CC BY
0
ТДУ 82 95(575,3)
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-299-304 МУСИЦИИ ШЕЪРИ ГУЛРУХСОР
МУЗЫКАЛЬНОСТЬ ПОЭЗИИ ГУЛРУХСОР
THE MUSICALTY OF GULRUKHSOR
Цавизода Аниса, докторанти PhD кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд) Кавизода Аниса, докторант PhD кафедры современной таджикской литературы ГОУ "ХГУ им. акад. Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд) Qavizoda Anisa, doctorant PhD student under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khцjand),E-mail:аnisaqavizoda97@gmail.com
Вожа^ои калиди: Гулрухсор, цофия, радиф, саноеи лафзй, мусщй, баур, вазн, газал, рамал, уазац
Мацола ба тауцици газалиёти Гулрухсор ихтисос ёфта, дар он нацши унсуруои мууими оуангсоз, аз цабили вазн, цофия ва радиф, санъатуои бадей муайян гардидаанд. Маълум мешавад, ки аз миёни 14 баури арузи ацам ашъори Гулрухсор дар 8 баури арузй ва зиёда аз 40 вазни гуногуни бауруои уазац, рамал, рацаз, музореъ, хафиф, муцтасс, муцтазаб ва мунсареу эцод шудааст. Муаллиф нишон додааст, ки аз 134 газали муштамил бар "Девон" цариб 20 дар сади онро вазни рамали мусаммани маузуф ташкил медиуад ва истифодаи вазни мазкур боиси хушоуангии каломи Гулрухсор гардидааст. Ба андешаи муаллиф, цофия ва радиф низ аз омилуои мууими оуангсоз дар шеъри Гулрухсор буда, дар таъмини хушоуангии калом нацши муассир доранд. Санъатуои бадеии такрор, тацнис, садомаъной, акс низ уамчун унсури мууим дар нерумандии савтиёти ашъори Гулрухсор хидмат намудаанд. Муаллиф ба хулосае мерасад, ки сабаби хушоуангии шеъри Гулрухсор истифода аз авзони хушоянди арузй, анвои гуногуни цофия ва радиф ва санооти зиёди лафзй буда, истифодаи унсуруои мазкур ба шоир имкон фароуам овардаанд, то цанбауои уунарии шеърашро тацвият бахшад.
Ключевые слова: Гулрухсор, рифма, редиф, музыка, размер, метрика, газель, рамал, хазадж
Статья посвящена исследованию вопросов метрической системы в поэзии Гулрухсор. Исследование автора проведено на основе традиционного персидско-таджикского жанра газели. В ходе исследования установлено, что из 14 размеров персидско-таджикского аруза в творчестве Гульрухсор использовано 8 размеров и более 40 различных размеров хазаджа, рамала, раджаза, музаре, хафифа, муджтасса, муктазаба и мунсаре. В статье выявлено количество использованных размеров в процентном соотношении. Согласно исследованию автора, рамал является самым распространенным размером газели, из числа 134 газелей в «Диване» около 20 процентов составляет рамал. Автор приходит к выводу, что именно рамал содействует благозвучности стихов Гулрухсор. Художественные средства выразительности: повтор, таджнис, аллитерация, акс, также имеют влияние на музыкальность поэзии Гулрухсор. Автор приходит к выводу о том, что ряд стихотворных размеров, рифма и редиф, а также художественные средства выразительности не только оказывают благотворное влияние на мелодичность стиха, но и демонстрируют мастерство поэта.
Key words: Gulrukhsor, rhyme, redif, music, size, metric, ghazal, ramal, hazaj
The article is devoted to the study of issues of the metric system in the poetry of Gulrukhsor. The author's research is based on the traditional Persian-Tajik genre of ghazal. The study found that out of 14 sizes of the Persian-Tajik aruza, 8 sizes and more than 40 different sizes of khazaj, ramal, rajaz, muzare, khafif, mujtass, muktazab and munsare were used in Gulrukhsor. The article defines the number of sizes used as a percent. According to the chart presented, ramal is the most common size of gazelle, of the 134 gazelles in Divan, about 20 percent are ramal. The author comes to the conclusion that it is the ramal that contributes to the euphony of Gulrukhsor's verses. Artistic means of expression: repetition, tajnis, alliteration, aks also have an influence on the musicality of Gulrukhsor poetry. The author comes to the conclusion that a number of poetic meters, rhyme and reef, as well as artistic means of expression have a beneficial effect not only on the melody of the verse, but also demonstrate the poet's skill.
