Научная статья на тему 'МУРАККАБ ИЖТИМОИЙ ТИЗИМЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ МОДЕЛИНИНГ ЎРНИ'

МУРАККАБ ИЖТИМОИЙ ТИЗИМЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ МОДЕЛИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
103
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавият / жамият / ижтимоий муҳит / миллий / мафкуравий иммунитет / миллий қадрият / духовность / общество / социальнаясреда / национальный / идеологическийиммунитет / национальнаяценность.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Бозаров Дилмурод Мирзарасулович, Каримова Гулноза Йигиталиевна

Мақолада маънавий омилнинг негизи бўлган маънавий идеал ва унинг жамият ривожидаги ўрни масаласи таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ МОДЕЛИ САМООРГАНИЗАЦИИ В СЛОЖНЫХ СОЦИАЛЬНЫХ СИСТЕМАХ

В статье анализируется проблема духовного идеала, лежащего в основе духовного фактора, и его роль в развитии общества.

Текст научной работы на тему «МУРАККАБ ИЖТИМОИЙ ТИЗИМЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ МОДЕЛИНИНГ ЎРНИ»

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

МУРАККАБ ИЖТИМОИЙ ТИЗИМЛАРДА УЗ-УЗИНИ ТАШКИЛЛАШТИРИШ МОДЕЛИНИНГ УРНИ

Бозаров Дилмурод Мирзарасулович

Фалсафа фанлари номзоди, доцент,Узбекистон Республикаси ^уролли кучлар академияси

Каримова Гулноза Йигиталиевна у^итувчи,Фартона давлат университети

РОЛЬ МОДЕЛИ САМООРГАНИЗАЦИИ В СЛОЖНЫХ

СОЦИАЛЬНЫХ СИСТЕМАХ

Бозаров Дилмурод Мирзарасулович

Кандидат философских наук, доцент, Академия Вооруженных Сил Республики Узбекистан

Каримова Гулноза Йигиталиевна

преподаватель, Ферганский Государственный Университет

ROLE OF THE SELF-ORGANIZATION MODEL IN COMPLEX SOCIAL SYSTEMS

Dilmurod Mirzarasulovich Bozarov

PhD in Philosophy, Associate Professor, Academy of the Armed Forces of Uzbekistan

Gulnoza Yigitalievna Karimova

Lecturer, Fergana State University

^Аннотация: маколада мислсиз технологик сало^иятга эга умумсайёравий тамаддун эволюциянинг навбатдаги бурилиши, кадриятлар, меъёрлар ва уз-узини ташкиллаштириш механизмлари тизимини уз вактида тарихнинг янги талабларига мос равишда такомиллаштиришга, бундай фикрлаш жуда катта интеллектуал гайратни ва жуда куп микдордаги ахборотни талаб килинилиши уткинчи сиёсий симпатия ва антипатиялар таъсирига боглик одатий фикрлашдан умуман фаркланиши асослаб берилган.

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

^Аннотация: В статье обосновано следующий поворотный момент в эволюции планетарной цивилизации с беспрецедентным технологическим потенциалом, своевременно совершенствовать систему ценностей, норм и механизмов самоорганизации в соответствии с новыми требованиями истории, также такое мышление требует больших интеллектуальных усилий и большого количества информации, и что данное мышление из-за влияния преходящей политической симпатии и антипатии вообще отличается от общепринятого мышления.

Ab

BSTRACT: The article substantiates the following turning point in the evolution of a planetary civilization with unprecedented technological potential, timely improve the system of values, norms and mechanisms of self-organization in accordance with the new requirements of history, also, such thinking requires a lot of intellectual effort and a lot of information, and that this thinking, due to the influence of passing political sympathy and antipathy, is generally different from conventional thinking.

КдЛИТСУЗЛАР: Синергетика, модел, модда, *аёт ва а^п, активатор ва ингибитор, элевационизм, редукционизм, маданият, мифологиялар, ахлок, Нейрофизиология.

К

ЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: синергетика, модель, материя, жизнь и разум, активатор и ингибитор, элевационизм, редукционизм, культура, мифология, этика, нейрофизиология.

Ke

EY WORDS: Synergetic, model, matter, life and mind, activator and inhibitor, elevationism, reductionism, culture, mythology, ethics, neurophysiology.

Кириш

Синергетикада ишлаб чикилган модел ва тушунчалар ^озирда аник фанлар чегарасидан утиб, юкори эвристик а^амият касб этмокда. Мазкур парадигма тарафдоларининг фикрича, янги фанлараро тузилмани тузиш синергия самарасига эришишга кумаклашиш, турли фан со^алари нуктаи назаридан хаос, мураккаблик ва уз-узини ташкиллаштиришга оид тадкикотларни

рагбатлантиришга каратилганлиги билан *ам а^амиятлидир.

Мураккаб тизимлар ва ночизикли динамика назариясининг асосчиларидан ^исобланган К.Майнцер уз илмий изланишларининг бутун доирасига тааллукли ночизикли фикрлаш ^имояси учун катор далилларни илгари суради. Булар квант механикасидан тортиб то инсоният тарихигача булган далиллардан иборат. У узининг *ар бир далилини тарихий мазмунда очиш билан бирга, ночизикли услубиётнинг илдизлари модда, *аёт ва акл тугрисидаги тарихий-фалсафий ба^сларга бориб такалишини курсатиб беради[1, 464].

