CC BY
19
УДК 002.4 ББК76.17
МУЛОХЦЗАХР ОИД БА ЦИТЪА ВА МАФ^УМИ АДАБИИ ОН
РАЗМЫШЛЕНИЕ О ЖАНРЕ КИТ А И ЕЁ ЛИТЕРАТУРНОЙ ПОНЯТИЕ
REFLECTING ON THE GENRE OF KIT'A AND ITS LITERARY CONCEPT
Ёрму^аммадзода Шерму^аммад Рацабалй, номзади илмуои филология, директори Маркази таълимию методии Вазорати маориф ва илми Цумуурии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
Ёрмухаммадзода Шермухаммад Раджабали,к.ф.н.,
директор Учебно-методического центра
Минобрнауки Республики Таджикистан
( Таджикистан, Душанбе)
Yormuhammadzoda Shermuhammad Rajabali,
candidate of philological sciences, director of the Educational-Methodical Centre under the Ministry of Education and Science of Tajikistan Republic (Tajikistan Republic),E-mail: [email protected]
Вожа^ои калиди; адабиётшиноси, анвои адаби, цитъа, анвои цитъа, таърихи адабиёт, мароуили адаби, назарияи адабиёт, шеър
Дар мацола дар такя ба сарчашмауои муътамади адаби мафууми истилоуии цитъа шару ёфта, он уамчун жанри мустацили адаби муаррифи мешавад.Таъкид мешавад, цитъа дар адабиёти форс-тоцик дар асри Х пайдо гашта, баъдтар дар эцодиёти аксар шоирони асруои минбаъда дучор меояд.Тазаккур меравад, ки цитъа ба осори манзум мансуб буда, ки шеъри дарбори нест, сарфи назар аз он чизе, ки зоуиран аз навъи ашъори дарбори - цасида сарчашма мегирад. Хотирнишон мешавад, ки дар цитъа аксар вацт шоирон фикру андеша, орзу, мулоуизауои худро дар бораи уаёт ва сарнавишти шахс ва гайра баён мекунанд.Аз ин ру, рушди он бо дигаргунщои гуногуни уаёт алоцаманд аст ва дар тасвири даврауои номусоиди уаёти цомеа ва шахсияти шоир ба камол мерасад.
Ключеые слова: литературоведение,виды жанр, жанр китъа,вид история литературы, литературный период, теория литературы, поэзия
В статье на основе достоверных литературных источников разъясняется термин кит^а и представлено его как самостоятельный литературный жанр.Отмечается, что кит'а в таджикско- персидской поэзии появилась в творчестве поэтов X века и в дальнейшем она встречается в творчестве большинства поэтов.Подчеркивается,что кит'а относится к поэзии не придворной, вопреки тому, что, видимо, происходит от придворного вида поэзии - касыды. Упоминается, что в кит 'а чаще всего поэты выражают свои думы, чаяния, размышления о жизни и судьбе человека и т.д. Поэтому её развитие связано с различными переменами жизни и достигает совершенства в описании неблагополучных периодов жизни общества и личности поэта в произведениях многих поэтов следующих веков.
Key-words: literary criticism, types of genre, genre of kita, type of history of literature, literary period, theory of literature, poetry
Designing on the premise of reliable literary sources, the author of the article explains the term kita and presents it as an independent literary genre. It is underscored that kit'a in Tajik-Persian poetry appeared in the creations of poets who lived in the X-th century and later it is found in the most poetsл creations. The author lays an emphasis upon the idea that kit'a does not belong to the courfspoetry, in spite of what apparently comes from the court type of poetry - qasida. It is mentioned that in the relevant genre most often poets express their thoughts, aspirations, reflections on the life and fate of a person, etc. Therefore, its development is associated with various changes in life and reaches perfection in describing the unfavorable periods of the life of society and personality of the poet in the literary productions of many poets of the following centuries.
