Научная статья на тему 'МУРАККАБ РЕЛЬЕФЛИ ЕРЛАРДА РЕСУРСТЕЖАМКОР СУҒОРИШ ТЕХНИКАСИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ҚЎЛЛАШ АСОСЛАРИ'

МУРАККАБ РЕЛЬЕФЛИ ЕРЛАРДА РЕСУРСТЕЖАМКОР СУҒОРИШ ТЕХНИКАСИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ҚЎЛЛАШ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

38
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
aдир / поғонали ѐн бағирликлар / суғориш эррозияси / қувурли суғориш тармоғи / солиштирма сув сарфи / тупроқнинг сув режими / тупроқ намлигининг бир хиллик коэффициенти / суғориш сувидан фойдаланиш коэффициенти. / hill / terraced steep slopes / irrigation erosion / tubular irrigation network / specific water consumption / soil water regime / coefficient of uniformity of soil moisture / coefficient of irrigation water use.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Анваржон Неъматжанович Карабаев, Аманулло Убайдуллаевич Сабитов

Мақолада мураккаб рельефли адир ѐнбағирликларида боғ ва токзорларни суғоришда қўлланилиши мумкин бўлган ресурстежамкор суғориш техникасининг таркиби ва ишлаш тамойилларининг назарий асослари ҳамда амалий ахамияти ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Анваржон Неъматжанович Карабаев, Аманулло Убайдуллаевич Сабитов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the theoretical foundations and practical significance of the composition and principles of operation of resource-saving irrigation technologies that can be used to irrigate orchards and vineyards on the slopes of hills with difficult terrain.

Текст научной работы на тему «МУРАККАБ РЕЛЬЕФЛИ ЕРЛАРДА РЕСУРСТЕЖАМКОР СУҒОРИШ ТЕХНИКАСИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ҚЎЛЛАШ АСОСЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723

Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-145-149

МУРАККАБ РЕЛЬЕФЛИ ЕРЛАРДА РЕСУРСТЕЖАМКОР СУГОРИШ

ТЕХНИКАСИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ^УЛЛАШ АСОСЛАРИ

Анваржон Неъматжанович Карабаев

Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институти техника фанлар номзоди aqxi.karabaev@mail.ru

Аманулло Убайдуллаевич Сабитов

Андижон цишлоц хужалиги ва агротехнологиялар институти техника фанлар номзоди

АННОТАЦИЯ

Мацолада мураккаб рельефли адир ёнбагирликларида бог ва токзорларни сугоришда цулланилиши мумкин булган ресурстежамкор сугориш техникасининг таркиби ва ишлаш тамойилларининг назарий асослари хдмда амалий ахамияти ёритилган.

Калит сузлар: aдир, погонали ён багирликлар, сугориш эррозияси, цувурли сугориш тармоги, солиштирма сув сарфи, тупроцнинг сув режими, тупроц намлигининг бир хиллик коэффициента, сугориш сувидан фойдаланиш коэффициенти.

ABSTRACT

The article describes the theoretical foundations and practical significance of the composition and principles of operation of resource-saving irrigation technologies that can be used to irrigate orchards and vineyards on the slopes of hills with difficult terrain.

Keywords: hill, terraced steep slopes, irrigation erosion, tubular irrigation network, specific water consumption, soil water regime, coefficient of uniformity of soil moisture, coefficient of irrigation water use.

КИРИШ

Маълумки, мураккаб релъефли яъни циялиги юцори булган ерларда анъанавий сугориш усулларини цуллаш технологик жихатдан ноцулай ва кучли тупроц эррозиясини чацириш эхтимоли юцорилиги билан ажралиб туради.