Масалан, Лейбницни мураккаб динамик тизимлар назариясининг илк вакилларига киритиш мумкин. У табиатда энг майда курилиш

блоклари("монада")дан тортиб то мураккаб организмларгача булган узлуксиз шкалали иерархик тартиб мавжудлигини курсатиб утган. "Х,ар бир тирик мавжудотнинг органик танаси узида барча сунъий автоматларни ни^оятда ортда колдирадиган ило^ий машина ёки табиий автоматни ифодалайди"[2, 178], - деб ёзади Лейбниц "Монадология" асарида. XVIII аср охирида Кант "Муло^аза кобилиятини танкид" асарида тирик мавжудотнинг мо^иятини тушунишда механикани куллаш имкониятини шуб^а остига куяди. Организм машина булиши мумкин эмас, чунки машина факат ^аракатлантирувчи кучга эга, организм эса ташкиллаштирувчи кучга *ам эга. Организм "Уз-узини ташкиллаштирадиган мавжудот" модели сифатида изо^ланиши лозим.

Шунинг учун *ам физикада хаос назарияси со^аси мутахассислари фалсафий характердаги катор кизикарли хулосаларга келишди. Р.Л.Гроссманнинг таъкидлашича, мураккаб тизимларнинг ночизикли динамикаси биз учун янги дуализм манбаи

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

^исобланади. Агар квант механикаси микрообъектларнинг тулкинли ва корпускуляр хоссаларининг дуализмини урнатган булса, ночизикли динамика эса детерминаллашган ва стохастик хусусиятлар дуализмини очди. Мураккаб тузилмавий ^осилалар табиатда бир вактнинг узида *ам детерминаллашган, *ам стохастик тарзда булади[3]. Шунингдек, А.Ю.Грассберг ночизикли динамикадаги вактга доир каторларни та^лил килиш ролини куриб чикар экан, детерминаллашган хаос чиройли булса-да, амалий эмас[4], деган хулосага келди. Бундан ташкари, ночизиклилик феноменларини кузатиш ва тадкик этиш учун купинча "чизикли очколар" катта ёрдам беради. Яъни, чизикли та^лилнинг яхши ишлаб чикилган аввалги усуллари муайян чегараларда - факат ночизикли динамик ва мураккаб тузилмаларни урганишда кулланилади. Масалан, мураккаб молекулаларнинг уз-узини ташкиллаштириши, уз-узини йигиши *айрон коларли феноменлар булиб, улар кимё фанида урганилади. А.Мюллернинг таъкидлашича, кимё, мо^иятан, микрокосм ва макрокосм уртасида алока урнатади, бизга *али куп жи^атдан номаълум булган мезокосмни урганади[5].

Т

АДКИКОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Х,озирги даврдаги тадкикотлар Д.Юмнинг "Биз хаёл килаётган нарсаларнинг *еч бири мутлак эришиб булмайдиган нарса эмас"[6, 152], деган фикрини тасдиклайди. Инсон хаёлотининг виртуал вокелиги ни^оятда бойлиги кимёвий тажрибаларнинг замонавий техникаси ёрдамида янги ва янада янги руёбларини топмокда. Тизим мураккаблиги ошгани сари унинг функцияларининг хилма-хиллиги ва баркарор ^олатлар э^тимоллиги *ам ошади. Бошкача айтганда, мураккаб тузилма ва шаклларнинг *осил булиши мультифункционал ва мультибаркарордир. Тириклик дунёсидаги асосий жараёнлар - бу усиш ва шакл *осил килиш жараёнларидир. Бунда ночизикли ижобий акс алока оркали бошкариладиган жадал, автокаталитик усиш жараёнлари кенг таркалган. П.Шустернинг маърузасида таъкидланганидек, популяциялар динамикасида тез, шиддатли усиш боскичлари мавжуд булиб, улар ривожланишнинг стохастик жараёни туфайли навбатма-навбат алмашиб туради ("random Walk").

Шунингдек, Х.Майнхрдт тадкикотларида эволюция ва уз-узини куриш механизмлари моллюска ва чиганокларнинг усиши мисолида тасвирланади. Бунда энг му^им модель эволюциянинг икки карама-карши ташкил килувчиси - активатор ва

ингибитор модели ^исобланади. Активатор -жараёнлар боришининг тезлашишига (купинча, ночизик ижобий акс алока билан), ингибитор эса -тез усишнинг секинлашишига олиб келади. Бу икки, бир-бирига карама-карши йуналган омилларнинг мураккаб уйинини Майнхардт "мушук-сичкон" уйинига ухшатади. Бу уйин усиб бораётган шакл тузилмаларининг *ар бир локал со^асида уз урнига эга[7]. Купгина олимлар мисол сифатида инсон организми ишлашининг турли жи^атларини куриб чикадилар.

Инсон *аёт фаолиятининг деярли барча тизимларининг муътадил ишлашида хаос ва тартиб уртасидаги муайян оралик боскич -детерминаллашган хаос характерлидир. Инсоннинг нафас олиши, юрагининг уриши, уйку ва уйкусизлик маромлари, гормонал вазнлар, ру^ий мувозанат каби барча жараёнларга инсон саломатлигини ушлаб туриш учун зарур булган хаоснинг маълум бир даражаси хосдир. Мисол учун, юрак аритмияси хавфли, лекин наддан ташкари тартибланган юрак уриши ундан-да хавфли, демак, бу унинг касаллигидан дарак беради. Бир маромда уриб турган юрак узгарувчан ташки шароитларга дарров куника олмайди, унинг мослашувчанлик кобилияти кескин пасаяди. Бугунги олимлар "саломатлик - бу хаос ва тартиб уртасидаги нозик мувозанат", деган хулосага келдилар.