Омузиш ва тахкиди масъалахои адабиётшиносй, ба хусус, дарку маърифати анвои адабй яке аз корхои мухими ахли тахкик махсуб мешавад, ки дар шинохт ва маърифати адабиёти миллй мусоидат хохад кард. Муайян намудани ташаккул ва тахаввулоти жанрхо дар марохили мухталифи таърихи адабиёти точик дар илми адабиётшиносии точик собидаи тулонй дошта, дар ин замина рисолаву маколоти мутааддиде руи кор омадаанд. Бо вучуди ин, хануз мавзуъ ва
масъаладои гуногуни тадкикй мавчуданд,ки дар мyайян намyдани чанбадои номакшyфи таърихи адабиëти Форсу точик ба тадкику омузиши дамачониба ниëз доранд.
^итъа яке аз анвои мудими шеъри форсй - точикй мадсуб ëфта, омузиши омилдои пайдоиш, адвори тадаввулу таназзул, мавзуву мундаричоти аслии он дар шинохти густардаи авзои сиëсивy ичтимой ва мадании замон мусоидат намуда, дар маърифати мародили таърихи адабдатамон созгор ходад буд. Тадлили мукаттаоти шоирони асрдои Х-ХУ чун Рудакй, Шадиди Балхй, Маъруфии Балхй, Дакикй, Адмади Мансур, Хусрави Сарахсй, Дакикии Тусй, Мантикии Розй, Кисоии Марвазй, Носири Хисрав, Масъуди Саъди Салмон, Анварй, Хоконй, Саъдй, Ибни Ямин ва дигарон ба хубй собит менамояд, ки дар китъа сарнавишти чомеа, афкори ичтимоию сиëсй ва бадеию ахлокии он тачассум гардида, набзи замона, шуру шарри айëм, орзую максади омма ва ë гуруддои алодидаи чомеа хело равшан инъикос ëфтааст.
Ин жанр дар даврадои гуногуни инкишофи чомеа вобаста ба руди сиëсию ичтимоии замон мазмуну мудтавои мухталиферо фаро гирифта, годо ба авчи аълои инкишофи худ расида, годе дам аз равнак бозмондааст.Назаре ба сайри таърихии китъа маълум месозад, ки дар адабдатшиносии точик перомуни жанри китъа, таърихи пайдоиш ва мафдуми истилодии он тадкикоти чандон амику дакике руи кор наомадааст. Аз осори бокимондаи шуаро маълум аст, ки намунадои китъа дамчун жанри мустакили адабй дануз дар осори шоирони пеш аз карни Х дар сурудадои Мудаммад ибни Bасифи СагзйДанзалаи Бодгисй, Мадмуди Bарроки Х,иравй, Фирузии Машрикй, Абусалики Гургонй дида мешавад ки мадз дамин китъадо дар ташаккул ва тадаввули адабдати форсй-точикй ва ривочи жанрдои адабй накши боризе гузоштаанд (2).
Таърихнависони адабиëти форсй-точикй дар таърифи китъа аксар бар онанд, ки китъа ба маънии пора, тика,дисса ë бахши чизе аст. Мураттибони «Шамс-ул-лугот» менависанд: «^итъа пораи чизе ва дар истилод ду байт ë здада, ки матлаъ набошад» (13,135).
Дар «^дас-ул-лугот» китъа чунин шард дода шудааст: «Порае аз дар чиз ва дар истилоди шуаро ду байт ë здада, матлаъ дорад ë надорад, Tyë, ки он аз газал ë касида бурида шудааст» (7,139).
Муаллифи «Кашф-ул-лугот» Абдуррадим ибни Адмади Сур китъаро ин тавр маънидод мекунад: «^итъа чанд байт, ки дар он матлаъ набошад ва байте, ки аз газал ва ë аз шеър бурида оварда бошанд» (1,144).
