Научная статья на тему 'РЕЙНГОЛЬД ГЛИЭР ВА ТОЛИБЖОН СОДИҚОВНИНГ«ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН» ОПЕРАСИДА МАҚОМ ЙЎЛЛАРИНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ'

РЕЙНГОЛЬД ГЛИЭР ВА ТОЛИБЖОН СОДИҚОВНИНГ«ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН» ОПЕРАСИДА МАҚОМ ЙЎЛЛАРИНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
114
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
симфония / опера / фольклор / либретто / мақом / анъанавий мусиқа / мусиқа маданияти. / symphony / opera / folklore / libretto / status / traditional music / musical culture.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — M. Achildieva, F. Ikromova

Ушбу мақолада Рейнгольд Глиэр ва Толибжон Содиқов қаламига мансуб “Лайли ва Мажнун” операсида мақом анъаналари ва йўлларининг қўлланилиши бўйича атрофлича фикр ва мулоҳазалар акс этган. Мақола мусиқа санъати соҳаси изланувчилари учун фойдали бўлиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE USE OF MAQOM METHODS IN THE OPERA "LEYLI AND MAJNUN" BY REINGOLD GLIER AND TOLIBJON SODIKOV

This article contains detailed reflections and comments on the use of maqom traditions and techniques in the opera "Leyli and Majnun" by Reinhold Gliere and Tolibjon Sodikov. The article may be useful for those interested in the field of musical art

Текст научной работы на тему «РЕЙНГОЛЬД ГЛИЭР ВА ТОЛИБЖОН СОДИҚОВНИНГ«ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН» ОПЕРАСИДА МАҚОМ ЙЎЛЛАРИНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ»

SCIENCE AND INNOVATION 2022

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-3337

РЕЙНГОЛЬД ГЛИЭР ВА ТОЛИБЖОН СОДИЦОВНИНГ«ЛАЙЛИ ВА МАЖНУН» ОПЕРАСИДА МАЦОМ ЙУЛЛАРИНИНГ ЦУЛЛАНИЛИШИ Муяссархон Ачилдиева

Фаргона давлат университети "Санъатшунослик" факультети "Мусика таълими"

кафедраси укитувчиси Икромова Фарангис Йигитали кизи

Фаргона давлат университети Санъатшунослик факультети Мусикий таълим йуналиш

3-боскич талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.6895602

Аннотация. Ушбу мацолада Рейнгольд Глиэр ва Толибжон Содщов цаламига мансуб "Лайли ва Мажнун" операсида мацом анъаналари ва йулларининг цулланилиши буйича атрофлича фикр ва муло^азалар акс этган. Мацола мусица санъати сощси изланувчилари учун фойдали булиши мумкин.

Калит сузлар: симфония, опера, фольклор, либретто, мацом, анъанавий мусица, мусица маданияти.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕТОДОВ МАКОМА В ОПЕРЕ «ЛЕЙЛИ И МЕДЖНУН» РЕЙНГОЛЬДА ГЛИЕРА И ТОЛИБДЖОНА СОДИКОВА

Аннотация. В данной статье содержатся подробные размышления и комментарии об использовании макомных традиций и приемов в опере «Лейли и Меджнун» Рейнгольда Глиэра и Толибджона Содикова. Статья может быть полезна для интересующихся сферой музыкального искусства.

Ключевые слова: симфония, опера, фольклор, либретто, статус, традиционная музыка, музыкальная культура.

THE USE OF MAQOM METHODS IN THE OPERA "LEYLI AND MAJNUN" BY REINGOLD GLIER AND TOLIBJON SODIKOV

Abstract. This article contains detailed reflections and comments on the use of maqom traditions and techniques in the opera "Leyli and Majnun" by Reinhold Gliere and Tolibjon Sodikov. The article may be useful for those interested in the field of musical art.

Keywords: symphony, opera, folklore, libretto, status, traditional music, musical culture.

КИРИШ

Узбек мусика санаъатида ХХ асрнинг биринчи ярмини янги мусика маданияти курилиши даври десак муболага булмайди. Бу даврда узбек мусика маданиятида анъанавий мусика ва бастакорлик ижодиёти ривожланади. Мусика маданиятига Европа мусикасининг ижодий воситалари кириб кела бошлайди. Жумладан, мусика жамиятлари, ижодий жамоалар, мусикали театрлар ташкил топади. Улар негизида узбек мусика маданиятига янги жанрлар кириб кела бошлайди. Бу жанрлар орасида йирик сах,на асари х,исобланмиш «опера» х,ам мух,им ахдмиятга эгадир.

ТАДЦИЦОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Шарк хдлклари, шу жумладан узбек хдлки х,ам кадимдан бой мусикий меросга эга булган. Шу даврдан бошлаб мусикий меросимизнинг икки улкан катлами, яъни хдлк огзаки ижодиёти (фольклор) ва анъанавий мусикага янгича караш, уларни туплаб ёзиб олиш ва амалиётда куллаш жараёни бошланади. Ёш узбек композиторлари узлари учун умуман нотаниш булган янги мусика санъатини

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

урганиб, бу жанрларда самарали ижод кила бошлайдилар. Опера хам бу даврда узбек халки хаётига кириб келган янги жанр эди. Опера мусикадаги энг мураккаб жанрлардан бири булганлиги сабабли ёш узбек композиторлари учун анча кийинчиликлар тугдирди. Узбек ушбу сахнавий жанрнинг барча конун-коидаларини саклаб колган холда халкчил булиши талаб этилар эди. Бу борада ёш узбек композиторларига рус композиторлари жуда якиндан ёрдам баришди. М. Ашрафий, Т. Содиков каби узбек композиторлари С.Н. Василенько, Р. Глиэр каби рус композиторлари билан хаммуаллифликда ижод килдилар ва биринчи узбек опералари «Бурон» (1939), «^yF канал» (1941) (С. Василенько, М. Ашрафий), «Лайли ва Мажнун» (1940), «Гулсара» (1949) (Р.Глиэр, Т.Содиков) опералари яратилди.

Ушбу даврда Узбекистонда янги мусика маданияти курилиши туфайли мусикали театрлар очилишига катта эътибор берилди. Жумладан, 1918-йил Тошкентда рус опера театри уз фаолиятини бошлади. 1929-йил Самаркандда узбек мусикали драма театри очилди ва унинг сахнасида биринчи узбек мусикали драмалари куйила бошлади. 1939-йил узбек мусикали театри иккита театрга булинади. 1-Узбек мусикали драма театри, 2-Узбек опера театри. 1948-йил Рус ва Узбек театрлари бирлашиб, А.Навоий номидаги опера ва балет театри ташкил топади ва «Бурон» операси билан иш бошлайди. Бу театрларнинг очилишидан максад, улар оркали янги мусика санъати жанрларини кенг омма орасида таргиб килиш эди. Узбек композиторлари уз операларига миллий буёкни бериш максадида, миллий сюжетларга мурожаат этишди. Симфоник оркестрлар таркибига карнай, ногора, чанг, доира каби бир гурух узбек чолгулари киритилди. Шу билан бир каторда фольклор ва анъанавий мусика наъмуналаридан ихтибос сифатида унумли фойдаландилар.

Опера жанри хозирги кунда хам диккат-эътиборни жалб килаётган жанрлардан биридир. Мустакилликнинг илк йилларида «Узбекка опера керакми?» деган маколалар пайдо булди. Афсуски, хозирги кунга келиб композиторлар томонидан хам, тингловчилар томонидан хам бу жанрга эътибор сусайганлигини кузатиш мумкин. Танланган мавзуга утишдан олдин биз операнинг бир катор муаммолари хакида суз юритишни жоиз деб топамиз. Операнинг олдида турган муаммолардан бири бу- либретто муаммосидир. Бирорта укув юртида либретточи тайёрланмайди. Куп Европа композиторлари (М. Мусорский, Р. Вагнер ва х. к) узлари либретто ёзишган. Баъзи композиторлар эса бошка композиторларга либретто ёздиришган. Масалан П.И. Чайковскийнинг «Пиковая дама» операсини унинг укаси М. Чайковский ёзади. Операнинг муваффаккиятли чикишида либреттонинг урни бекиёс эканлиги барчага маълум.

Либретто хар томонлама мукаммал ёзилмаса, у бадиий манбанинг бутун драматургияси , мохиятини узгартириб юборади. Афсуски бундай холлар узбек операларида хам учрайди. Масалан: РДамраев «Зулматдан Зиё» операсини Ойбекнинг «Кутлуг кон» романига асосланиб Т. Тула либретто ёзган. Операда асарнинг мазмуни узгарганлигининг гувохи булишимиз мумкин. М.Ашрафийнинг «Дилором» операси Алишер Навоийнинг «Саббаи Сайёр» асарига Комил Яшин либреттоси асосида ёзилган. Лекин либреттога асарда умуман йук вокеалар киритилган. Шундай камчиликлар билан бир каторда узбек опералари орасида либретто томондан мукаммал ёзилган асарлар хам талайгина. Масалан «Бурон» (К.Яшин либреттоси) ва «Лайли ва Мажнун»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

(Хуршид либреттоси) опералари илк узбек опералари булсаларда, лейтмотив тарафдан мукаммал асарлар десак булади.