Динамик тизимларни тиббиётга куллар экан, У. ан дер Хайден "динамик касаллик" тушунчасини таклиф килиб, фаол ривожлантирмокда. Инсон организми уз-узини такрор ишлаб чикарадиган, уз-узини кувватлайдиган тизим ^исобланади. Бугунги кунда хаос ва ночизикли динамика назариялари касалликларни аниклаш *амда даволашда, хусусан, касалликнинг уткир белгиларининг олдини олишда амалий рол уйнамокда. Масала шундаки, инсон уз саломатлигини асраб колиши учун канча хаос керак; инсон организми хасталикка чалинмаслиги учун канча хаосни кутара олади; качон тартибсиз тебранишлар муътадилликни таъминлайди-ю, качон хавфли хатарга айланади? Масала ана шунда.

Г.Хакен *ам уз асарларида катъий физикадан инсон мияси ва хулк-атворини тадкик этишга, дунёни билишда инсон акл-идроки, ру^иятини урганишга утганлигини ало^ида таъкидлайди. Узининг якинда нашрга чиккан "Миянинг ишлаш тамойиллари" китобида у инсоннинг синергетика натижаларига асосланган нейрофизиологик фаоллигини янгича тушунишни таклиф килади[8, 351]. Унда мия узининг эмержент хусусиятларига эга булган, уз-узини ташкиллаштирувчи мураккаб тизим сифатида ба^оланади. Яна бир нашр -

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

"Моддалар моддаси" жамоавий гуру* монографияси *ам бизда шуб*асиз кизикиш уйготади. Чунки унда ташкиллаштиришнинг турли даражаларида - микроскопик (нейродинамика) ташкиллаштиришдан макроскопик (психология ва когнитив фанлар) ташкиллаштиришгача мия-акл фаолияти куриб чикилган. Бу китобда Хакеннинг "Мия синергетикаси" маколаси *ам чоп килинган. Г.Хакен синергетик ёндашувни кискача тавсифлаб, уни психологияга куллаш истикболларини баён килган.

Синергетик куриш бурчаги кандай? Энг турли хил табиий ва ижтимоий тизимларни тадкик килишда кандай умумийлик бор? Умумийлик - бу тузилмаларнинг ички сабаб натижасида *осил булиши ("Strukturbildung"), макроскопик даражадаги сифат узгаришлари, янги хусусиятларнинг эмержент пайдо булиши, очик тизимлардаги уз-узини ташкиллаштириш жараёнларидир. Синергетик карашнинг анъанавий карашдан фарки, Хакен фикрича, содда тизимлардан мураккаб тизимларга, ёпик тизимлардан очик тизимларга, чизиклиликдан ночизиклиликка утишни тадкик этишдан, мувозанат ва мувозанат якинидаги жараёнлардан делокализация ва нобаркарорликка, мувозанатдан йирокда нималар содир булаётганини урганишга утишни куриб чикишдадир. Ички сабаб натижасида вужудга келадиган макроскопик тузилмалар тартиб параметрлари билан, атрофнинг таъсири эса - назорат улчамлари билан изо*ланади. Тизимнинг купулчамли мураккаб динамикаси тартиб параметрларининг унчалик куп булмаган микдори билан белгиланади ва оддий хулк-атворни намойиш килади. Синергетика буйсуниш тамойилига мувофик, тартиб параметрлари тизимнинг ало*ида кисмлари ёки элементлари хулк-атворини

детерминаллаштиради. Мураккаб тизимлар хулк-атворини тартиб параметрларини аниклаш ва буйсуниш тамойилини куллаш йули билан ифодалашнинг афзаллиги эркинлик

даражаларининг муайян редукциясидан, ахборотнинг жудаям кискартирилишидан иборат. Вазифанинг тугри ва тескари ечимлари мавжуд: мураккаб тизимнинг тартиб параметрларини аниклаш, ва аксинча, ушбу тизим хулк-атворини тартибнинг маълум улчамлари буйича тиклаш шулар жумласидандир.

Тартиб параметрлари - бу кугирчокларни ип билан тортиб уйнатиш эмас. Тизим элементлари тартиб параметрларига тескари тарзда таъсир килади. Биз циклик сабабият *одисасини кузатишимиз мумкин: бир томондан, элементлар тартиб параметрлари билан "буйсундирилган", бошка томондан эса -

тартиб параметрлари хулкини айнан элементлар белгилайди. Ёки булмаса, антропомерф манзарани тасвирлаш мумкин, яъни: тартиб параметрлари тизим элементлари уртасида муросага келишни талаб килади. Кам микдордаги тартиб параметрлари ва ало*ида *олатларни аниклашда улар эга булган камсонли имкониятлар шуни намоён киладики, мураккаб тизимларда элементлар хулки билан мувофиклашган айрим тузилмаларгина амалга оширилиши мумкин.

Т

А\ЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Кейинчалик Г.Хакен синергетик ёндашувни идрок этиш психологиясига куллаш имкониятларини курсатди[9, 416]. Бистабил образларни, масалан, инсон ёки вазанинг профилини ёки бошка нарсаларни идрок этиш "ундан олдинги тарих"га, идрок этишнинг мавжуд коидасига боглик. Икки турли киёфалар уртасидаги осцилляциялар шу билан белгиланадики, тартибнинг бир улчами йук булиб кетади, бошкаси эса пайдо булади. Образларни аниклаш уз-узини батамом куриб битказиш жараёни сифатида тушунилиши мумкин. Агар аникланаётган образнинг айрим аник жи*атлари берилган булса (туликмас ахборот), у *олда улар тизимни бошка етишмаётган жи*атлар билан тулдиришга мажбур килади, демак, бутун бир паттерн кайта курилади. Масалан, агар инсоннинг айрим юз кисмлари, айтайлик, кузлари ёки бурни (киёфани аниклайдиган энг асосий элементлар) ифодаланган булса, ана шу *аракатга риоя килиб давом эттирган *олда бутун юз киёфасини кайта тиклаш мумкин.

