CC BY
0UMUMT9HSiL MUaSSiSaL9RiNDa COGRAFiYA D9RSL9REND9 iNTEQRASiYA
OLUNMU§ T9LiM TEXNOLOGiYASI
QASIMOVA TURKAN VALEH QIZI
ADPU - nun nazninda Azarbaycan Dovlat Pedaqoji Kollecinin cografiya muallimi
Xulass. Fdnldrarasi inteqrasiyanm aktualligi ondadir ki, dovrumuzun fdrqli xususiyyati muxtalif elmlarin ideya vd metodlarinin bir-birina nufuz edir. Cdmiyydtin iqtisadi, ekoloji vd sosial problemldrinin halli ugun inteqrasiya va kompleks yana§ma zaruridir. Muasir dovrda tabiatla cdmiyydt arasindaki alaqa xususila aktualdir. Ba§ veranlari tahlil edarkan cografiya, fizika, biologiya, riyaziyyat, ekologiya, adabiyyat va tarix sahalari kasi§ir. Tabiat fanlarinin metodologiyasinda hall edilmali olan kifayat qadar problemlar toplanmi§dir. Onlarin arasinda tabiat§unasliq biliklarinin geni§ sisteminin inteqrasiyasi, talimin ta§kili metodlarinin, vasitalari va formalarinin yenilanmasi problemi kimi masalalar var.
Maqalada fanlararasi inteqrasiyanin §agirdlarin cografi biliklarinin mohkamlanmasina tasirindan va istifada edilan talim texnologiyasindan bahs edilir.
Agar sozlw. Umumtahsil muassisalarinda, cografiya, talim texnologiyalari, fanlararasi inteqrasiya, §agird.
Ключевые слова: Общеобразовательная школа, география, технологии обучения, межпредметная интеграция, ученик.
Keywords: General education schools, geography, learning technologies, interdisciplinary integration, student.
Olkamizda tahsil sistemimizda talim texnologiyalari, butun didaktikalar kimi, 9atin bir donamdan ke9ir. Umumi orta tahsilin maqsadlari dayi§di, yeni kurikulumlar hazirlanir, mazmunun ayri-ayri tacrid olunmu§ fanlar vasitasila deyil, inteqrasiya olunmu§ tahsil sahalari vasitasila aks etdirilmasina yeni yana§malar tatbiq olunur. Faaliyyat yana§masina asaslanan yeni tahsil konsepsiyalari yaradilir. Malumdur ki, biliyin keyfiyyati oyrananin onunla na eda bilacayi ila muayyan edilir. Tahsilinin modernla§dirilmasi konsepsiyasinda deyilir ki, umumi tahsil maktabi universal bilik, bacariqlar tahsilin muasir keyfiyyatini muayyan edan asas salahiyyatlarin vahid sistemini formala§dirmalidir.
Elmi adabiyyatlari ara§dirarkan muayyan etmak olur ki, inteqrasiya §agirdlara bir fannin deyil, bir ne9a fannin bilik va bacariqlarinin macmusunu praktikada tatbiq etmak imkani verir. Praktik noqteyi-nazardan talimda inteqrasiya fanlararasi alaqalari guclandirir, §agirdlarin haddan artiq yuklanmasini azaldir, onlarin aldiqlari malumatlarin dairasini geni§landirir va darsi §agirdlara yaddaqalan edir. Son dovurlarda tadrisda diferensialla§dirma proseslari ila alaqadar olaraq darslarin inteqrasiyasi nazari va praktiki bacariqlarin alda edilmasi movzusuna 9evrilmi§dir.