Опера муаммоларидан яна бири бу- ижро масаласи. Агар мусикада профессионал жихатдан мукаммал ижро булмаса, яхши либретто, яхши оханг булсин, опера тулаконли чикмайди. Опера муаммоларига кискача тухталиб утган холда, курс ишимизнинг асосий максад ва вазифаларини белгилаб оламиз. Биз бу ишимизда узбек композиторлари ижодида анъанавий мусикага таяниш масаласи, хусусан Р.Глиэр ва Т.Содиковларнинг «Лайли ва Мажнун» операсида кулланилган маком йуллари масаласини ёритишни уз олдимизга максад килиб олдик, уни амалга ошириш жараёнини уз имкониятларимиз даражасида бу мавзуни ёритишга харакат килдик.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Юкорида айтиб утилганидек, узбек композиторлари ижодиётида мусикий меросимизнинг икки йирик катламига хам бирдек мурожаат этилган. Бунинг сабаби эса Европа мусика жанрлари намойиши оркали, уларда халкка таниш булган оханглардан фойдаланилган. Бизнингча бу омил асарни омма орасида шу жанрларга нисбатан кизикиш уйготиш учун килинган харакат деб тушуниш мумкин. Узбек операларига келсак, уларда мусикий меросимизнинг икки катламига хам бирдек таяниб, фольклор ва анъанавий мусика намуналаридан иктибос сифатида фойдаланилган. Операларнинг айримлари (масалан, "Бурон") факат халк куй-кушиклари асосида яратилган булса, айримларида факат анъанавий мусикадан фойдаланилган. (масалан, "Лайли ва Мажнун" операси). Баъзи операларда эса фольклор хамда анъанавий мусикадан кенг фойдаланилган.

Уларга батафсил тухталиб утамиз:

Илк узбек операси «Бурон»да халк кушиклари ва илк узбек композитори Х.Х,. Ниёзийнинг кушикларидан иктибос сифатида фойдаланилган. Жумладан, Хамзанинг «Ишчи бобо» кушиги, «Гул уйин», «Гиря козок», «Чаманда гул» халк кушиклари ва «Тановор» халк куйидан фойдаланилган.

Бундан ташкари «УлуFбек» операсида (А.Козловский 1959) халк куйларидан бири «Гул юз узра» IV картинадаги кизлар хорида фойдаланилган.

«УлуF канал» операсида (А.Василенко, М.Ашрафий 1949) II кисмдаги «Ёшлар кушиги» «Савти Муножот» куйи асосида яратилган.

«Гулсара» операсида (Р.Глиэр, Т. Содиков 1949) машхур хоразмча куй «Феруз», бундан ташкари Сегох маком йулларидаги куйлардан фойдаланилганлигини кайд этиш мумкин. Иброхим образининг мусикий тили Наво макоми куйларига асосланган.

«Фарх,од ва Ширин» операси (В.Успенский, Г.Мушель 1941) таркибидаги аксарият якка номерлар, бош кахрамон Фарходнинг еттита ариясини Фаргона-Тошкент маком йулларига асосланган. Жумладан, «Дугох Хусайний», «Дугох-2», «Чоргох», «Мискин-2», «Баёт I», «Сувора» каби маком йуллари билан бир каторда «Сув келар аста», «Фаргонача», «Ёш куёш», «Гул уйин» каби халк кушикларидан фойдаланилган.

«Тохир ва Зухра» (Б.Бровцин. Т.Жалилов) операсида Хоразм маликаси Мохимнинг характеристикаси «Бузрук» макомидан «Кашкарчаи Мугулча Бузрук» асосида ёзилган. Келтирилган мисоллар операларда узбек анъанавий мусикасидан самарали фойдаланганлигидан далолат беради. Илк узбек операларини тахлил килган

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

холда шундай хулосага келамизки, уларда Шашмаком ва ва айникса Фаргона-Тошкент маком йулларидан кенг фойдаланилган булсада, Хоразм макомларига мурожаат деярли сезилмайди. Куйида биз анъанавий мусикадан иктибос сифатида фойдаланилган яна бир асар- Р.Глиэр ва Т.Содиковнинг «Лайли ва Мажнун» операси хакида суз юритамиз. МУ^ОКАМА