Шеъру мусикй аз азал пайванди ногусастанй доранд. Мусикии шеърро метавон дар авзони хушоянди арузй, такрори гушнавози вожахои мукаффо, истифодаи радиф, саноеи гуногуни лафзй ва аносири дигари охангзо мушохида кард. Зимнан, вазн, кофияву радиф ва саноеи бадей омилх,ои бисёр мухим дар созмони мусикии шеър буда, зебоии каломи манзумро таъмин
менамоянд. Шафеии Кадканй рочеъ ба пайванди шеър ва мусикй андеша ронда, мусикии шеърро дар чахор сурат мавриди бахс карор додааст:
1. Мусикии берунй (арузй)
2. Мусикии канорй (кофия ва радиф)
3. Мусикии дохилй (чиносхо ва кофияхои миёнй ва хамхонии мусаввитхо ва сомитхо)
4. Мусикии маънавй (анвои хамохангихои маънавии дарунии як мисраъ ё чанд мисраъ: тазод, тибок, мурооти назир ва ...) [4, с. 271].
Ч,ои дигар ин мухаккик пайванди шеъру мусикиро навъе аз хунар мехисобад: "Аз як чашмандози дигар метавон гуфт, ки хостгохи табии шеър мусикй аст ё ба таъбири дигар аз миёни хунархо, наздиктарин хунар ба шеър мусикй аст" [4, с. 273].
Гулрухсор яке аз шоирони муваффаки замони мо буда, бо истифода аз омилхои мазкур тавонистааст, шеърашро равону зебо ва шеваи баёнашро зарифу дилнишин намояд. Махорати эчодй ва хунари шоирии Гулрухсор бо истифода аз унсурхои шеърии вазну кофия ва саноеи бадей равшантар чилвагар мешаванд. Истифода аз анвои мухталифи бахрхои рамал, хазач, рачаз, музореъ, мучтасс, хафиф, ва мунсарех нишони таваччухи y ба вазнхои хушоянди аруз буда, сартосари ашъорашро рангин намудаанд. Ба андешаи адабиётшинос Матлубаи Мирзоюнус, "Мусикй барои Гулрухсор чузъе аз зиндагии хунарии уст ва бешабехй ё камшабехии шеърхои y аз лихози савту оханг исботи таваччухи махсус ба ин омили мухими шаклсози шеър аст, ки дар баробари мазмун намоёнгари чанбаи хунарист"[5, с. 65].
Дар ин макола саъй мекунем, мусикии шеъри Гулрухсорро дар се чанбаъ мавриди баррасй карор дихем: баррасии авзони шеърй, муайян намудани накши кофияву радиф ва саноеи бадей.
Хини омузиши газалиёти шоир маълум гардид, ки бештар дар девони у вазни рамали мусаммани махзуф (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун -v--/-v--/-v--/-v-) ба кор бурда шудааст, ки хосияти равонию хушохангй доранд. Парвиз Нотили Хонларй вазни мазкурро дар катори вазнхои пуркорбурди шеъри форсй зикр намуда, дар кисмати «Авзони мутавассити сакил» овардааст [8, с. 155].
ЗиндaгироI дар K,uëcuI суру моmaмI дидаам, БaндaгироI дар ситези ца^ли одaмI дидаам [3, с. 681 ].
Байти мазкур дар вазни рамали мусаммани махзуф - вазни пуристифодаи ашъори Гулрухсор гуфта шуда, мутаносиби овардани калимахо дар рукнхои мисраъхо (зиндагй, бандагй ва мотам, одам) боиси равонии шеър ва таъмини охангнокии он гардидаанд. Гузашта аз ин дар байти мазкур истифодаи санъати тарсеъ низ ба назар мерасад, ки хар банди он ба хам баробар таксим шуда, зебоии каломро афзудаанд.
Байти зерин, ки дар вазни Рамали мусаммани махбуни ма^сур (-v--\vv--\vv--\vv~фоилотyн, фаилотун, фаилотун, фаилон) иншо шудааст, якчо бо омадани вожахои хамкрфияи "нафас" бо "хавас" ва "гам" бо "Ачам" савтиёти хосе ба бор овардааст:
Нафаси беУ^афасй зуЬаи пархоЫи гам аст, %аваси бе^афасй мар^у нацоти Ацам аст [3,с. 6SQ].