Аксарият олимларининг илмий-тадцицот ишлари эгат олиб сугоришга багишланган булиб, цишлоц хужалиги ишлаб чицаришида хам бу йуналишда улкан хажмда тажриба ва малакавий даражага эга булинган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-145-149

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Эгат олиб сугориш техникасининг афзаллик ва камчиликлари тугрисида куплаб тадкикотчилар (Костяков А.Н., Кривовяз С.М., Лактаев Н.Т., Сурин В.А., Кдмбаров Б.Ф. ва бошкалар) иш олиб борганлар ва аксарият шу сохага оид техник хамда оммабоп адабиётларда етарли даражада маълумотлар баён килинган [2,3,4,5,6,8]. Кулланилаётган анъанавий сугориш технологияларининг энг асосий камчиликларидан бири майдон буйлаб намликни бир текис таксимланмаслиги хамда ташлама ва фильтрацияга сув исрофининг мавжудлигидир.

Тупрок намланиши сифатини яхшилашга сугориш техникаси элементлари курсаткичларининг мутаносиб уйгунлиги, яъни - сув сарфи ^э)нинг орттирилиши ва эгат узунлиги(1э)нинг кискартирилиши билан эришилиши мумкин. Техник адабиётлардаги маълумотлар асосида хулоса килиш мумкинки, эгат олиб сугориш муаммоларини сугориш техникаси элементлари курсаткичларининг макбул вариантларини аниклаш ва танлаш билангина хал этиб булмайди. Шунинг учун хам купчилик тадкикотчиларнинг (^амбаров Б.Ф., Исабаев М.Н., Туруспаев Б.Т., ) олиб борган ишлари "Сув сарфини таксимлаб бериш" сугориш тамойилларига мос келади [5,7,9].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

"Сув сарфини таксимлаб бериш" сугориш тамойиллари куйидаги назарий асосларга эга эканлигини аникладик.

Академик А.Н.Костяковнинг эгатдаги сув окими харакатланишининг мувозанат тенгламасини ечиш йули билан тавсия этган формуласига эътибор каратамиз;

qf

х =

%nv0

бу ерда: Х - эгатдаги сув окимининг t вактда босиб утиш масофаси, м;

-эгатга берилган сув сарфи м/с ; t - сугоришнинг муайян даври с;

а- сингиш тезлигини узгариш динамикасини тавсифловчи курсаткич;

X - эгатдаги фаол намланиш периметри, м;

n - эгатдаги сувнинг тупланишини хисобга олувчи коэффициент v0 - сувни тупрокка сингиш тезлигининг уртача микдори, м/с;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-145-149

Формуланинг ракамли тахлили натижасида эгатга берилган сув сарфлари ва уларнинг босиб утиш масофалари уртасидаги муносабатларни куйидаги тенгсизлик билан ифодалаш мумкин:

q1>q2 холда: q2 / q1 <€2 /11

бу ерда: q1 - эгатга берилаётган сув сарфи, л/с; q2 - таксимланган сув сарфи, л/с; 11,12 -сув сарфларининг бир хил вакт мобайнида окиб утган масофалари, м.

Ишлаб чикариш шароитларида утказилган тадкикот материаллари (Сурин В.А., Зухриддинов С.С., Сабитов А.У.) 1,0...5,0 соат давомида берилган сув сарфлари нисбати q2/q1=0.008_0.8 булган холда 12/11 нисбат мос равишда 0,038...0,9 курсаткичларга эга булиб, юкоридаги конуниятга буйсунишини тасдиклайди [1,2,3,10].

Агар, q1= г q2 ,яъни q1 сув сарфини i та жойдан таксимлаб берилганда:

i ' q2 i ' ^ 2

?1

тенгсизлик амалда булиб, бу чизикли конуният бир хил вакт давомийлигида q1 сув сарфли оким босиб утган масофа, шу микдордаги сув сарфини бир неча жойдан таксимлаб берилган холатда эгатдаги намланган масофалар йигиндисидан доим кичик булади. Бундан шундай хулоса килиш мумкинки, "Сув сарфини таксимлаб бериш" тамойили ёрдамида анъанавий эгат олиб сугориш технологияларига нисбатан сугориш жараёни давомийлигини кискартирилиши ва намланиш сифатини орттирилишига эришилади.

1-расм. Погоналанган адир ёнбагирлигидаги сугориш тармоги схемаси

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-145-149

Адир ёнбагирликларидаги интенсив бог ва узумзорларда куллаш учун биз тавсия этаётган ноанъанавий сугориш техникаси (1-расм) "Сув сарфини таксимлаб бериш" тамойилига асосланган.