«Лайли ва Мажнун» операси ва унда цулланилган мацом йуллари %усусида. «Лайли ва Мажнун» операси Алишер Навоийнинг шу номли асари асосида Ш. Хуршид томонидан янгитдан яратилган пьесанинг асосини ташкил етган либретто, асосий кахрамоннинг интелектуаллигини ёркин курсатган. Бу опера яратилмасдан олдин мусикали театр, сунг мусикали драмма сифатида халкнинг кунглидан жой олиб улгурган эди. 1940-йилда у янги хаёт бошлайди. Операнинг мусикали драмадан фаркли томонлари, мусикали драмада бош кахрамон «Кайс» образи характеристикаси Навоий яратган образдан жуда фарк килади. Толибжон Содиков хотираларида шундай деб ёзади: «Мен хар доим мусикали драмадаги «Кайс» образига танкидий куз билан карадим ва операда бу образга Навоийнинг асаридаги каби характеристика беришга харакат килдим». Лекин операда хам бу кахрамоннинг мусикий характеристикаси А.Навоий асаридагидек булмади.

«Лайли ва Мажнун» лирико-эпик опера булиб, еттита картинадан ташкил топган. Унинг аосини якка номерлар эгалласада, хор ва ансамбль ва балетнинг ахамияти катта. Операда асосан учта кахрамон яъни Лайли, Кайс ва Омир образлари лейтмотивларга асосланган. Арияларнинг аосида узбек анъанавий мусикасидаги турли маком йулларидан фойдаланилган. Масалан: II картинадаги Кайснинг марказий арияси «Бузрук» макомининг 2-гурух шуъбасидаги «Ирок» куйи асосида ёзилган, Мажнуннинг «Гиря» арияси Фаргона-Тошкент маком йулларидан «Шахнози Гулёр»нинг «Гиря» кисмидан олинган. Лайлининг VII картинадаги ариясида «Чоргох», Лайлининг отаси Омир ариясида «Баёт IV», Науфаль арияси «Чапандози Гулёр» , Мажнуннинг VII картинадаги арияси «Сегох» макоми куйлари асосида яратилган. Бундан ташкари опера партитурасини кузатганимизда Лайло ва Кайснинг партияларида араб мусикасига хос булган интонация (оханг)лар эътиборимизни тортади. Фикримизча бунга сабаб асарда Лайли ва Кайснинг араб кабилаларидан эканлиги ёзилганлиги булса керак. «Бурон» операсидан фаркли уларок «Лайли ва Мажнун»даги якка номерларнинг деярли барчасида Шашмаком ва Фаргона-Тошкент маком йулларидан фойдаланилган.

Шу уринда, бир савол тугилади, нега энди Фаргона-Тошкент маком йулларидан кенг фойдаланилган? Фикри ожизимизча Фаргона-Тошкент маком йуллари Шашмакомга нисбатан халк орасида кенг таркалган ва машхурдир. Юкорида айтиб утганимиздек илк халкда кизикиш уйготиш максадида операларда халкка таниш булган оханглардан купрок фойдаланилган. Балки шу сабабдан бу маком йулларидан фойдаланилгандир?

Шашмаком ва Фаргона-Тошкент маком йулларидан ихтибос сифатида олинган куйлар асосий иштирок этаётган кахрамонларнинг мусикий характеристикасини очиб беришга хизмат килади.

Бу борада Кайснинг 2-кисмдаги арияси ахамиятга моликдир. У шашмакомдаги «Бузрук» макомининг Ирок шуъбаси асосида яратилган, Бу ария Ирок куйини тулаконли равишда кайтаради. Ария ирокнинг миёнхат кисмидан бошланади. Бу куй Кайснинг лейтмавзусига айланади ва бутун опера давомида хар-хил куринишларда утади. Бу куй

SCIENCE AND INNOVATION 2022

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №®4

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-3337

Кайс образи характеристикасининг интонацион уруги булиб, мураккаб психологик образни тасвирлашга катта ёрдам беради. Кайснинг лейтмавзуси операнинг хар бир кисмида, хар-хил вариантларда намоён булади.