Fanlararasi alaqalarin qurulmasinin asas vazifasi tabiat va camiyyat hadisalarinda obyektiv movcud olan tabii alaqalara daha darindan nufuz etmakla §agirdlarin bilik, bacariq va inki§af saviyyasini keyfiyyatca yuksaltmakdan ibaratdir. Tadrisda fanlararasi alaqa probleminin aktualligi muasir madaniyyatdaki obyektiv proseslarla baglidir. Bu, ilk novbada, nazari tadqiqat va praktik faaliyyatda elmi biliklarin inteqrasiyasina meyldir.
inteqrasiya edilmi§ talim texnilogiyasi:
> §agirdlarin elmi tafakkur tarzinin inki§afina komak edir;
> §agirdlarin idrakin tabiat§unasliq metodundan geni§ istifada etmasina §arait yaradir;
> atraf alamda obyektiv alaqalari aks etdiran akademik fanlara inteqrasiyali yana§mani, tabiat elmlari noqteyi-nazarindan konkret problema vahid baxi§i formala§dirir;
> §agirdlarin biliyinin keyfiyyatini artirir;
> §agirdlarin fanlara maragini artirir va inki§af etdirir, §agirdlarda darslikda taklif olunanlarla muqayisada daha murakkab proseslari dark edarak oyrana bilacaklari inamini formala§dirir;
> §agirdlarin dunyagoru§unu geni§landirir, onlarin yaradiciliq qabiliyyatlarinin inki§afina komak edir, proqram materialinin daha darindan dark edilmasina va manimsanilmasina komak edir;
> §agirdlari elmi tadqiqat faaliyyati ila tani§ edir.
Cografiya muasir dunyani dark etmak u9un asas qoyan, tabiatin, iqtisadiyyatin va camiyyatin qar§iliqli alaqalari haqqinda tasavvurlari formala§diran, prinsiplarin hayata ke9irilmasina ke9id zarurati kontekstinda fanlararasi alaqalarin va §uurlu davrani§in inki§afina komak edan fundamental fandir. Cografiya murakkab bir elmdir. O, ham tabiat elmlarina (kimya, biologiya, fizika), ham da ictimai inki§afin qanunauygunluqlarini oyranan sosial elmlara (tarix, ictimai elmlar) asaslanir. §ualanma, buxarlanma va kondensasiya proseslari, yagintilarin amala galmasi, 9aki, sixliq, atmosfer tazyiqi anlayi§i fizika biliklarini talab edir. Tabii arazida torpaq va bitki ortuyunun va faunanin formala§masi, onlarin alaqasi yalniz biologiya biliklari sayasinda aydin olur. Minerallari, kimyavi gubralar u9un muxtalif xammallari oyranarkan va alvan metallarin emali, neft - qazin emali usullari ila tani§ olduqda kimya biliklari talab olunur. Obyektlar arasindaki masafalari muayyan etmak u9un hesablamalar aparmaq, temperaturun dayi§masinin qrafiklarini qurmaq, yerin enindan asili olaraq geca va gunduzun uzunlugunu (i§iqlandirma) tayin etmak, riyaziyyat olmadan qeyri-mumkundur. Cografiya o qadar universaldir ki, muallim istasa cogtafiyani istanilan fannla inteqrasiya eda bilar. inteqrasiya olunmu§ cografiya darslari §agirdlara dunyanin butov manzarasini yaratmaga komak edir va movzulari oxuyarkan muxtalif fanlar uzra biliklarda alaqalarin axtari§ini stimulla§dirir.
ilkin cografiya kursu Yerin kaf9ilari va sayahat9ilarini taqdim edir. Tarix muallimi ila birga i§lamak maraqlidir. Darsin har bir marhalasi ham cografiya muallimi, ham da tarix muallimi u9un oz vazifalarini muayyanla§dirir va yerina yetirir. §agirdlar zaman sayahatini oyranmak, hadisalari izah etmak va natica 9ixarmaqda maraqlidirlar.
Bir 9ox cografi anlayi§lar riyaziyyat, fizika, biologiya, kimya va digar fanlardan ilkin biliklara malik olmayan §agirdlar tarafindan ba§a du§ula va manimsanila bilmaz [1]. £oxtarafli fanlararasi alaqalarin komayi ila §agirdlarin talimi, inki§afi va tarbiyasi vazifalari keyfiyyatca yeni saviyyada hall edilir, realligin murakkab problemlarinin sistemli hallina zamin qoyulur. Cografiya va digar fanlar uzra yeni proqramlarda fanlararasi alaqalara dair xususi bolmalar tatbiq edilmi§dir. Bu, tadris va tarbiya i§inda fanlararasi alaqalardan istifada sisteminin ba§langicini qoydu. [7]
Cografiya va digar fanlar uzra yeni proqramlarda fanlararasi alaqalara aid bolmalar tatbiqi olduqcq aktualdir [3]. Maqalada fanlararasi inteqrasiya olunmu§ darslarin realla§dirilmasinin zaruriliyi ara§dirilir vatalim texnologiyasindan bahs edilir.
