Научная статья на тему 'МУАММОЛИ ЎҚИТИШ АДАБИЙ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАР ФАОЛЛИГИ ВА ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ВОСИТА'

МУАММОЛИ ЎҚИТИШ АДАБИЙ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАР ФАОЛЛИГИ ВА ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ВОСИТА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

126
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муаммо / муаммоли таълим / ўқиш дарслари / ижодий фикрлаш. / problem / problem education / reading lessons / creative thinking

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — И. Р. Рахимова

Ушбу мақолада бошланғич ва юқори синфларда муаммоли таълимдан фойдаланишнинг назарий-методик асосларига эътибор қаратилган. Ўқиш дарсларида муаммоли таълимдан фойдаланиш орқали кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар интеллектини ривожлантириш масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMATIC EDUCATION PROVIDES PUPIL’S ACTIVITY AND EDUCATIONAL EFFICIENCY IN LITERARY EDUCATION

This article focuses on the theoretical and methodological framework of using problem-based learning in primary school. The lessons focus on the development of the intellect of junior high school students using problem-based learning.

Текст научной работы на тему «МУАММОЛИ ЎҚИТИШ АДАБИЙ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАР ФАОЛЛИГИ ВА ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ВОСИТА»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-480-485

МУАММОЛИ УКИТИШ - АДАБИЙ ТАЪЛИМДА УКУВЧИЛАР

ФАОЛЛИГИ ВА ТАЪЛИМ САМАРАДОРЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ

ВОСИТА

И. Р. Рахимова

Хоразм вилояти, Урганч тумани хркими маслахдтчиси, педагогика фанлари

буйича фалсафа доктори е-mail: intizor_78@inbox.uz

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бошлангич ва юкори синфларда муаммоли таълимдан фойдаланишнинг назарий-методик асосларига эътибор каратилган. Укиш дарсларида муаммоли таълимдан фойдаланиш оркали кичик мактаб ёшидаги укувчилар интеллектини ривожлантириш масалалари ёритилган.

Калит сузлар: муаммо, муаммоли таълим, укиш дарслари, ижодий фикрлаш.

PROBLEMATIC EDUCATION PROVIDES PUPIL'S ACTIVITY AND EDUCATIONAL EFFICIENCY IN LITERARY EDUCATION

ABSTRACT

This article focuses on the theoretical and methodological framework of using problem-based learning in primary school. The lessons focus on the development of the intellect ofjunior high school students using problem-based learning.

Keywords: problem, problem education, reading lessons, creative thinking.

КИРИШ

Бугунги таълимнинг энг му^им жихдтларидан бири унинг инсонийлиги ва инсонпарварлигидадир. Таълим жараёнининг инсонга йуналтирилганлиги, бу жараёнда таълим олаётган хдр бир укувчининг интеллектуал ва жисмоний имониятлари, рухдй хрлати хдмда хдр томонлама ривожланишининг хдсобга олиниши бу тамойилнинг асосидир. Мазкур тамойил таълим характерининг укувчилар билиш фаолиятидаги шахсий интеллектуал имкониятларига асосланган хрлда узгартирилишини такозо этади. Бу жараённинг зарурий шартларидан бири укитишнинг янги технологиялари ва таълимнинг новаторлик методларидан фойдаланишдир.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-480-485

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Адабий таълимда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланилган дарсларда аклнинг мослашувчанлиги, тафаккурнинг чукурлиги, мустакиллиги ва мантикийлиги таъминланишига, ижодий тасаввурнинг ривожланишига, мустакил фаолиятга ва айни замонда, хар кандай холатга танкидий ёндашув куникмаларини шакллантиришга хам эришилади.

Кичик ёшдаги укувчилар билан ишлаганда муаммоли таълим технологиясидан тизимли равишда фойдаланиш уларда фикрлаш, яъни уз тафаккур фаолиятини бошкариш, максадни белгилаш ва унга эришиш йулларини аниклаш маданиятинининг дастлабки белгиларини хам шакллантиради. Бундан ташкари, Н.Ф. Тализинанинг таъкидлашича муаммоли укитиш кечими: «муаммони куриш, масалалар куйиш, уз фаразларини илгари суриш, тушунчаларга аникликлар киритиш, кузатиш, хулосалар чикариш, таккослаш ва укув материалини тартибга солиш, матн билан мустакил ишлаш куникмаларини шакллантиради. Буларнинг барчаси, уз навбатида билимларни мустакил эгаллаш ва бу жараёнда муваффакиятларга эришиш асосидир»1.

