABOUT MAHMUDJON TOJIBOYEVS PEDAGOGICAL ACTIVITY GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) 9(5) 240-244

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.