Azarbaycan Respublikasinda Umumi tahsil maktiblarinda ikinci ildi V va VI siniflarda "Tabiat" fanni tadris edilir. Bu fanninin tadrisinin asas hadafi §agirdlarin atraf alami anlamalari, elm va texnologiyanin daim inki§af etdiyi muasir dunyaya hazirlanmasidir. Tabiat fannina aid vasaitda biliklar sistemla§dirilib va fanlararasi inteqrasiya tamin edilib. Bu darslikda bazi anlagi§lar Cografiya fannindan se9ilmi§dir. Cografiyanin ibtidai kursunun tadrisi prosesinda, yani 6 sinif Cografiya kitabinda §agirdlarin tabii proseslar haqqinda biliklari daha dolgun manimsamasi u9un Tabiat fanniila inteqrasiya yax§i natica vera bilar. Misal u9un "Tabiat" darsliyindaki su va hava carayanlarinin yaranmasinin sababinin izahi cografiya ila inteqrasiya kimi qabul edila bilar.
§akil. Atmosferin umumi dovrani
Fanlararasi inteqrasiya edilacak dars prosesinda dars planini tartib edilmali ila ba§layir. Darsin har bir marhalasi yazilir va bu marhalaya sarf olunan vaxt gostarilir. Muallim darsin gedi§atini avvalcadan du§unur va vizual materiallar ila bagli butun mumkun fasilalari proqnozla§dirirlar. inteqrativ darsin movzusu ela se9ilir ki, iki va ya u9 fannin materialini bir araya gatirmak mumkun olsun, bir fannin materiali digar fannin materiali ila mantiqi alaqada olsun.
VIII sinifda Cografiya darsinda "Atmosfer tazyiqi" movzusunun tadrisi prossesinda inteqrasiya talim texnologiyasindan istifada etmak §agirdlarin bu movzunun daha darindan manimsamasina imkan yaradir. Bu movzunun tadrisi prossesinda cografiya bir ne9a fanla inteqrasiya etmak olar. Bela ki, "Atmosfer tazyiqi" 7 - ci sinifda Fizika darsinda tadris edilir. Cadvalda movzular uzra hansi standartlarin realla§dirilacagi, hamda realla§dirilacaq standartlarin inteqrasiya imkanlari gostarilmi§dir[1].
Movzular Standartlar Inteqrasiya
II tadris vahidi. Xaritalar va onlarin uzarinda tasvir usullari
1 Kartoqrafik tasvurlarin ahamiyyati 1.3.1. Fanlararasi inteqrasiya: R.2.1.1.
2 1.3.1. Fanlararasi inteqrasiya: R.2.1.1.
V Tadris vahidi. Atmosfer
1 Atmosfer tazyiqi 2.1.3. Fanlararasi inteqrasiya: F.1.1.4.;2.1.1.;2.1.2
2 Hava kutlalari va atmosfer cabhalari 2.1.3. Fanlararasi inteqrasiya: B.4.1.1.
3 Yagintilarin paylanmasi 2.1.3. 2.1.4. Fanlararasi inteqrasiya: B.4.1.1.
Artiq §agirdarin Tazyiq haqqinda muayyan anlayi§lari var va bu movzuya temperatur, atmosfer tazyiqi, rutubat, yaginti, kulak kimi anlayi§lar daxildir. Darsa Fizika fannini tadris edan muallimi calb etmak daha maqsadauygundur. Atmosfer tazyiqinin movcudlugunu asaslandiran tacrubalar qoymaq olar. §agirdlarda maraqoyatma tacruba va suallarla yarada bilarik. Ham9inin dars prosesi zamani virtual tacrubalardanda istifada etmak olar.Bunun u9un sinif otagi elektron resurslarla tamin edilmalidir. Bu tacrubalari Fiziki Animatsiyalar (Physics Animations/Simulations - Vascak.cz) saytindan §agirdlara taqdim edila bilar.