Мураккаб табиий ва ижтимоий тизимлар хатти-*аракатини изо*лашга синергетикани куллаш канчалик натижа бериши тугрисидаги масала ало*ида ба*слар сабабига айланган. Синергетика призмаси факат жамиятдаги жамоавий, оммавий жараёнларнигина яхши намоён килади, лекин *ар бир жамият аъзоси ёки кичик бир ижтимоий гуру*нинг шахсий танлови, уларнинг уриниш ва хатти-*аракатлари яккол куринмайди, уларни ало*ида куриб ёки тушунтириб булмайди. Синергетика индивидуал карорлар микродаражаси ва жамиятда динамик жамоавий жараёнлар макродаражаси уртасидаги нисбатни урнатиб, макродинамикага стохастик изо* беради. Стохастик флуктуацияли макрожараёнлар master equations лар сифатида таърифланади.

Бугун гуманитар билимлар тизимида синергетиканинг концептуал аппаратидан фойдаланиш буйича фанлараро олиб борилган

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

ишларнинг оралик натижаларини чикариш мумкин. Шунинг учун *ам биз мавзуни тула камраб олишга даъво килмаган *олда, бугунги кун учун му^имрок ва замонавий илм-фанни ривожлантириш умумий тамойилларига мос булиб куринган катор назарий натижаларни имкон даражасида та^лил килишга ^аракат киламиз.

Авваламбор, шуни ёдда тутиш лозимки, синергетик парадигманинг ёйилиши табиатшунослик ва жамиятшунослик уртасидаги чегараларнинг йуколиб кетишига олиб келадиган, дунёнинг универсал эволюцион манзарасини куришни таъминлайдиган кучли омиллардан бири булди. Бунда мумтоз фан учун хос булган редукционизм стратегияси, яъни узаро таъсирнинг эволюцион энг юкори шаклларининг куйи шакллар ухшашлиги асосида талкин килиниши карама-карши -элевационизм (лот. elevatio - кутарилиш) стратегияси билан тулдирилади ва кисман олиб ташланади. Яъни, эвристик ухшашликлар юкоридан пастга караб таркалади, ва энг оддий узаро таъсирлар *ам уларнинг ривожланиш истикболлари оркали куриб чикилади. Курсатилган стратегия замонавий табиатшуносликда "галилейгача булган" натурфалсафанинг айрим фундаментал коидаларини, жумладан, сабабий ва максадли детерминация парадигмаларини янгича синтези, субъект ва объект ёндашувларини кайта тиклайди. Бу, уз навбатида, фан тараккиётидаги дисциплинар боскичнинг постдисциплинар (муаммовий) боскичга узвий усиб утиши билан богланган.

Стратегик коидаларнинг бундай алмашиниши инсонни дунё илмий манзарасининг марказий бугинига айлантиради. Мумтоз ва номумтоз (квант-релятивистик) табиатшунослик доирасида инсоннинг дунёда мавжуд булиши янглиш *ол ва *атто, И.Пригожин таъбирича, "узига хос тарздаги хато" сифатида куринарди. Аксинча, уз-узини ташкиллаштириш гояси билан сугорилган янги номумтоз "Мен мавжудман" ибораси эмпирик жи^атдан энг ишончли ва универсал назарияни тузиш учун бошлангич тезис сифатида кабул килинади; шундан инсоннинг мавжудлигини назарга олмайдиган *ар кандай табиий-илмий модел ишончсиз деб талкин килинади. Синергетика махсус курслари, бир томондан, таълимнинг гуманитарлашуви воситаси, бошка томондан -гуманитар фан вакилларнинг табиий-илмий фаолияти учун восита сифатида курилади. Услубий жи^атдан, уз-узини ташкиллаштириш

концепцияларининг мулокоти узида тулдирувчанлик тамойили, ноаниклилик тамойили, Геделнинг туликсизлик назарияси, зарурий хилма-хиллик конуни, купмаъноли мантиклар ва бошкаларни

мужассамлаштирган янги номумтоз фандаги дунёкараш коидалари билан тула уйгунлашганлиги *ам му^им а^амият касб этади. Синергетиканинг мулокотга асосланган асл мо^ияти омма ру^иятидаги жараёнларни ва ижод механизмларини тадкик этишда унинг аппаратидан самарали фойдаланишга ёрдам беради.

Ночизикли тафаккур тарихнинг янгиланаётган услубиётига хос ало^ида жи^ати булиб, бу ерда "баркарорлик ва бекарорлик", "бифуркация", "аттрактор" каби категориялар самаралидир. Улар тарихнинг факат баён килувчи фандан сценарийли ёндашувни узлаштирган назарий фанга айланишига хизмат килади. Бу - тарихий ка^рамонлар ва омма ^аракатларини: биринчидан, уларнинг уз маданий-ру^ий координаталарида; иккинчидан, мукобил сценарийлар мазмунида ба^олашни такозо этади. Хусусан, "синергетик" фикрлайдиган тарихчи, сиёсатчи, иктисодчи у ёки бу карорни аввалги ва кейинги ^олатларни тугри чизик буйлаб таккослаш ёрдамида ба^олай олмайди: у кейинги вокеа-^одисаларнинг боришини бошка мукобил йуллар билан солиштириши шарт. Табиийки, бундай фикрлаш жуда катта интеллектуал гайратни ва жуда куп микдордаги ахборотни талаб килади, бу эса илмий фикр юритишни бир онлик кайфият, уткинчи сиёсий симпатия ва антипатиялар таъсирига боглик одатий фикрлашдан умуман фарклантиради. Турли *ал килувчи вокеа-^одисотларда вокеалар ривожининг гипатетик вариантларини "олдиндан ^исоблаш" учун мулжалланган компьютер дастурлари якин истикболда ночизикли тарихий тафаккурнинг кучли куролига айланиши э^тимолдан холи эмас.

