CC BY
0INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "INTERNATIONAL EXPERIENCE AND MODERN APPROACHES IN PRESCHOOL EDUCATION"
15 MAY, 2024
MULOQOT YURITISH KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISHNING KONSEPTUAL YONDASHUVLARI
Jurayev Zamirjon Mamasadikovich
O'zbekiston Respublikasi Milliy gvardiya Ixtisoslashtirilgan o'quv markazi Psixologik va profilaktik faoliyat sikli boshlig'i podpolkovnik https://doi.org/10.5281/zenodo.11198311
Annotatsiya. Ushbu maqolada muloqotning harbiy xizmatchilar faoliyatidagi turlari, muloqot yuritish kompetensiyasining tarkibiy qismlari, kommunikativ kompetentsiya elementlari haqida fikr yuritiladi.
Kalit so'zlar: axborotlashtirish, muloqot, muloqot yuritish kompetensiyasi, kommunikativ kompetensiya, kommunikativ bilim, muloqot ko'nikmalari.
Ta'limni axborotlashtirish sharoitida muloqot yuritish kompetensiyasini rivojlantirish murakkab muloqot qobiliyatlari va ko'nikmalariga ega bo'lish, yangi ijtimoiy tuzilmalarda adekvat ko'nikmalarni shakllantirish, muloqotda madaniy me'yorlar va cheklovlarni bilish, urf-odatlar, an'analar, muloqot sohasidagi odob-axloq qoidalarini bilish, odob-axloq qoidalariga rioya qilish, yaxshi xulq-atvorga rioya qilish, milliy mentalitetga xos bo'lgan va kasbiy sohada ifodalangan kommunikativ vositalarga yo'naltirishdir.
Kasbiy muomala har bir harbiy xizmatchi va xodimning faoliyatida muhim o'rin egallaydi. Shuning uchun ham muomalaning har bir turi faoliyat jarayonida ishtirok etadi. Harbiy xizmatchi va xodim muomala qonuniyatlariga suyangan holda shaxslar bilan munosabatga kirishadi. Muloqot jarayonida harbiy xizmatchi va xodimning barcha kasbiy sifatlari (xotira, diqqat, idrok, sezgi, tafakkur, xayol) ishtirok etadi. Bu jarayonlar harbiy xizmatchi va xodimning mantiqiy fikrlashiga, voqeani o'tmishdagi vaziyat bilan bog'lashiga, o'zaro solishtirish va qiyoslash, ob'ekt va sharoitni mukammal tarzda idrok etishiga yordam beradi.
Muloqotning harbiy xizmatchilar faoliyatida quyidagi turlari mavjud: bevosita; bilvosita; rolli; mazmunli; rasmiy; norasmiy.
Bevosita muloqot «yuzma-yuz» suhbat bo'lib, uning har bir ishtirokchisi idrok qiladi, aloqa qiladi va hamma mavjud vositalarni keng qo'llaydi.
Bilvosita muloqot ham aloqa vositasi bo'lib, unda shaxslar, aloqa vositalari va mexanizmlar ishtirok etadi (masalan: telegraf,telefon orqali gaplashish).
Muloqotning ba'zi turlari ijtimoiy rollar orqali amalga oshirilib, rolli muloqot deyiladi. Bunday holatda odamlar muayyan ijtimoiy rollarni bajaruvi kishilar tarzida muloqotga kirishadilar.Masalan, tergovchi va jabrlanuvchi o'rtasidagi muloqot rolidir.
Individning boshqa shaxsga o'z holati, kayfiyati, xohishini mimika, harakat, imo-ishora orqali bildirishi mazmunli muloqot debataladi.
Rasmiy muloqot yuridik kuchga ega bo'lib, davlat va jamiyatmanfaatini ko'zlagan hamda qayd etiladigan muloqot turidir. Masalan, tergov jarayonidagi so'roq qilish.
Shaxslararo o'zaro muloqot jarayonida o'zini qiziqtirgan u yokibu ma'lumotga ega bo'lish norasmiy muloqot hisoblanadi.
Harbiy xizmatchilar faoliyatida muloqot, ayniqsa,bevosita muloqot o'ziga xos ahamiyatga ega. Chunki tokar temir bilan, zootexnik hayvonlar bilan ishlasa, huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari, shu jumladan profilaktika inspektorlari, tergovchilar, tezkor xodimlar ham shaxslar bilan, aholi bilan, guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va jinoyat jarayonining boshqa
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "INTERNATIONAL EXPERIENCE AND MODERN APPROACHES IN PRESCHOOL EDUCATION"
15 MAY, 2024
ishtirokchilari bilan ishlaydi. Muloqot jarayonida ularning har biri o'ziga xos dunyoqarash va muomalaga egaligi ko'rinadi.