Сугориш кучат каторлари буйлаб очилган эгатларнинг бошидан охиригача жуда киска масофаларда (1,5-4,0 м.),аникланган бир хил микдордаги сув сарфларини таксимлаб бериш натижасида амалга оширилади. Бу жараён бир маротабалик сугориш меъёри эгат чукурлигининг 3/4....4/5 кисми сув билан тулиши арафасида якунланади.

Тавсия этилаётган сугориш техникаси ва технологияси куйидаги афзалликларга эга:

-тупрокнинг донадорлиги сакланиб, ирригацион эрозия, тупрок суффозияси ва ёнбагирликларни уприлишлардан сакланади;

-сувнинг ташламага чикиб кетиши мутлако тугатилиб, фаол катлам остига сизиб кетиш микдори кескин камайиши натижасида сувдан фойдаланиш коэффициенти 0,98 га кадар ортишига эришилади;

-хар бир гектар майдонда анъанавий сугориш техникаси ва технологияси кулланилгандагига нисбатан 2-2,5 минг куб. метр сув тежалади;

- сувчининг мехнат унумдорлиги 10-12 маротаба ортади;

-сугоришнинг давомийлиги кескин кискариб, 7...12 соатни ташкил этиши

мумкин;

- хар бир гектар майдон учун сарфланадиган капитал маблаг салмоги модул участка кулами узгаришига боглик булмайди;

-сугориш тизимининг ишлашига сувнинг лойкалик даражасининг таъсири камлиги сабабли кушимча тиндириш ва тозалов курилмаларига зарурият йук;

-кучат каторлари узунлиги буйича намланиш коэффициенти 0,95 дан кам булмайди.

-сугориш тармоги конструкциясининг содда булганлиги сабабли, уни саноат ишлаб чикаришида мавжуд полиэтилен кувурларидан хужалик устахоналарида тайёрланиб куриш мумкинлиги.

ХУЛОСА

Тавсия этилаётган сугориш техникаси ва технологияси кувурли тармоклардан иборат булганлиги сабабли ишлаб чикариш жараёнини тула автоматлаштириш ва хозирги куннинг долзарб масалаларидан бири булган сув

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-145-149

сарфи хисобининг аниклиги, мунтазамлиги, хамда ресурс тежамкорлигини таъминлаш имкониятларини беради.

REFERENCS

1. Сабитов А. Техника и технология поверхностного полива интенсивных садов на террасированных склонах Ферганской долины. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата технических наук, Москва 1991

2. Сурин В.А., Сабитов А.У., Зухриддинов С.С. Оросительная система. Авторское свидетельство №1658918 А 01 G 25/06 г. Москва 1991

3. Сурин В.А., Сабитов А.У., Зухриддинов С.С . Техника самотечного полива на террасированных склонах. Мелиорация и водное хозяйство Москва №4, 1995.

4. Костяков А.Н., Основы мелиорации.-М.Сельхозгиз. 1960, 622 с.

5. Камбаров Б.Ф., Техника и технология поливов. Ташкент Мехнат.1988

6. Кривовяз С.М., Расчет полива по бороздам.- Гидротехника и мелиорация, №1,1961 с.12-24.

7. Исабаев М.Н., Технология низконапорного локального орошения склоновых земель.-В сб. Трудов ВНИИГиМ.,1987.

8. Лактаев Н.Т., Теоретическое обоснование технологии полива сельскохозяественных культур по бороздам. Тр.САНИИРИ, Вып.127, 1971г.

9. Туруспаев Б.Т., Технология капельного орошения садов на горных террасированных склонах юго-востока Казахстана.- Автореферат дисс.канд.техн.наук.-Ташкент, 1986, 24с.

10. Зухриддинов С.С . Разработка техники поверхностного полива виноградников из закрытой сети трубопроводов на адырных землях Ферганской долины. Автореферат дисс.канд.техн.наук.-М.,1984 .27с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.