Мос равишда, синергетика футурологик тадкикотлар услубиётини *ам чукурлаштиради. Тез-тез содир буладиган киска муддатли бирон-бир тамойилларнинг тугри чизикда ёйилиши конструктивистик моделларга урин бушатади: бунда келажак имкониятлар макони сифатида, ^озирги вакт эса - кескин танлов жараёни сифатида куринади. Бунда утопик лойи^аларнинг уларнинг уз-узини ташкиллаштириш парадигмаси билан концептуал мувофиклиги даражаси буйича ишончли воситаси ишлаб чикилади. Утопик моделларнинг энг асосий белгиси шундан иборатки, улар *атто энг оптимал карорларнинг *ам мукаррар бадали булишини, шунингдек, салбий окибатларни кузатиб бориш ва уларга тайёр туриш вазифасини *ам назардан четда колдиради. Юкорида айтилганлар жиддий сиёсий ва иктисодий дастурларни популистик дастурлардан фарклаб, ^озирга ишонч билан мулжал олиш имконини беради. Асосийси - тамаддун, маданият,

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

интеллектнинг нафакат якин, балки узок муддатли истикболлари тугрисидаги ба*с-мунозаралар *ам янги илмий даражага кутарилади. Шунингдек, илмий футурологиянинг шаклланишига

материянинг купрок э*тимолли (тартибсиз) *олатлардан камрок э*тимолли *олатларга боскичма-боскич утишлари билан боглик катор фундаментал механизмлар ва илгор эволюцион тамойилларнинг аникланиши *ам хизмат килади. Баркарор номувозанатлилик даражаларининг боскичма-боскич усиб бориши, "табиийликдан узоклашиб бориши" асносида *осил булган универсал эволюцион вектор жамият тарихига, биому*ит ва Оламнинг утмишига шунчалик чукур кириб борадики, бу уни истикболга *ам куллаш мантикий эканлигини билдиради, бунинг устига, бундай концептуал операция келажак сценарийларининг курилишига *ал килувчи таъсир курсатади.

Синергетик категориялар мажмуи антропология, маданиятшунослик, ижтимоий ва тарихий психология, этиканинг анъанавий муаммоларини янгича тушуниш, илгари кам урганилган богланиш сабабларини ечиш учун ёрдам беради. Уз-узини ташкиллаштириш моделида жамият (ёки тамаддун узининг энг кенг, "космосоциологик" маъносида) ало*ида турдаги номувозанатли тизим сифатида юзага чикади, унинг баркарорлиги ички ва ташки (табиий му*ит билан) муносабатларнинг сунъий ёрдами оркали таъминланади. Мувофик равишда, барча воситачи механизмлар йигиндиси -ме*нат куроллари ва моддий ма*сулотлар, тиллар, мифологиялар, ахлок ва бошкалар "маданият" тушунчаси остида бирлашади.

Маданиятни энтропияга карши мажмуавий механизм сифатида талкин килиш эътиборни ижтимоий-табиий ва ички социал муносабатларнинг илгаридан булиб келган карама-каршилиги *амда шундан келиб чикадиган ночизиклилик, бифуркация боскичлари ва эволюцион *алокатлар *одисаларига каратишни такозо этади. Номувозанатли *олат факат энтропиянинг бошка тизимларда *ам усиши *исобига баркарорлашиши мумкинлиги туфайли, ижтимоий организмнинг мавжудлиги му*итдаги мукаррар бузилишлар ва антропоген тангликлар билан бирга кечади. Охиргилари деярли *ар бир маданият тарихига кириб боради, шунингдек, антиэнтропия механизмлари бир хилда кучайиб, му*итни вайрон киладиган вазиятларда ни*оятда кескинлашади. Натижада, аввалги боскичдаги бирмунча баркарор *олатни таъминлайдиган механизмлар салбий самара бера бошлайди ва узининг зиддига -энтропиянинг *алокатли усиши хавфига айланади.

Бекарорлик боскичи ё тизимнинг *алокати, ё янада мураккаброк, табиатга камрок зарар етказиб, фойдали натижаларга эришиш имконини берадиган "шафкатлирок" механизмларнинг шаклланиши билан якун топади.

Ало*ида тарихий материални мазкур концептуал схема оркали урганиш инструментал ва гуманитар интеллектнинг ривожланиши уртасидаги умумий а*амиятга эга богликлик, яъни техно-гуманитар мувозанат конуни(ёки эволюцион богланишлар конуни)ни аниклаш имконини берди: ишлаб чикариш ва жанговор технологиялар имконияти канчалик юкори булса, жамият омон колиши учун тажовузни тухтатиб коладиган такомиллашган воситалар шунчалик зарур булади. Маданиятнинг "кучи" ва "донолиги" уртасидаги фарк ошиши билан экологик ва геосиёсий экспансиянинг навбатдаги боскичи бошланадики, бу узига хос психология ва идеология билан кузатилади. Утмишда бундай боскич, купинча, ижтимоий организмнинг уз мавжудлигининг табиий ва ташкилий асосларини синдирадиган *алокати ёки бузилиши билан якунланар эди.