Muloqot jarayonida bir-birini idrok etayotgan odamlar bir- birini tushunishga harakat qiladilar. Buning uchun quyidagi mexanizmlar ishga solinadi:
✓ Identifikatsiya - insonning o'zini xayolan suhbatdoshi o'rniga qo'yishi orqali uning fikrlari va tasavvurlarini tushunishga intilishi;
✓ Empatiya - insonning o'zini xayolan suhbatdoshi o'rniga qo'yishi orqali uning kechinmalari va hissiyotlarini tushunishga intilishi;
✓ Refleksiya - insonning suhbatdoshi tomonidan qanday idrok etilayotgani va tushunilayotganini anglashga intilishi;
✓ Steriotipizatsiya - insonning suhbatdoshini tushunishgaintilishi yo'lida muayyan shablonlardan foydalanishi.
Muloqot jarayonida insonlar bir-birini idrok etar ekan, bunda attraksiya (ingl.attract - jalb etmoq) jarayoni yuz berishi, ya'ni idrok etilayotgan odamga nisbatan «yoqtirish hissi» paydo bo'lishi mumkin. Attraksiya sub'ektning ob'ektiga nisbatan emotsional munosabati sifatida shakllanadi.
Muloqot yuritish kompetensiyasi - bu shaxsning umumiy kommunikativ xususiyati bo'lib, u ishbilarmonlik aloqasi sohasidagi muloqot qobiliyatlari, bilimlari, ko'nikmalari, hissiy va ijtimoiy tajribalarni o'z ichiga oladi. Kommunikativ kompetentsiya quyidagi qobiliyatlardan iborat:
1. Muloqot qiladigan kommunikativ vaziyatning ijtimoiy-psixologik farazini aniqlash;
2. Kommunikativ vaziyatning o'ziga xosligidan kelib chiqib, muloqot jarayonini ijtimoiy-psixologik jihatdan o'rganish;
3. Kommunikativ vaziyatda muloqot jarayonlarini ijtimoiy-psixologik boshqarishni amalga oshirish [4].
Muloqot yuritish kompetensiyasi umumiy madaniyat va uning kasbiy faoliyatdagi o'ziga xos ko'rinishlarini sintezlovchi yaxlit sifatdir. Kommunikativ kompetentsiyaning shartlaridan biri ma'lum qoidalar va talablarni bajarishdir. Ushbu qoidalarning eng ahamiyatlisi quyidagilar hisoblanadi: insonlar o'z fikrini tushunarsiz yoki to'liq tushunmasa, uni yetkazishni boshlay olmaydi. "Tushunishga doimo tayyor bo'lish" qoidasi. Ko'pincha xabarlarni to'liq va noto'g'ri tushunishga olib keladigan ko'plab semantik va shaxsiy to'siqlar mavjud. O'ziga xoslik qoidasi. Noaniq iboralar va so'zlardan qochish kerak, keraksiz ravishda notanish yoki juda ixtisoslashgan atamalarni ishlatmaslik kerak. Og'zaki bo'lmagan signallarni nazorat qilish qoidasi. Faqat nutqingizni va xabaringiz mazmunini nazorat qilishning o'zi yetarli emas. Shuningdek, uning so'zlayotgan nutqiga taalluqli bo'lgan qismdagi shaklini nazorat qilish kerak - yuz ifodalari, imo-ishoralar, intonatsiya "shaxsiy mahorat" qoidasi.
Muloqot paytida shaxsiy nuqtai nazar noto'g'ri bo'lishi mumkinligini har doim qabul qilish kerak. Bu ko'pincha jiddiy xatolardan ogohlantiradi "zamon va makon" qoidasi. Har qanday xabarning samaradorligi, agar u o'z vaqtida bo'lsa va uni amalga oshirish uchun eng mos vaziyat tanlansa, ta'sirchanligi ortadi.
Ochiqlik qoidasi - paydo bo'lgan vaziyat ta'sirida o'z nuqtai nazarini qayta ko'rib chiqishga tayyorlikni qobiliyatini anglatadi. Bunday holat suhbatdoshning nuqtai nazarini qabul qilish va hisobga olish vaqtida qo'l keladi.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "INTERNATIONAL EXPERIENCE AND MODERN APPROACHES IN PRESCHOOL EDUCATION"
15 MAY, 2024
Faol va konstruktiv tinglash qoidasi - samarali muloqot qilishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Eng yaxshi suhbatdosh tinglay oladigan, har bir ma'lumotlarga diqqat bilan qarab ichki va tashqi tasavvurini yuzida ifodalab eshita oladigan insondir.