Мухаккики эронй Алиасгари Шеърдуст рамалро дар шеъри муосири точик пуркорбурдтарин бахр мехисобад. "Бештари ашъори хар шоире дар ин бахр (рамал- АД) чой мегирад. Аксари шеърхои Бозор Собир дар бахри рамал суруда шудааст. Шоирони дигаре чун Муъмин ^аноат, Лоик Шералй, Гулрухсор ва ... низ ба ин бахр рагбати зиёд нишон медиханд. Бино бар ин бахри рамалро метавон пуркорбурдтарин бахри арузй дар шеъри Точикистон ба хисоб овард" [9, с. 196]. Аз миёни шеърхое, ки дар бахри рамал навишта шудаанд, у "Ворис", "Истикбол", "Ватанам", "Начот", "Точик", "Тахти сангин", "Мижгон" ва "Ишки ман"- ро чун намуна аз шеъри Гулрухсор мисол меорад. Тахлили авзони газалиёти Гулрухсор ба натичае расонд, ки аз 134 газали муштамил ба "Девон" зиёда аз 50 газал дар хамин бахр эчод шудааст.
Дуюмин бахре, ки дар эчодиёти шоир мавкеи намоёнро сохиб аст, хазач мебошад. Чунон ки маълум аст, «Х,азач дар лугат ба маънои тараннуми хушоянд" омадааст [7,с.267]. Вазни хазачи мусаддаси махзуф ва максур, ки вазни хоси дубайтихост ва дар газалу маснависарой низ бисёр ба кор рафтааст, дар газалиёти Гулрухсор пур истифода буда, махз хамин "Тараннуми ???" боиси хушохангии каломи суханвар гардидааст:
Ватан, фар^анку осорат Ыуцо шуд?
Фару фарруЫу фархорат Ыуцо шуд? [3, c. 64S].
Дар байти болой такрор ва таносуби овозхои "ф" ва "р" оханги зебое эчод мекунад, ки дар инчо ходисаи аллитератсия (хамовой, садомаъной) ба мушохида меояд. Ё дар байтхои поёнй калимахо дар як шаклу колаб буда, бо хам мувозианд. Дар ин чо мо на танхо монандии
мисраъхо, балки монандии газалхоро низ мушохида намудем, ки дар колаби ягона ва мазомини гуногун суруда шудаанд:
Ки хонад байти ого^ии моро, Ки донад дарди цонко^ии моро[3, с. 698]. Кй дорад х;усни шайдоии моро, Кй дорад %узни ра^пойии моро[3, с. 699]. Дар байтхои болой калимахо бо хам мутавозианд, чунончи дар байти аввал: хонад-донад, байт-дард, огох-чонкох, дар байти дувум: хусн-хузн, шайдо-рахпо хамвазн буда, радифи хар ду газалро чонишини "мо" ва пасоянди -ро ташкил медихад. Ин аносир ба назари аввал ночиз менамояд, вале махз ???? овозхо ва хамвазнии вожахо дар ашъори адиб онро зеб ва таъсири хос мебахшад. Дар байти сонй низ кофияи ачиберо мушохида намудем, ки аз таркиби вожаи "фузун" бархоста ба калимахои шайдой ва рахпой хамкофия шудааст:
Ками моро фузун нанмуда гардун, Чаро хо^ад фузунзойии моро? [3, с. 699] Аз миёни вазнхои мавриди истифодаи Гулрухсор вазни хазачи мусаммани ахраб бештар савту оханги гариберо эчод кардааст, ки дар байти зерин бар илова бо корбурди хунармандонаи санъати тарсеъ дар таъмини хушохангии шеър хидмат кардааст:
Дар найкада мавзун аст, рацси найи Мавлоно,
Дар майкада мавзун аст, сури найи Мавлоно [3, с. 582]. -- v / v —/-- v / v —/ мафъулу, мафойлун, мафъулу, мафойлун Аз бахрхои фаръй дар газалиёти Гулрухсор аз хама зиёд музореи мусаммани ахраби макфуфи махзуф ва максур (--v\-v-v\v--v\-v-) ба чашм расид.