Купсонли тарихий мисолларда намоён буладиган бу вокеий вазият замонавий экологларга хос технофобия кайфиятини, шунингдек, инсониятни ягона тарих ва эволюцион истикболлардан ма*рум киладиган ёпик цивилизацион цикллар концепциясини узига сингдиради. Шу билан бирга, кенг микёсли, вакт билан боглик ва киёсий-маданий умумлашмалар асосига курилган техно-гуманитар мувозанат конуни батамом бошка мазмундаги тарихий лав*аларни *ам *исобга олади ва умуман олганда, масалани жуда *ам ечимсиз колдирмайди. Антропоген танглик кенг, ижтимоий туйинган минтакани камраб олган катор *олларда, минтака а*олиси боши берк кучадан чикиш йулини албатта топган ва аввалги авлодлар фаолиятининг окибатлари билан белгиланган тарихий "чакирик"ка муносиб тарзда жавоб берган. Бундай тарихий лав*алар умуминсоний маданият тараккиётида кескин бурилишларни ясаган: ишлаб чикаришнинг солиштирма унумдорлиги (*ар бир вайроналик бирлигига фойдали ма*сулот *ажми) усган; индивидуал ва ижтимоий онгда ахборот *ажми ошган; ташкилий алокалар кенгайган; ахлок, *укук, гуру*лараро ва гуру* ичидаги келишув усуллари такомиллашган. Махсус утказилган та*лил курсатишича, бу *ар томонлама тараккийпарвар узгаришларда куп нарсалар кейинги барча тарихий бурилишларда ортга кайтариб булмайдиган нарсаларга айланди.

Умуман, сайёрамизда тамаддун *алигача яшаб

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

келаётганига сабаб - одамлар турли фожиавий тангликлар учогидан ёриб утиб, куч туплаб, охир-окибат, аклли була бордилар. Инсониятнинг илгор маданиятлари *ар гал хужалик юритиш, ташкил килиш ва ижтимоий фикрлашнинг янада самаралирок усулларини ишлаб чикиб, тобора усиб бораётган технологик куч-кудратга мослашиб борди. Шу уринда кайд этиш лозимки, бу ерда мослашув феномени Г.Спенсердан бошлаб Э.Дюркгейм, Т.Парсон, Г.Нисбет ва бошка муаллифларнинг функционал социологияси моделларидагидан бошкачарок талкин килинади: яъни, ижтимоий тизим му^итнинг ички омиллар натижасида узгараётган шарт-шароитларига мослашишдан *ам кура (бундай вазиятлар кизикарли эмас ва нисбатан бемаънидир), купрок, узининг усиб бораётган имкониятлари ва инсон фаолияти окибатларига мослашиб боради. Бу моделнинг катъий фаркларидан бири баркарор номувозанатлилик концепцияси асосига курилганлигидир. Функционалистлар фикрича, ижтимоий узгаришлар тизимни мувозанат ^олатидан чикарадиган ташки галаёнлар окибати *амда унинг дастлабки мувозанатли ^олатига маълум даражада муваффакият билан интилиши натижасидир. Синергетика эса жамият ва табиат уртасидаги карама-каршиликларнинг имманент (ички) характерига ургу беради, улар уртасидаги муносабатларнинг вактинчалик баркарорлашуви, авваламбор, маданий ривожланиш

параметрларининг мувозанати билан

таъминланади ва жамиятнинг узининг фаоллиги натижасида мунтазам бузилади. Бундай вазиятларда диккат марказига купрок бизнинг даврда эволюцион нуктаи-назардан энг унумдор ва купсонли ^исобланган антропоген тангликлар тушади. Умуман олганда, синергетик модел функционал социологиянинг мувозанатли моделларига кушимча сифатида уларни "диалектик" концепция (ижтимоий ихтилофларга ривожланишни ^аракатга келтирувчи куч сифатида ба^олайдиган) билан богловчи бугин булиб хизмат килиши мумкин.

Шунингдек, яна шунга *ам эътибор каратиш му^имки, ижтимоий тараккиётнинг энергетик ва гуманитар жи^атлари уртасидаги конуний ва шу билан бирга, фожиавий муносабат илгари *ам энг умумий *олда куплаб маданият тарихчилари, файласуфлар ва шоирлар ишларида кайд этилган. Масалан, М.Волошиннинг "Каин йуллари буйлаб" ("Путями Каина") поэмасида шоир инсоният тарихининг таассуротли манзараси - *ар бир "табиатнинг фош килиниши" узидан кейин навбатдаги зуравонликнинг чайкалишига олиб келиши ва уз навбатида, вакт утиши билан бу

зуравонлик учкуни урнини "узаро *урмат" эгаллашини чиройли тарзда тасвирлаган[10, 153154].

Маш^ур тарихчи Г.Померанцнинг ёзишича: "Тарих -бу ахлокий вазифалар жараёни. Ишларнинг эмас, йук - вазифаларнинг, бу вазифалар *ар бир инсон олдига бутун инсониятнинг умумий кудратини куяди, кийин ва янаям кийин, деярли бажариб булмайдиган, лекин ярмигача булса *ам амал-такал бажарилаётган вазифалардир (акс *олда, *амма нарса аллакачон бузилиб буларди)"[11]. Бирок, ушбу муносабатни умумий а^амиятга молик конуний богланиш сифатида тасаввур этиш учун, диккат-эътиборни маданиятнинг энтропияга карши функциясига, шунингдек, энтропияга карши механизмларнинг салбий (вайронкор) жи^атига жамлаш лозим булади. Мос равишда, синергетик ривожланиш модели тарихдан аввалги даврни; узида техно-гуманитар нисбат конунининг узига хос ифодасини мужассамлаштирган (аввалги тарихий тажрибада ишлаб чикилган кадриятли-меъёрий регуляторларнинг мавжуд технологик сало^иятга мос келмаслиги) замонавий глобал танглик мазмунини; энг уткир муаммоларни *ал килиш истикболлари ва бу учун туланадиган бадалларни янги кирраларда куриш имконини берди. Бу ерда умумий тизимга хос яна бир конуниятни курсатиш фойдадан холи булмайди, бу конуният уз-узини ташкиллаштириш назарияси доирасида очилган булиб, глобал муаммоларни тушунишда му^им а^амият касб этади.

