Научная статья на тему 'МУСИҚАЛИ ТЕАТРДА САҲНА НУТҚИ АНЪАНАСИ'

МУСИҚАЛИ ТЕАТРДА САҲНА НУТҚИ АНЪАНАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
43
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
саҳна нутқи / сўз / анъана / талаффуз / театр / монолог / ижро / актёр

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Умида Наврўзовна Ибрагимова

Мазкур мақолада ўзбек мусиқали театри устоз санъаткори Лутфихоним Саримсоқова яратган образларидаги нутқ, улар қолдирган саҳна нутқи борасидаги анъаналари, режиссёрларнинг сўз устида ишлаш маъсулияти ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСИҚАЛИ ТЕАТРДА САҲНА НУТҚИ АНЪАНАСИ»

МУСЩАЛИ ТЕАТРДА СА^НА НУТКИ АНЪАНАСИ

Умида Наврузовна Ибрагимова Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур маколада узбек мусикали театри устоз санъаткори Лутфихоним Саримсокова яратган образларидаги нутк, улар колдирган сахна нутки борасидаги анъаналари, режиссёрларнинг суз устида ишлаш маъсулияти хакида суз боради.

Калит сузлар: сахна нутки, суз, анъана, талаффуз, театр, монолог, ижро, актёр

THE TRADITION OF STAGE SPEECH IN MUSICAL THEATER

Umida Navro'zovna Ibragimova Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article talks about speech in characters created by the master artist of Uzbek musical theater Lutfikhanim Sarimsokova, traditions of stage speech left by them, responsibility of directors to work on words.

Keywords: stage speech, speech, tradition, pronunciation, theater, monologue, performance, actor

Мукимий номидаги мусикали театр деганда, аввало, Узбекистон халк артислари Раззок Хдмроев, Махмуджон Гофуров, Сойиб Хужаев, Лутфихоним Саримсокова сингари атокли санъаткорлар куз олдимизга келади. Бу улуг санъаткорларнинг мусикали театрнинг шаклланишида, ривожланишида, услуб ва йуналишини белгилашда беназир хизматлари бор.

1958 йилда театрга тажрибали ижодий жамоа изидан яна бир янги истеъдодли авлоднинг келиб кушилгани хайрли булди. Хусан Шарипов, Гулсара Ёкубова, Марям Ихтиёрова, Х,аким Носиров, Файзулла Ахмедов каби талантли актёрлар шулар жумласидандир.

Бугунги кунда бу санъаткорлар узларининг изидан театрнинг бир эмас, икки уч янги авлодини эргаштира олган, халк ардогидаги санъаткорларга айланган устозлар булиб етишди, десак муболага булмайди.

Мустакиллик шарофати билан миллий кадриятларга юз буриш имконияти пайдо булди. Шу хакда фикр юритилганда, беихтиёр узбек тилининг хакикий жонкуярлари булган, шу йулда узларини курбон килган 1916-30 йиллардаги маърифатпарварлар - Абдулла Авлоний, Фитрат, Хдмза, Гози Юнус, Гулом

Зафарий, Хамид Абдулла, Бадрий, Сотти Хусайн, Мухаммадшариф Суфизода, Абдулла Кодирий, Чулпон, Усмон Носир каби неча унлаб фидоийларнинг сиймоси яккол кузга ташланади. Улар зуравонликка карши курашдилар, миллий меросни саклашга ва ундан унумли фойдаланишга уринганлар ва шу тамойилга амал килиб, адабиётни хам «нафис адабиёт» деб атаганлар.

Бир махаллар тил софлиги, аникроги талаффуз намунаси сифатида театрлар тили ва талаффузи хизмат килган. Факатгина бу эмас, хатто кийим ва узаро муомала маданияти сохасида хам, халк артистларидан урнак олинган. Бунинг сабаби, театр тарихчилари келтирган маълумотларга кура, театрларда тил ва талаффуз масаласига жуда катта эътибор берганлар. Драматургияда маърифат бошлаб берган бу хайрли анъаналарни давом эттиришда Маннон Уйгурдек атокли санъаткорларнинг урни бекиёс булган.