Ман ома\дам, ки цилва\и нози %у\нар кунам, Бо килки\ шуъла щсса\и шабмухта\сар кунам [3, с. 579]. Аз таснифот ва усулхои корбурди авзони газалиёти Гулрухсор муайян гардид, ки шоир дар 8 бахри арузй ва зиёда аз 40 вазни гуногуни бахри хазач, рамал, рачаз, музореъ, хафиф, мучтасс, муктазаб, мунсарех ашъори худро эчод намудааст. Аз ин миён аз хама авзони серкорбурд бахри рамал, баъдан хазач ва музореъ буда, ин бахрхо чойгохи аввалиндарача доранд. Дарачаи истифодаи бухур дар газалиёти Гулрухсор гуногун буда, онро дар расми 1 мушохида кардан мумкин аст:
■ рамал
■ ^азач
■ рачаз
■ музореъ
■ хафиф
■ мучтас
■ мунсаре^
■ мук,тазаб
Расми №1. Басомади истифодаи бахрхо дар газалиёти Гулрухсор
^офия ва радиф низ аз омилхои мухими охангсоз дар шеъри Гулрухсор ба хисоб мераванд. Мухаммадризо Шафеии Кадканй кофияро гушае аз мусикии шеър мехисобад ва накши онро чунин муайян мекунад: "дар хакикат кофия худ яке аз чилвахои вазн аст ва ё бехтар бигуем, мукаммали вазн аст, зеро дар хар кисмат, монанди нишонае, поёни як кисмат ва шуруи кисмати дигареро нишон медихад"[4, с. 52].
Ба разору \як тарона \тараби ма\ро садо кун, Ба разору \ як фасона \%аваси нафас ато кун [3, с. 588].
^офияхои шеъри Гулрухсор якрангу одй нестанд, онхо хох дар шеъри суннатй ва хох дар шеъри нав бо махорати баланд чилвагар мешаванд. Масалан, дар порчаи зерин кариб дар хар банди шеърй кофияхои зебои шоиронаро мебинем.
Цисматамро чун насиба,
чун цазо,
чун цоиза,
Мебарам бар шонаи шони занона,
ошицона.
Ра^намоям зиндагии зиндадори ишц,
^амсадоям орзу^ои ятими хунгириста
дар фасона [3, с. 159].
Дар шеъри Гулрухсор кофияхои дохилй зиёд ба кор рафта, зарбу оханги шеърро муассиртар кардаанд. Чунончй:
Пири нодони туам,
эй ишц, эй мактаб,
Фазли гирёни туам,
эй ишц, эй матлаб.
Гарди домони туам,
эй ишц, эй маз^аб,
Шайхи Санъони туам,
эй ишц, эй маз^аб! [3, с. 204]
Радиф низ аз омилхои мухими охангсоз буда, дар шеъри Гулрухсор хамчун унсури таквиятбахши чанбаи мусикой ба кор рафтааст. Аз 134 газале, ки дар "Девон" гирд оварда шудааст, 120 газал дорои радиф буда, хамагй 14 газал бидуни радиф гуфта шудаанд. Аглаби газалхо дорои харфи васл хастанд, ки онхоро низ метавон хамчун радиф пазируфт. Аз ин нишондод маълум мешавад, ки Гулрухсор ба радиф таваччухи зиёд дорад. Шафеии Кадканй низ радифро аз "неъматхои бузурги шеъри форсй" хисобида, зебой ва ахамияти радифро аз назари мусикй чунин шарх медихад: "Чунонки дидем, радиф дар хакикат барои такмили кофия ба кор меравад ва ба таври катъй метавон иддао кард, ки худуди хаштод дар сади газалиёти хуби забони форсй хама дорои радиф хастанд ва усулан газали берадиф ба душворй муваффак мешавад. Ва агар газал бидуни радиф зебой ва лутфе дошта бошад, комилан чанбаи истисной дорад" [4, с.138]. Х,унари радифсозии Гулрухсорро метавон аз чанд чихат баррасй намуд. Радифхоро аз руи хачму таркиб бо калима, ибора, таркиб ва хатто чумла низ чудо кардан мумкин аст. Масалан, дар байти зерин радиф шуда омадани чумла ба назар мерасад:
Аз сиёву аз зиё "Шо^нома" бояд хонд, Аз киёву аз ниё "Шо^нома" бояд хонд [3, с. 596].