Ривожланаётган мураккаб тизимларда ташкилий алокалар динамикасини та^лил килар экан, рус олими Е.Седов тузилма иерархиясининг энг юкори даражасидаги хилма-хилликнинг самарали усиши доим аввалги боскичлардаги хилма-хилликнинг чегараланиши билан бадал тулашини, ва аксинча, куйи боскичдаги хилма-хилликнинг купайиши юкори даражаларнинг парчаланиши ^исобига юз беришини курсатди. Айтилган хулоса табиий, ижтимоий-табиий, социал, семиотик, маънавий тизим булишидан катъи назар, *ар кандай турдаги тизимларга тааллукли булгани учун, иерархик компенсациялар конуни (Седов конуни) умуммиллий а^амият касб этмокда[12].

У утган асрнинг 50-йилларида У.Р.Эшби томонидан шакллантирилган зарурий хилма-хиллик конунини тулдириши билан бирга, файласуфлар, социологлар ва ахлокшунослар (энг камида Анаксагар ва Эмпедоклдан бошлаб) уртасида куп асрлардан буён ба^с-мунозарага сабаб булиб келаётган "олга ривожланиш усиш билан богланганми ёки аксинча, хилма-хилликнинг

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

чегараланиши билан кечадими?" деган масалага якун ясайди. Бугун ушбу ноурин богликликка эътибор каратмай, ижтимоий ривожланиш истикболлари ва стратегиясини жиддий му*окама килиб булмайди. Масалан у, маданий хилма-хилликнинг усиши киммат, лекин зарур ба*о: биринчидан, жонли табиатнинг вокеий хилма-хиллиги чекланганлиги; иккинчидан эса - этник, минтакавий, диний ва бошка макрогуру*ларга оид маданиятларнинг чукур маъноли катламларининг гомогенлашуви эканлигини тушунишга мажбур килади. Демак, экологлар табиий му*итнинг ижтимоий *аёт фаолиятига жалб этилган турларга оид таркиби мукаррар кискаришига куникишлари ва жараённинг кечишини диккат билан кузатиш *амда назорат килишларига тугри келади. Маданиятшунослар эса уз эътиборини олижаноб, лекин амалга ошириб булмайдиган, хавфли окибатларга олиб келадиган вазифа - *ар бир маданиятнинг тарихий узига хослигини саклаб колиш вазифасига каратишлари максадга мувофик. Дар*акикат, барча анъанавий диний маданиятлар ва динлар бошка - *озиргилари билан солиштириб булмайдиган инструментал имкониятлар доирасида шаклланган, улар уз тарихий даври талабларига жавоб берган ва албатта, ана шу талабларнинг узгариб бориши билан шаклини узгартириб борган. Талаблар эса, якин-якинларгача *ам, асосан, ижтимоий зуравонликни тартибга солиш, унинг хаосга айланишига йул куймасликдан иборат булган, чунки тарих *али инсоният олдига энг асосий вазифа - сиёсий майдондан зуравонликни олиб ташлаш вазифасини куймаган эди. Шунинг учун *ар бир маданият у ёки бу даражада одамларни "узиники"лар ва "бегона"ларга катъий ажратди, ва коидага мувофик, маданиятнинг марказий, асосий ташкил килувчиси сифатида *амиша янги курашчиларни ру*лантириш учун сафарбар килинган ка*рамонлар, баходирлар ва жангчилар образларини киритди.

Синергетиклар онг категориясига янги призмадан караш зарурлигига ургу берадилар. Улар бу масалани тадкик этилишига катта э*тиёж сезилаётган беш долзарб муаммонинг бири сифатида карайдилар[13, 154-155]. Баъзи олимлар тамонидан синергетик ёндашувнинг онгга ночизикли динамикага эга уз-узини ташкил этган, иерархик ва очик тизим сифатида карашга имкон бериши *акидаги фикр-муло*азалар илгари сурилади. Нейрофизиологик ночизикли

процесснинг уз-узини ташкиллаши номоддий янги, интегратив эффект вужудга келтирадики, уни ташкил этганларнинг *еч бири худди шу сифатга эга булмайди. Айнан шу ёндашув призмасида кутилмаган психик кечинмалар онгнинг мураккаб ва

ночизикли табиатли булиши *акида фикр юритишга имконият яратади. Бунда элементар даражада узаро таъсирларнинг *амо*англиги масаласи *ам эътиборга олинади. Худди шу богликликда онгнинг максадга йуналтируви билан эволюцияси ва яхлитлиги орасида чамбарчас алока мавжудлиги *акида гапириш мумкин. Х,атто интуицияни онгости процесслар эволюция ва яхлитлик шартига тобе этадилар.