Дар аксари лугатномадо ба чузъ аз «Х,афт кулзум», дамин маънй такрор мешавад. Муаллифи «Х,афт кулзум» масъаларо густардатар шард дода, дар руди чоруми бадри савуми кулзуми дафтум чунин меорад: «Бидон, ки китъа дар лугат пораест аз чизе ва дар истилод абëте чанд, ки муттадид бошад дар вазн ва кофия ва матлаъ надорад, зеро ки агар матлаъ бошад, то нуздад байт газал ва здада аз ин касидааст ва акалли китъа ду байт ва аксарашро дадди муайян нест» (13,46).
Эдуард Браун дар чилди дувуми «Таърихи адабдати Эрон» менигорад, ки китъа пораест аз касида ë худ шеъри чудогонаи нотамомест ë шеъри тамом шуда аст, ки шоир касди давом додани он надорад. Дар бисëр мавриддо услуб ва мундаричаи китъа гуводй медидад, ки он аз аввал барои шеъри чудогонаи мустакил таъин шудааст (4,34).
Мулодизоти муаллифи «Ал-муъчам фи маъойири ашъор-ил-Ачам» дар бораи китъа чунин аст: « бидон ки чун абëт мутакаррир шуд ва аз понздад даргузашт, онро касида хонанд ва дарчи аз камтар бувад, онро китъа гуянд. Bа дар касоиди порсй лозим аст, ки байти матлаъ мусарраъ бошад, яъне кофияи дар ду мисраъ дар дуруф ва даракот яке бошанд ва илло онро китъа хонанд, дарчанд аз бист байт даргузарад»(12,165).
Дар «Фарданги форсии Амид» микдори мисраъдо дар китъа ба эътибор гирифта шудааст: «^итъаи шеър он аст, ки аз дафт байт камтар бошад».(16.)
Он чи ки ба назар пурра ва возедтар мерасад, шарди китъа дар «Лугатнома»-и Дедхудост. Чунончй: «^итъа - пора аз чизе. Пора ва дисса аз чизе. Тикаи чизе. ^итъа дар истилоди шуаро абëти мусалсал дар маънй ва муттадид дар вазн ва кофия бидуни матлаъ. Акалли абëти китъа ду шеър аст ва барои аксар даде нест, аммо ба дувист намерасад, чи алфози як кофия дар забони форсй ба дувист намерасад..^а ба фатдаи аввал ба хдр ду маънй галати машдур аст. ^итъа шеъри дафт байт ва камтар ë дад байт аст. Ду байт ë здада матлаъ дорад ë надорад, Tyë ки он пора аз газал ë касида бурида шудааст. Bа бо ин маънй бо фатда хатост» (17).
Дар «^ожаномаи дунари шоирй»-и Майманат Мирсодикй дамкофия набудани ду байти аввали китъа, аз ду то сй адад будани микдори байтдо ëдрас карда шудааст. Чунончй «Мудимтарин вачди мушаххасаи китъа ин аст, ки як мавзуи водид аз кабили дачв, тадният ë дикояти ахлокй дар он дунбола мешавад. Аз ин чидат аглаб шеърдоеро, ки дорои мавзуи водид дастанд, бидуни таваччуд ба сохтори он аз назари кофия, китъа номидаанд. Бисëре аз шеърдое,
ки ба китъа маъруф шудаанд, аз назари сохтори касидаи кутод ё маснавй дастанд, аммо хусусияти аслии китъаро, ки ваддати мазмун аст, дар худ доранд (6, 248).
Рочеъ ба масъалаи шинохт ва маърифати китъа ба фардангу луготи муосири точик назар андозем, равшан мегардад, ки дар «Фарданги забони точикй» китъа чунин шард дода шудааст: «^итъа - 1. Тика, пора, порча, кисме аз чизе. 2. Шакли шеъриест, ки мисраи дуюми дамаи байтдо дамкофия меоянд» (10,18 ).