Дар ин чо радиф "Шохнома" бояд хонд" буда, дар баробари таъмини мусикй хамчун як унсури маъниофар мавриди истифода карор гирифтааст, зеро "шарти аслии эътибори радиф равон, бамавкеъ, табий ва маънодор вокеъ гардидани он мебошад [2, с. 140]. Дар газали зерин таркиби "дил задан" радиф шуда омадааст, ки хеле ачиб ба назар мерасад: Дар сари турбати %офиз чу дилам дил мезад, Ишц дар зилзилаи обу гилам дил мезад [3, с. 586].
Радифхои такрор низ барои таъмини мусикй хидмат намудаанд, чунончй: Хоби агар, бедор шав, ман омадам, ман омадам, Масти агар, %ушёр шав, ман омадам, ман омадам [3, с. 622].
Санъатхои бадей низ дар таъмини мусикии шеър накши мухим доранд. Аммо на хамаи онхо хузури фаъол пайдо мекунанд. Аз миёни санъатхои фаъол дар охангсозй метавон пеш аз хама такрор, тачнис, акс, иштикок ва мисли инхоро ном бурд, ки голибан саноеи лафзй хастанд. Мусикии дарунии шеъри Гулрухсор аз хамохангй, такрори дучанди садоноку хамсадохо ва истифодаи санооти бадеии лафзй аз кабили тачнис, такрор, акс хосил шудааст.
Дар таъмини мусикии дарунии шеър, пеш аз хама такрори овозхои садоноку хамсадо дар тули як мисраъ ё байт накши асосй доранд:
Сабзнозу\ сабзрозу\ сабзэъцо\зам куцой?
Сабзаи по\изи анцо\мам, сарого\зам куцой? [3, с. 635]
Такрори овозхои хамсадои «с» ва «з», ки аз як хонаводаи савтй хастанд, якчо бо садоноки «о» оханги чолибу муассире эчод кардаанд. Инчунин хузури санъати иштикок низ дар байти
зерин ба назар мерасад, зеро калимахои "сабзноз", "сабзроз", "сабзэъчоз" ва "сабза" аз як хонаводаи савтй буда, муштак аз калимаи "сабз" мебошанд.
Санъати тачнис анвои зиёде дорад. Дар шеъри Гулрухсор хам тачниси маънавй ва хам тачниси лафзй ба таври фаровон корбаст шудаанд. Чунончй, дар байти зерин тачниси нокис ба назар мерасад:
Ме^ри ману се^ри ману му^ри нафасам,
Дар че^раи зиндаги тацаллои ман аст [3, с. 564].
Дар ин байт калимахои "мехр" ва "мухр" мутачонис буда, хуруфи ягона ва дар харакат гуногун мебошанд. Мухакикон ин навъи тачнисро "тачниси мутарраф" ва "тачниси мухталиф" низ мегуянд.
Санъати такрор низ боиси пуркувват шудани оханги калом ва муассирии он гардидааст. Масалан, дар байти зерин такрори вожагони "маънй" ва "нигох" сабаби афзунии назокати шеър гардидаанд:
Маънии маънии ниго^и ниго^атро Ба %уши маънии маънии ниго^ам мешунавам [3, с. 67]. Албатта, ин чо такрори одй нест. Таркиби "маънии нигох" маълум аст, аммо "маънии маънии нигохи нигох " комилан нотакрор аст. "Ба хуш шунидан" хисомезй аст, маъмулан бо гуш мешунаванд, аммо шоир таркиби "бо хуш шунидан"-ро ба кор бурдааст.
Ё дар байти сонй ба касрат такрор омадани феъли "биё" навои хушоянди мусикиро ба вучуд овардааст. Дар байти аввал вожаи "биё" дар хар ду мисраъ, хам дар огоз, хам дар миёна ва хам дар охири мисраъхо омадааст.
Биё, чу цоиза биё,
чун цазо биё,
Биё, чу зиндагони биё,
чун щзо биё,
Ту дону Худо, биё, Ба номи Худо, биё!
Биё! [3, с. 123]
Дар ин банди шеърй вожаи "биё" на танхо вазифаи такрори маъмулй, ки кариб дар хар мисраъ омадааст, балки як навъ чамъбасти шеърро низ адо менамояд. Ба назари мо, шояд ин як навъ санъати баргардониш аст. Чунончи, Туракул Зехнй дар китоби "Санъати сухан" баъд аз санъати такрор навъхои гуногуни санъати баргардонишро меоварад [7, с. 152].