Увертюрада бу мавзу юмшок, шоирона характерда виолончеллер билан ижро этилса, I-картинада бу мавзу оркестр эпизодида хаяжонли характерда келади. Колган кисмларда бу мавзу икки вариантда келади. Улардан бири оркестр партияларида эпизодларда ривожлантирилади. Иккинчиси эса вокал кисмларда ривожлантирилади. Кайс ариясидан ташкари «Ирок» куйи II картинадаги Лайли ва Кайснинг дуэтида, IV-VII картинадаги Лайли арияларида ва шу кисмларнинг хор сах ларида ривожлантирилган тарзда кулланилади. Операдаги барча ихтибослар «Ирок» куйчалик мукаммал булмасада, хар бир маком куйининг оханглари дерли узгармаган холда кулланилган. Бу борада VII картинадаги Лайлининг арияси Ирокка жуда якин. Унда «Чоргох»га хос оханглар хам миллийлигини саклаб колган. Бутун операдаги ихтибослардан «Ирок» ва «Чоргох» куйлари гармоник буёклар, симфоник ривожланиш жихатдан мукаммал дейиш мумкин. ХУЛОСА

Операдаги маком куйларининг узига хос миллийлигини саклаб колишида ижронинг хам ахамияти катта. Кириш булимида тухталиб утилган опера муаммолари бу ерда муваффаккиятли амалга оширилган, яъни либреттога хам ижрога хам ижобий бахо бериш мумкин. Шу билан бир каторда бу опера камчиликларданхам холи эмас. «Бурон» билан «Лайли ва Мажнун»ни солиштирганда унда опера жанри хусусиятлари камроклигини куриш мумкин. Операда ариялар биринчи уринга чикиб колган. Оркестрнинг ахамияти кам. У аксарият холларда журнавоз вазифасини бажаради.

«Лайли ва Мажнун» операсининг такдимоти 1940-йил 18 июлда булиб утди ва катта муваффаккият козонди. Кайс образини- Мухиддин Кори-Ёкубов, Лайли образини-Х,алима Носирова сингари буюк санъаткорлар ижро этдилар. «Лайли ва Мажнун» операси маълум камчиликлардан холи булмасада, узбек халкининг энг севимли операларидан бирига айланди. У мусикий меросимизнинг касбий катлами булмиш «Шашамаком» ва Фаргона-Тошкент маком йулларидан унумли фойдаланганлиги билан эътиборга лойикдир. «Лайли ва Мажнун» операсини хакикий миллий опера деб тан олиш керак.

REFERENCES

1. Р.Глиэр, Т,Содиков. «Лайли ва Мажнун» клавир.

2. «Лайли ва Мажнун» CD ёзув.

3. Ян Пеккер. «Узбекская опера» Москва 1984.

4. История Узбекской Советской музыки I том Ташкент 1972 г.

5. История Узбекской Советской музыки II том Ташкент 1973 г.

6. Исхок Ражабов . «Макомлар» Тошкент 2006.

7. Achildiyeva M, Ikromova F (2021) TANBUR ONE OF ANCIENT INSTRUMENTS GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) 9(6) 302-308

8. Achildiyeva M, Ikromova F(2022) CHOIR ART IN UZBEKISTAN BOTIR UMIDJONOV (EURASIAN JOURNAL OF HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES 7 54-56

9. Ikromova F (2022): O'ZBEK OPERA SAN'ATI MUHTOR ASHRAFIY TIMSOLIDA INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "YOUTH,

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

SCIENCE, EDUCATION: TOPICAL ISSUES, ACHIEVEMENTS AND INNOVATIONS " Vol. 1 No. 2 110-115

10. Ikromova F (2022): THE EMEMERGENC OF THE SCHOOL OF COMPOSITION IN UZBEKISTAN.(On example of educational activities of the composer B.B.Nadejdin) Publishedby International journal of Social Sciences Vol.11,No.07.July 127-129

11. Khojimamatov A, Ikromova F (2022): A Look at the Polyphony and Theoretical Heritage of S.I.Taneev Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences (Brussel, Belgium 2022) ISSN 2795-7683 87-89 bet

12. Ikromova F (2022): DRAWINGS ON THE LIFE PATH OF THE BRILLIANT COMPOSER SULEYMAN YUDAKOV IN THE HISTORY OF UZBEK MUSIC OF THE 20th CENTURY... Vol. 1 No. 2 (2022): INTERNATIONAL CONFERENCE: PROBLEMS AND SCIENTIFIC SOLUTIONS 85-94

13. Ikromova F (2022): Mutal Burkhanov has Been in the World of Uzbek Music Place ,Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences Volume 10| July, 2022 ISSN: 27957683 , 12-14

14. Achildiyeva M, Ikromova F (2021) ABOUT MAHMUDJON TOJIBOYEVS PEDAGOGICAL ACTIVITY GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) 9(5) 240-244

15. Achildiyeva M, Ikromova F (2021) TANBUR ONE OF ANCIENT INSTRUMENTS GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) 9(6) 302-308

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.