Дар «Энсклопедияи Советии точик» ва «Энсклопедияи адабиёт ва санъати точик» шакли кофиябандии китъа: аб, вб, гб ва гайра ёдрас мешаваду микдори мисраъдо. Дар ин маколадо ишорае ба пайдоиши китъа дам даст: «^итъа дамчун шакли мустакили шеър дар асрдои 8-9 дар заминаи эчодиёти даданакии халк ташаккул ёфтааст» (17,19; 18,20).
Тадкики жанри китъа дар адабиётшиносии точик аз маколаи «Рудакй ва китъасарой»-и М. Бакоев огоз мешавад. Мавсуф гуфтадои «Кашф-ул-лугот»-и Абдуррадим ибни Адмади Сур, «Шамс-ул-лугот», «Гиёс-ул-лугот», «Хафт кулзум»-и ^абул Мудаммад, «Мачмаъ-ус-саноеъ»-и Низомиддин Адмади Содикиро дар бораи мафдуми китъа мисол меорад, ки аз иттилооти болой тафовуте надоранд Чунончй: «^итъа дар истилод, дамон навъе, ки дар сарчашмадои адабй дида мешавад, яке аз шаклдои назм мебошад, ки дачми он ду байт ва ё зиёда аз он буда, аксаран матлаъ надорад ва дар он шоир, асосан, афкори тарбиявй-ахлокй, ичтимой-фалсафй ва годдо масъаладои ишку ошикиро ифода менамояд» (3,147).
Дар асардои илмии адабиётшиносони эронию точикй, аз чумла Зайнулобиддини Муътаман, Сируси Шамисо, Радим Мусулмонкулов, Шодзамон Радмон ва дигарон низ маъно ва мафдуми истилодии китъа такрибан ба дамин мазмун шард ёфтааст(5; 9; 8; 15).
Аз чумла, Зайнулобиддини Муътаман дар мавриди китъа менигорад, ки: «Чанд байти муттадидулвазн ва муттадидулкофияро, ки бар хилофи касида ва газал дорои матлаи мусарраъ набошад, китъа гуянд» (5, 42).
Сируси Шамисо низ дар баробари шарди таърифи китъа андешаи гузаштагонро перомуни аз касида чудо шудани он мукарраран таъкид мекунад.Чунончй: «^итъа шеърест,ки маъмулан матлаи мусарраъ надошта ду ё бештар байт дорадДитъаро ба ин эътибор, ки гуё порае аз касида аст, ба ин ном номидаанд ва чамъи он китъаот астДитъаро бештар дар баёни матолиби ахлокию таълимй ва номанигорию шикоят ва такозою аз ин кабил ба кор мебаранд» (9,290).
Адабиётшиноси точик Шодзамон Радмон низ зимни баррасии жанри китъа андешадои Шамси ^айси Розй,Шамси Фахрй,Хусайн Воизи Кошифй, Точулдаловй барин адабиётшиносони асримиёнагй ва шаркшиноси маъруф Шиблии Нуъмониро ба асос гирифта, таъкид медорад,ки:«Чунон,ки мебинем, донишмандони асрдои миёна Шамси ^айс,Шамси Фахр,Точулдаловй,Кошифй ва монанди индо китъаро дам як чузъи касида медонандДитъа ва касида дар шаклу маънй ба дамдигар шабодат доранд,баъзе мавзуъдои муштарак низ миёни ондо даст.Аз ин лидоз «каламае аз касида» номидани китъа аз тарафи Шиблй беасос нест»(15, 74).
Аз омузиши осори адабию илмии адабиётшиносони гузаштаю муосир равшан мешавад, ки дар хусуси китъа ду гуна андеша мавчуд мебошад. Дар мавриди аввал китъа пораи шеърие, ки аз касида ё газал ё шеъри дигаре чудо шудааст.Дар акидаи дувум, китъа шеъри мустакил аст.