Хулоса

Бундан куринадики, мантикий даражада ноаникликларни, флуктуацияларни ("анормал гоя феноменлари") тозалаш унга хизмат килади. Мантикий тафаккур бу карашдан онгнинг йуналтирувчиси, унинг яхлитлигини сакланишининг му*им шартларидан бири сифатида кузга ташланади. Шунинг учун *ам онгнинг уз-узини назоратда саклагани ва уз-узини ба*олаш кобилиятига эга булгани *акида хулосага келиш мумкин. Бу синергетиканинг "доиравий сабабият" тушунчасининг шуурий (онг кечимидаги) процессларда *ам узини намоён килиш муддаосига асосланади. Шунинг учун *ам синергетика асосчилари тамонидан худди шу мавкедан мия физиологияси билан онг феноменлари орасида чамбарчас богликлик тадкик этилади. Бундан куринадики, онг феноменлари интегратив табиатга, яхлитлик сифатига эгадир, эмержент вужудга келтиради ва уларни кисмларга булиб булмайди. Бошкача айтганда, шуурий тажрибалар билан нейрофизиологик эффектлар ягона тизимни ташкил этади.

Бу эса, хусусан, "улар - биз" модели буйича уз-узини ташкиллаштирувчи макрогуру*

маданиятларининг хилма-хиллиги йукка чикишини, уларнинг тобора усиб бораётган микрогуру*га оид ва индивидуал маданият шаклларини олишини такозо этади. Ушбу жараёнга компьютер тармокларининг ривожланиши ва кенг таркалиши ёрдам бериши мумкин, булар уз навбатида, инсоний алокаларни маконга богликликдан халос этади, товар-киймат муносабатларининг мазмунини узгартиради (ахборот ташкил килувчисининг солиштирма огирлигини аста-секин ошириш йули билан), давлат, божхона каби чегараларни ювиб ташлайди *амда шу тарика, давлат, миллат ва бошка макротузилмаларнинг мавжудлигини анахронизмга (саркитга, эскиликка) айлантиради.

ФоЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

Oriental Journal of Social Sciences Vol.1 (1), pp.01-09, 22 May, 2021 Available online at http://www.supportscience.uz/index.php/ojss © 2021 Support Science LLC DOI: https://doi.org/10.37547/supsci-ojss-01-01

1. Майнцер К. Сложносистемное мышление. 16. Материя, разум, человечество. Новый синтез

Серия Синергетика: от прошлого к будущему Либроком. 2009, 464 с.

2. Лейбниц Г.В. Труды по философии науки.

Пер. с.лат. Книжный дом ЛИБРОКОМ. 2013, 17.

178 с.

3. Hybrid Systems / Eds. R.L. Grossman, A. Nerode, A.P. Ravn, H. Rischel. Berlin: Springer, 1993.

4. Грасберг А.Ю., Хохлов А.Р. Физика ценных 18. молекул. - М.: Знание, 1984.

5. Barbuceanu, M. S. The Architecture of Agent Building Shell // Lectures Notes in AI. Vol. 1037. Intelligent Agents II / М. Barbuceanu, М. Fox; 19. еd. by M. Wooldridge, J.-P. Mueller, M. Tambe.

- Berlin: Springer Verlag, 1996.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Юм Д. Опыты: О торговле, деньгах, проценте, налогах. Пер. с англ. Изд. 2. Книжный дом ЛИБРОКОМ. 2012, 152 с. 20.

7. Mainhardt Н. Wie Schnecken sich in Schale werfen.Berlin, Springer, 1997.

8. Хакен Г. Принципы работы головного мозга. Синергетический подход к активности мозга, поведению и когнитивной деятельности. М. ПЕР СЭ. 2001, 351 с.

9. Синергетика и психология. Тексты. Выпуск 3. Когнитивные процессы. М. Когито-Центр. 2004, 416 с.

10. Волошин М. А. "Средоточье всех путей...". М., 1989 - С.153-154.

11. Померанц Г. С. Опыт философии солидарности.// Вопросы философии. - 1991, №3.

12. ^аранг: Седов Е.А.. Информационные критерии упорядоченности и сложности организации структуры систем. -В кн.: Системная концепция информационных процессов. - М., 1988; Информационно-энтропийные свойства социальных систем.// Общественные науки и современность. -1993, №4.

13. Международный Московский синергетический форум (некоторые итоги и перспективы) // «Вопросы философии», 1997, №3, с. 154-155.

14. Ganiyev, B. S. (2020). EDUCATION-PRIORITY SPHERE OF REFORM IN THE CONDITIONS OF A NEW STAGE OF DEVELOPMENT. Central Asian Problems of Modern Science and Education, 2020(1), 106-111.

15. Yuldashev S. U. TECHNOLOGY OF SOCIAL AND CULTURAL PROJECTION IN SCIENTIFIC MANAGEMENT OF SOCIETY //Theoretical & Applied Science. - 2019. - №. 11. - С. 621-623.

Каримов, У., & Каримова, Г. (2018). ГЕОПОЛИТИЧЕСКАЯ КОНКУРЕНЦИЯ В ИНФОРМАЦИОННОМ ПРОСТРАНСТВЕ. In Перспективные информационные технологии (ПИТ 2018) (pp. 1368-1372). Каримов, У. У. (2017). РОЛЬ СРЕДСТВ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ В ПРОЦЕССЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ. In Перспективные информационные технологии (ПИТ 2017) (pp. 1189-1192).

Teshaboev, M. M. (2019). TASKS OF ETHICAL CULTURE IN THE ETHICS OF ARISTOTLE. Scientific Bulletin of Namangan State University, 1(5), 197-204.

Normatova, D. E. (2021). The Development Of Socio-Philosophical Thought In Western Europe On The Eve Of The End Of The Renaissance. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(03), 371-377. Тешабоев, М. (2016). МОРАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА ЛИЧНОСТИ КАК ФАКТОР УСТОЙЧИВОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА. Theoretical & Applied Science, (6), 85-87.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.