Бу борада буюк режиссёрлар истеъдоди билан бирга суз санъатида хам беназир эдилар. Драматургик асардаги жамики вокеалар, тукнашувлар асосан суз оркали уз ечимини топаётган булса, демак, спектаклларнинг «тириклиги» -хаётийлиги, таъсирчанлиги, томошабин дилидаги, туйгуларни кузговчи, тасаввурларини уйготувчи асосан, кудратли курол суздир. Демак, сахналаштирилган спектакль учун етакчи ва масъул ижодкор режиссёр экан, айтилган хар бир тугри-нотугри, жонли-жонсиз «суз» учун масъуллик бурчини унутмаслик керак.

Юкорида айтганимиздек, Мукимий театрида ижод килган устоз санъаткорлардан Лутфихоним Саримсокова хакида гапириб утмасликни иложи йук. Бу бетакрор ижодкор мисолида Мукимий театрининг онахони сиймосини курариш мумкин. Л.Саримсокованинг мусикали спектаклларда яратган деярли барча образлари халкимизнинг маънавий бойлигига айланиб колган. Театрда сахналаштирилган К.Яшин асари, Т.Жалилов мусикаси «Нурхон» мусикали драмасида Кимё образини халк артисти Лутфихоним Саримсокова маромига етказиб, махорат билан ижро этганди.

Авваломбор, шуни айтмок зарурки, Л.Саримсокова узбек театри ижрочилигида асосчилардан бири дейиш мумкин. У драма ва мусикали драма асарларида бирдай катта муваффакиятли чикишлари билан бир каторда уз вактида ёш актёрларнинг севимли устози ва онахони эди. Шу боис барча театрнинг катта-кичик санъаткорлари унинг хизматларини тан олиб «Ая» дейишар эди.

Л.Саримсокова Кимё образини яратар экан, Мамат синглиси Нурхонни куксига пичок ургандан кейинги сахнасида таъсирли чиккан гапларни мисол келтириш мумкин.

«Кани сен, эй золим бола?! Лаънат сенга! Мен сенинг онанг эмасман! Сенинг онанг шайтон! Мен сени ок килдим! Буз тупрок бул! Юзинг каро булсин!

Кани мард булсанг кел. Оангни хам улдир! Пичогингни сенга сут берган шу кукракка санч! Мен энди сени омон куймайман! Шу тирнокларим билан юрагингни олиб, итлар олдига ташлайман. Йук, хукумат одил, мендай уртанган бир хотиннинг додига етади. Мана шу жаллод эр билан номард угилнинг куз олдимда жазосини ерсин. Булмаса, мен бу дунёдан армон билан утаман, армон билан. Кизим, мана паранжини куйдираман. Йикилсин, емирилсин бу тор кафас...».1

Калбларни ларзага солган Она фарёди, ноласи Л.Саримсокова ижросида гоят даражада юксак махорат билан ижро этилган. Ички кечинмалари монологларда яккол куринар эди. Томошабин таъсирланиб, йиглаб юборар эди.2

Л.Саримсокова «Нурхон» спектаклида йирик актёрлик ютукларга эришган. У кахрамоннинг онасини миллий трагик тарзда талкин килган. У хукуксизлик, зулм остида эзилиб кетган узбек аёлининг бардошини, кучли эканлигини очиб берган. Оналик мехр-мухаббати, дарди устунлик килиб турган. Унинг нуткидан бадиий суз санъатинининг устаси эканига ишонасиз. «Сузларни очик айтолмаса-да, шундай фарёд чекарди, унинг нуткидан томошабин калби жумбушга келади. Айникса, кизи - Нурхонга караганда кузлари жовдираб, калби какшаб, лаблари титраб кетарди. Монологда ая жушиб кетарди. Мен Маматни уйнаганман. Менга ая гапирганда узимни йукотиб куяр эдим. Чунки «пичогингни сен сут берган кукрагимга санч» деган сузи менга каттик таъсир этардики, мен «бас!» деб опанинг оёгига йикилганларини сезмай колар эдим».3

Бундай манбаларни жонли сухбатлардан эшитар эканмиз, актрисанинг сахна нуткига булган эътиборини хурматини англашимиз кийин эмас. Л.Саримсокова кахрамоннинг нуткига талаффузига жиддий ёндашган. Унинг ижросида хар бир суз аник, равон, тоза, жонли хаётий ва содда айтилган. Айникса, психологик паузалардан уринли фойдаланган. Сукут саклаган пайтда актрисанинг бутун гавдаси гапираётгандек ички харакатда турсин. Унинг товушларга катта эътибор берганлиги, айникса, унли товушларни гузал ифодалаган. Мантикий ургуларга диккатини каратган. У секин гапирса хам суз томошабинга уз маъносида бемалол етиб борган. Улкан санъаткорнинг бундай махоратидаги сири матн устида шошилмасдан, узок ва сифатли ишлаган ва сузларни узиники килиб олган.