Дигар аз саноеи бадей, ки боиси хушохангии каломи Гулрухсор гардидаанд, санъати акс мебошад:
У яке будух,ама,
У х,ама буду яке [3, с. 132]. Дар ин байт калимахо мавкеи хешро иваз намуда, боиси тавлиди мусикии гушнавоз гардидаанд. Дар мисраи аввал байти зер низ санъати акс хеле чолиб ба назар мерасад: Шеър дард аст,
дард шеър аст, Номаи анду^и ман
цуёи инсону ца^они дигар аст! [3, с. 185] Х,амин тарик, аз баррасии сохтмони умумии ашъори Гулрухсор маълум гардид, ки авзони хушоянди арузй, анвои гуногуни кофия ва радифхо, саньати садомаъной ё такрори бисёркаратаи хуруфи якхела дар мисраъхо ва санооти зиёди лафзй устодона корбаст шудаанд. Омилхои мазкур сабаби хушохангиву зебой ва нафосату гушнавозии шеър гардида, ба шоир имкон фарохам овардаанд, ки чанбахои хунарии шеърашро таквият бахшад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Азизов, С. Авзони газалиёти Камоли Хучандй / С.С. Азизов // Камоли Хучандй. - 2020. - №2 (22). - С.66-86
2. Ваххобзода, Рустам. Шеър ва дониш. - / Рустам Ваххобзода.-Душанбе, Адиб, 2017.- 188 с.
3. Гулрухсор. Девон/Гулрухсор. - Душанбе, 2004.- 954с.
4. Кадканй, Мухаммадризо Шафей. Мусикии шеър / Мухаммадризо Шафеии Кадканй. -Техрон: Огах, 1373, -679с.
5. Мирзоюнус, М. Хдмзоди туфон / М. Мирзоюнус. - Душанбе, Адиб, 2007. - 256с.
6. Hap3HK,y^, M. Ba3HH metpu to^hkh: Khto6h gapcn 6apou goHum^yëHH Myaccucax,ou TaxcraoTH oahh Kac60 / M. Hap3u^y^. - Ay™aH6e: MTET ^MT, 2021. - 144 c.
7. Typa^y^, 3e^HH. CaHtaTH cyxaH. / 3ex,HH Typa^y^. - ^ymaH6e: Agu6, 2007. - 400c.
8. XoH^apK, napBH3 Hothïï. TaxKHKH hhthkoah gap apy3H $opcK Ba HuryHaruu Tax,aBBy.m aB3OHH ra3a^/n.H.XoH^ap0. - TexpoH: HHTumopoTH ,0,OHHmrox,H TexpoH, 1327. - 213 c.
9. ffletpgycT, A^uacrap. HamMaHgo3H metpu HMpy3H to^hk/ A^uacrapu ffletpgycr.- ^ymaH6e: Agu6, 1997. - 272c.
REFERENCES:
1. Azizov, S. The power of poems by Kamoli Khujandi / S.S. Azizov // Kamoli Khujandi. - 2020. - No. 2 (22). - P. 66-86
2. Vahhobzoda, Rustam. Poetry and knowledge/ Rustam Vahhobzoda.-Dushanbe, Adib, 2017.- 188 p.
3. Gulrukhsor. Divan/Gulrukhsar. - Dushanbe, 2004.- 954 p.
4. Kadkani, Mohammadreza Shafei. Music of the poem / Muhammadreza Shafeii Kadkani. - Tehran: Ogah, 1373, -679p.
5. Mirzoyounus, M. Companion of the storm / M. Mirzoyunus. - Dushanbe, Adib, 2007. - 256 p.
6. Narzikul, M. The weight of Tajik poetry: a textbook for students of higher vocational education institutions / M. Narzikul - Dushanbe: MTBT DMT, 2021. - 144 p.
7. Turaqul, Zehni. The art of speech. / Zehni Turaqul. - Dushanbe: Adib, 2007. - 400 p.
8. Khanlari, Parviz Notil. A critical study of Persian poetry and the evolution of ghazal poetry / P.N. Khanlari. - Tehran: Publications of the University of Tehran, 1327. - 213 p.
9. Poet, Aliasgarh. Eyewitness of today's Tajik poetry / Aliasghari Sheerdoost. - Dushanbe: Adib,
1997. - 272p.