Tadqiqat sualini bela qoymaq olar:
✓ Azarbaycanda fasillar uzra temperatur dayi§masina hansi amillar tasir edir?
✓ Hansi hadisalar Yeri ahata edan hava qatinin tazyiqinin - atmosfer tazyiqinin movcud oldugunu tasdiq edir?
"Atmosfer tazyiqi" movzusunu oyranarkan cografiya ila riyaziyyat, biologiya arasinda alaqa 9ox oldugunu gormak olar.
£ox vaxt inteqrasiya olunmu§ darslar seminarlar, konfranslar §aklinda ke9irilir. Bu umumi praktikadir. inteqrasiya edilmi§ darslarin strukturu adi darslardan a§agidaki xususiyyatlara gora farqlanir:
✓ tadris materialinin son daraca aydinligi, yigcamligi;
✓ mantiqi qar§iliqli asililiq, darsin har marhalasinda inteqrasiya olunmu§ fanlarin movzularinin qar§iliqli asililigi;
✓ darsda istifada olunan tadris materialinin boyuk informasiya tutumu.
inteqrasiya edilmi§ dars innovativ usullardan biridir va dars makanini geni§landirir. Bu baximdan darsin ta§kili muallimdan boyuk zahmat talab edir. Cografiya darslarinda iKT-dan istifadaninda §agirdlar tarafindan daha darindan manimsanilmasina tasir edir. Bu vasitalardan istifada §agirdlarin yaradiciliq qabiliyyatlarinin inki§afini va mustaqil i§i davam etdirmak istayini tamin edir.
iKT va audiovizual vasitalarin kompleks istifadasi talimin görma qabiliyyatini ahamiyyatli daracada artirir, biliya maragin, taxayyülün inki§afina takan veran, talim prosesina emosional aydinliq veran stimuldur. Görma prinsipi öyranmada asas prinsiplardan biri olmaqda davam edir. Bu texnologiyalar müallim-cografiyaya yax§i kômakçi olur, fannin tadrisi prosesini takca maraqli deyil, ham da daha ba§a dü§ülan edir.
inteqrasiya edilmi§ tahsilin maqsadi §agirdlarda dünyani daha geni§ va darindan dark etmak, onlarin idrak faaliyyatini artirmaq, alda edilmi§ biliklari hayatda tatbiq etmak bacarigini inki§af etdirmak alveri§li §arait yaratmaqdir. Demali, cografiyanin tadrisinda inteqrasiya biliklarin geniçlandirilmasina va darinlaçmasina kömak edir. inteqrasiya uçaqlarin faalligini va mövzuya maragini artirir, biliklarin bu gün va galacakda praktiki istifadasina diqqat yetirir.
9D9BiYYAT SÎYAHISI:
1. Eminov Z., Samadov Q., öliyeva A.. Cografiya 8. Metodik vasait. "Çaçioglu" Elm-istehsalat MMC. B.2019.
2. Eminov Z., Samadov Q., öliyeva A.. Cografiya 8.Darslik. "Çaçioglu" Elm-istehsalat MMC. B.2023.
3. Алексеева, Е.Н. Использование межпредметных связей при изучении "Начального курса географии" / Е.Н.Алексеева // Инновации в профессиональном и профессионально-педагогическом образовании. - 2015. - С. 47-50.
4. Суворова, А.И. Межпредметные связи географии и физики при подготовке учащихся к ОГЭ и ЕГЭ / А.И.Суворова, Л.А.Пивоварова // Вестник Шадринского государственного педагогического университета. - 2018. - С. 44-51.
5. https://nsportal.ru/shkola/geografiya/library/2016/08/23/integratsii-na-urokah-geografii-kak-osnova-mezhpredmetnyh
6. https://nsportal.ru/shkola/geografiya/library/2016/08/23/integratsii-na-urokah-geografii-kak-osnova-mezhpredmetnyh