«Фарход ва Ширин»да Ясуман образи умуман бошкача талкин килинади. Унинг макри, куркинчи киёфаси, овозидаги оханглар томошабинни ларзага солган. Айникса, Фарход хушидан кетганда хингиллаб кулиши вокеани ривожлантириб юборади. Ундан томошабин нафратланади.

1 Яшин К. Танланган асарлар. 1-том. -Т., Узбек давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1958, 377-бет.

2 Исроилова М. билан булган сухбатдан.

3 Исроилов М билан булган сухбатдан.

Оригиналлик хусусияти актрисанинг театр сахнасида яратган Ёсуман каби салбий образлар билан бир каторда она ролларида хам кузга ташланади.

Театрда Гулом Зафарийнинг «Х,алима» пьесаси сахналаштирилади. Бу асарда Л.Саримсокова Неъматнинг онаси образини яратади. Образ актриса талкинида етук, мукаммал ижрога эга булади. Албатта, образнинг муваффакият козонишида, ижрочининг равон ва табиий, жарангдор нутки оркали Онанинг бутун ички ва ташки кечинмаларини томошабинга тула-тукис етказиб бера олганлигидадир. Нафакат нутк махорати, балки образ яратилиш жараёнидаги мухит хам уз тарихига эга. Бу хакда санъаткорнинг узи шундай эслайди: «Мана шу она роли менга муваффакият багишлади. Охирги пардада Неъмат улгач, онаси унинг жасади устида куз ёш тукиб утирар экан, парда аста-секин ёпилади. Одатдагидек Неъмат улди. Кунглим бузилиб, аъзойи баданим титрок босди, марсия айтиб фарёд урдим. Х,амма бу марсияга махлиё булиб пардани ёпиш хеч кимнинг хаёлига келмабди. Мен бу марсияни артист булиб эмас, она булиб айтдим уша пайтда. Худди уша куни спектакль бошланай деб турган пайтда, театр ховлисида эдим. Нотаниш бир муйсафид кириб, «Лутфига айтинглар, боласи шифохонада казо килди», деган хунук хабарни айтиб колди. Бу мудхиш ходисани на режиссёр Музаффар Мухаммедовга, на турмуш уртогим Мухаммаджон Тожизодага айтмай, сахнага чикиб кетдим, чунки дублёрим йук эди».

Мазкур жумлалардан куриниб турибдики, устоз санъаткорларнинг ижрочилик анъанасига хос булган асосий хусусиятлардан бири - уларнинг ижодий фаолияти турли шахсий манфаатлардан устун турганлигидадир.

Устоз санъаткорлар ижодий фаолияти давомида томошабинлар олдидаги масъулиятларини чукур хис кила олганлар. Ижрочилик санъатининг бошка санъат турларидан яккол ажралиб турувчи хусусиятларидан бири унинг туппа-тугри кишиларнинг рухига, хиссиётига таъсир этишидир. Уз партнёри оркали томошабин билан алокадор булган актёр хам, туппа-тугри тингловчисига мурожаат этувчи якка ижрочи хам у ёки бу йул билан уз объектларининг рухий дунёсига таъсир этадилар. Бу таъсир актёрлик санъатида хар доим сузлар билан боглик. Ана шу богликликни устоз санаткорлар гоятда теран англаб етганлар ва катъий амал килганлар. Бундай фидоийлик замирида кенг дунёкараш, билимлилик, зиёлилик хусусиятлари мужассамдир.

Фойдаланилган абиётлар

1. Яшин К. Танланган асарлар. 1-том. -Т., Узбек давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1958, 377-бет.

2. Исроилов М. Монолог устиа ишлаш. Тошкент. 2003 йил.

3. Холикулова Г.Сахна нутки.- Т.: УзДСИ, 2008.

4. Носирова А.Сахна нутки.- Т.: "Фан ва технология", 2012.

5. М.Исроилов билан сухбат. 2018 йил январь.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.