Хамчунин,дар баъзе сарчашмадои гузаштаю муосир китъаро фокиди матлаъ донистаанд, ки бисёр шоеъ аст, вале годо бо матлаи мусарраъ омадани китъаро дам таъкид кардаанд. Чунончи, Зайнулобиддини Муътаман менависад: «Гуфтем, ки нахустин байти китъа монанди соири абёт набояд мукаффо бошад ва голибан шуаро дар сурудани китъа ин шартро нигод доштаанд, аммо годе низ онро мусарраъ меоваранд ва чун аз лидози теъдоди абёт ва ихтилофи мавзуъ ва мушаххасоти умумии дигар чунин шеъреро наметавон дар шумори касидаю газал овард, ночор онро бояд дар шумори китъаот мадсуб дошт» (5, 43).
Адабиётшиносон Сируси Шамисо ва Шодзамон Радмон низ дамин акидаро чонибдоранд. «Бар хилофи он чи шоеъ аст, -менависад Сируси Шамисо, - байти аввали китъа мумкин аст мусарраъ бошад. Бад-ин тартиб дар год шеъре ду байт дошта бошад ва матлаи он дам мусарраъ бошад, мумкин аст рубой ё дубайтй ва ё китъа бошад, дар ин сурат мояи имтиёзу ташхиси ондо вазни шеър аст» (9, 290).Мудаккики эронй Хусайн Холикирод оид ба таърифи китъа чунин меорад: «^итъа дар лугат ба маънии пора ё бахше аз як чиз аст. Донишманди эронй низ Хумой дар таърифи китъа навиштааст: «Навъи абёте аст бар вазн ва кофия, маъмулан бидуни матлаъи мусарраъ, ки аз аввал то охир дама марбут ба якдигар, рочеъ ба як мавзуъи ахлокй ва дикояти ширин ё мадду дачв ва тадният ва таъзият ва амсоли он бошад...ва чун ин навъ шеър шабед ба порае аз абёти авосити касида аст, онро китъа номидаанд»
Мухадкиди мазкур дар такя ба таърифи китъа, ки аз чониби адабиётшиносон ироа гардидааст ба чунин хулоса меояд.
«Бинобар ин дитъа ба навъе аз шеър гуфта мешавад, ки дорои вижагихои зер бошад:
1.Аз назари теъдоди абёт шеъреаст, ки хадди адалл 2 байт ва хадди аксар худуди 30 байт дорад. Албатта, гохе дитъахое дида шудааст, ки теъдоди абёти онхо аз 50 байт хам тачовуз аст.
2.Аз назари дофия охири байти аввал бо охири дигар абёт хамдофия аст, вале ин нукта умумият надорад, зеро дар девони бештар дитъасароён, дитъахое дида мешавад, ки монанди дасида ва газал матлаи мусарраъ дорад. Яъне охири мисраи аввал низ бо охири хамаи абёт хамдофия аст.
3.Аз назари мухтаво ва мавзуъ аглаб дитъа дар бораи пандхои ахлодй, интидодхои ичтимой, масоили сиёсй, замм ва хачв, мадх ва марсия сухан ба миён меоварад ва маъмулан як мавзуъро дар бар мегирад.
4.Аз назари нахваи баён бисёре аз дитъахо дар долиби достон ва хамрох бо тамсил аст. Ва барои баёни онхо аз забон муховара ва тахотаб истифода мешавад» (16,7-8).
Тавре аз гуфтахои фавд бармеояд,агарчй аксари мухаддидон дар таърифи дитъа хамадидаанд,вале боз хам як таърифи мушаххас,ки аз он битвонем ба сухулат дитъаро аз дигар анвои шеърй,хусусан аз газал ва дасида чудо намоем вучуд надорад.Х,ам аз назари теъдоди абёт,хам аз назари дофия ва хам аз назари мухтавою мавзуъ дитъа дар мавриди доштани матлаи мусарраъ метавонад,мушобехи газал ва дасида бошад, ки ин холат ташхиси онро аз газал ва дасида хело мушкил мегардонад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Абдурахим ибни Ахмади Сур/А.Абдурах,им.- Кашфуллугот, чилди 2, Лакхнав-1879
2.Ашъори хамасрони Рудакй. Душанбе-2007.- 480 с.