Tekshiruv qoidasi. Aynan mana shu qoida pirovard natijada kommunikativ jarayonning asosiy maqsadi - o'zaro tushunishga erishishni ta'minlaydi [3].
Muloqot yuritish kompetensiyasi rasmiylashtirilgan yoki rasmiylashtirilmagan bo'lishi mumkin. Rasmiylashtirilgan kommunikativ kompetentsiya - bu aloqa uchun ko'proq yoki kamroq qat'iy qoidalar to'plami bo'lib, odatda jamoaviy holatlarda qo'llaniladi. Ushbu talablar to'plami hujjatda rasmiylashtiriladi va jamoaviy madaniyatning bir qismi bo'lishi mumkin. Rasmiy bo'lmagan kommunikativ kompetentsiya ma'lum bir ijtimoiy guruhning madaniy xususiyatlariga asoslanadi. Ta'riflarga ko'ra, "umuman kommunikativ kompetentsiya" mavjud emas. Bir muhitda, bitta ijtimoiy guruhga nisbatan, pedagog yuqori kommunikativ qobiliyatni namoyish qilishi mumkin. Boshqa muhitda, boshqa ijtimoiy guruhga nisbatan, bunday bo'lmasligi mumkin. Misol uchun qurilish ustasi o'z jamoasida odobsiz so'zlarni ishlatib, hamkasblarini yaxshi bilgan holda, u qo'l ostidagilarni juda samarali boshqara olishi mumkin. Olimlar orasida u o'zining kommunikativ qobiliyatlari past ekanligini payqashi mumkin. Muloqot kompetensiyasi ko'plab komponentlarni o'z ichiga olishi mumkin. Bir vaziyatda ba'zi komponentlar ma'lum bir shaxsning malakasini oshirishi mumkin, boshqa tomondan ular uni kamaytirishi mumkin.
Muloqot yuritish kompetensiyasini (talablar tizimi) rivojlantirishda biz quyidagi tarkibiy qismlarni ajratib ko'rsatdik: - u yoki bu lug'atni o'zlashtirish, - og'zaki nutqni rivojlantirish (shu jumladan, ravshanlik, to'g'rilik); - yozma nutqni rivojlantirish; - odob-axloq va muloqotga rioya qilish qobiliyati; - taktika, kommunikativ ko'nikmalarni egallash; - muloqot strategiyalarini o'zlashtirish; - muloqot qiladigan insonlarning shaxsiy xususiyatlari va tipik muammolarini bilish; - tashqi signallarni (tana harakatlari, yuz ifodalari, intonatsiyalarni) tahlil qilish qobiliyati; -nizolarni hal qilish qobiliyati, ziddiyatsizlik; - qat'iyatlilik (o'ziga ishonch); - faol tinglash qobiliyati; - notiqlik mahorati;- aktyorlik qobiliyatlari; - muzokaralar, boshqa ish uchrashuvlarini tashkil etish va o'tkazish qobiliyati; - hamdardlik, boshqa shaxsning manfaatlarini tushunish qobiliyati.
Harbiy xizmatchilarda axborotlar va ularning manbalari bilan ishlash kompetensiyasini rivojlantirishning muhimligi ta'lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarda muvaffaqiyatli ishtirokini ta'minlashga xizmat qiluvchi omillardan biridir. Ta'lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil yetish ta'lim oluvchilarning hayotiy faoliyatlar uchun zarur bo'lgan tayyorgarlik darajasini aniqlash, ta'lim sifatini jahon ta'lim standartlari bilan raqobatbardoshligini ta'minlash va xalqaro tadqiqotlar natijalarini ta'lim jarayoniga tatbiq etish imkonini beradi.
REFERENCES
1. Khasanova G. K. ASSESSMENT CRITERIA OF ORGANIZATIONAL-MANAGEMENT COMPETENCES OF MASTER'S STUDENTS //Science and innovation. - 2024. - Т. 3. -№. Special Issue 19. - С. 204-209.
2. Ruzikulova N.Sh. Selection of educational materials for the development of students' information communication skills and their encouragement // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. - Progressive Academic Publishing, Great Britain.-2019. 918-920 pp.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE INTERNATIONAL EXPERIENCE AND MODERN APPROACHES IN PRESCHOOL EDUCATION
15 MAY, 2024
3. Психология общения. Энциклопедический словар г под общ. ред. А.А. Бодалёва.— М., 2015.
4. Смолянинова О.Г. Развитие методической системы формирования информационной и коммуникативной компетентности будущего учителя на основе мултимедиа-технологий. Дис. ... док. пед. наук. 2002. - 504 с.
5. Скляренко А.Н. Технология формирования компетенций. // Методические рекомендации для преподавателя. - Москва, 2011. - 106 с.