3.Бадоев, М. Рудакй ва дитъасарой/М.Ба^оев.- Сталинобод, 1958,-240 с.
4.Браун, Э. Таърихи адабиёти Эрон/Э.Браун.- Техрон - 1341,- 488с.
5.Зайналобиддини, Муътаман.Тахаввулоти шеъри форсй/М.Зайналобиддин.-Техрон-1371,- 414с.
6.Майманат, Мирсодидй/м.Майманат.-Вожаномаи хунари шоирй. Техрон-2007,- 397 с.
7.Мухаммад, Гиёсиддин. Fиёсуллугот/F.Муx,аммад.-Ч,илди -2, Душанбе-1988,- 446с.
8.Мусулмониён, Р. Назарияи адабиёт/Р.Мусулмониён.-Душанбе-1990,- 334с.
9.Сирус, Шамисо. Анвои адабй/Ш.Сирус.- Техрон-1386,-343с.
10.Фарханги забони точикй. Ч,илди-2, Москва-1969,-952с.
11.Фарханги Амид. Техрон-1342,-1444с.
12.Шамси, ^айси Розй. Алмуъчам/ШД.Розй.- Душанбе-1991,-464с.
13.Шамсуллугот. Ч,илди 1, Бомбай-1277х.
14.Шиблии, Нуъмонй. Шеърулачам/Ш.Нуъмонй.-Техрон -1337,-195с.
15.Шохзамон, Рахмон. Тахаввулоти вохидхо/Р.Шох,замон.-Душанбе-2010,-310 с.
16.Х,усайн, Холикирод. ^итъа ва дитъасарой дар шеъри форсй/ХДусайн.-Техрон- 1375,-507с. 17.Энсиклопедияи советии точик. Ч,илди-8, Душанбе-1988,-592с.
18.Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик. Ч,илди-2, Душанбе-1988,-544с.
REFERENCES:
1.Abdurahim ibn Ahmad Sur. Kashfullughot/.- - V.2., - Lucknow, 1879.
2.Rudakfs Companions Poetry. - Dushanbe, 2007. - 480 p.
3.Bakaev, M. Rudaki and Kita Writing. - Stalinabad, 1958, - 240 p.
4.Brown, E. The History of Iranian Literature. - Tehran, 1341 hijra, - 488 p.
5.Zaynalobiddini, Mutaman. Evolution of Persian Poetry. - Tehran, 1371 hijra, - 414 p.
6.Maimanat, Mirsadiqi. Glossary of Poetic Mastership. - Tehran, 2007, - 397 p.
7.Muhammad, Ghiyasiddin. Hypocrisy. - V.2., - Dushanbe, 1988, - 446 p.
8.Muslims, R. Literary Theory. - Dushanbe, 1990, - 334 p. 9.Sirus, Shamiso. Literary Genre. - Tehran, 1386 hijra, - 343 p. 10.Dictionary of the Tajik Language. - V,2, - M., 1969, - 952 p. H.Amid's Dictionary. - Tehran, 1342 hijra, - 1444 p. 12.Shamsi, Kaisi Rozi. Almujam. - Dushanbe, 1991, - 464 p. 13.Shamsullugot. - V.1, - Bombay, 1277 hijra.
14.Shiblii, Numani. She'rulajam. - Tehran, 1337 hijra, - 195 p. 15.Shohzamon, Rahmon. Evolution of Elements... - Dushanbe, 2010, - 310 p.
16.Hussain, Holikirod. Kita and its Writing in Persian Poetry. - Tehran, 1375 hijra, - 507 p.
17.The Tajik Soviet Encyclopedia. - V.8., Dushanbe, 1988, - 592 p.
18.Encyclopedia of Tajik Literature and Art. - V.2., - Dushanbe, 1988, - 544 p.