НАТИЖАЛАР

Бошлангич синфлар укиш дарсларида муаммоли таълим элементларидан фойдаланишнинг укувчи интеллектини кутариш, ижодий кобилиятини ошириш, унинг хар томонлама, айни замонда, гормонал ривожланишини таъминлаш, хар хил ижодий фаолият турларидан фойдаланиш, билимларни янги вазиятларда куллаш ва укув муаммоларини хал этиш, ижодий фаолият тажрибасини шакллантириш хамда ривожлантириш, ижтимоий, ахлокий эхтиёжларини шакллантириш каби хусусиятларини хам таъкидлаб курсатиш жоиздир.

Бошлангич синфларда муаммоли таълимдан фойдаланилганда фаразларни шакллантириш жараёнида укитувчи: куйилган муаммоли масалани укувчилар узлаштиришларига эришиш максадида уни аник шакллантириши; укувчиларга муаммонинг ечими, тахлили борасида кумаклашиши, яъни нима берилгани, нималарга эришиш лозимлиги, кандай фаолият турларидан фойдаланиш борасида ёрдамлашиб юбориши; укувчилар фаолиятини ташкил

1 Талызина Н. Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. Книга для учителя. — Москва: Просвещение, 1997. — 75-с.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-480-485

этишда йуналиш бериб юбориши; укувчилардан батафсил асос, таклиф ва фаразлар исботини талаб килиши максадга мувофикдир.

Бошлангич синфларнинг укиш дарсларини ташкил этишда муаммоли таълимдан фойдаланишда укитувчи хар хил усул ва методлардан, яъни назарий ва амалий характердаги муаммоли топшириклар хамда саволлардан фойдаланиши максадга мувофикдир. Методик адабиётларда муаммоли вазиятларда ишлаш боскичида укувчиларнинг билиш фаолияти тизимини инобатга олган холда куйидаги катъий режа асосида иш олиб бориш тавсия этилади:

1. Аввалги тажрибаларни фаоллаштириш.

2. Муаммо ечимининг маълум йулларини кидириш.

3. Улардан асосли равишда воз кечиш.

4. Муаммо ечимининг фаразларини шакллантириш.

5. Фаразларнинг исботи ва текширилиши.

6. Маълум хулосага келиш2.

Куйи синфларнинг укиш дарсларида хам муаммонинг ечими билан боглик барча ишлар укувчиларнинг узлари томонидан амалга оширилиши максадга мувофикдир. Лекин, айни замонда, укитувчининг кумаги хам рад этилмайди. Укитувчининг бу жараёндаги ёрдами минимал даражада ва уринли булиши такозо этилади. Бошлангич синфларнинг укиш дарсларида кулланиладиган муаммоли таълим ижобий самара бериши учун маълум тизимга солинмаган муаммоли вазифалар укувчиларнинг абстракт ва мантикий тафаккурини шакллантиришга кодир эмаслиги, мустакил ижодий, тадкикотчилик куникмалари шаклланишига акс таъсир курсатишини хам унутмаслик лозим.

МУХОКАМА

Муаммоли таълимнинг асосий талабларидан бири - укитувчи фаолиятининг тизимлилиги ва изчиллигидир. Муаммоли вазиятларнинг

2 Маранцман В. Г., Чирковская Т. В. Проблемное изучение литературного произведения в школе. - Москва: Просвещение, 1997.; Махмутов М. И. Организация проблемного обучения. - Москва: Просвещение, 1997.; Мельникова Е. Л. Проблемный урок в начальной школе или как открывать знания вместе с детьми //Начальная школа. -1999. - №5. - С. 31-37.; Никандров Н. Д. Проблемное обучение. //Воспитание школьников. -1983. -№12. - С. 13-14.; Оконь В. Основы проблемного обучения. - Москва: Просвещение, 1998.; Прусова В. И. Использование методов и приёмов проблемного обучения на уроках русского языка и литературы. -http://www.dpo-smolensk. ru/biЫioteka/inform_obespech/kaf-guman-cikl/3-1.pdf.; Рамзаева Т. Г. Урок чтения в современной школе. https://lektsii.com/2-2042.html.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-480-485

тизимлилиги билан боглик ишларни амалга оширишдан олдин укитувчи куйидаги методик талаблар:

1) бошлангич синфлар укувчилари узлаштиришларига мос жихатлар камраб олиниши;

2) муаммоли таълим технологиясида фойдаланиладиган анъанавий ва инновацион методларнинг укувчилар томонидан узлаштирилишга мослиги;

3) укувчиларда шакллантирилиши кузда тутилган мустакил-ижодий ва тадкдкдй-ижодий тафаккур белгиларининг шаклланиши;

4) муаммоли вазиятларнинг хар хил кийинликдаги, кичик укувчилар учун оптимал вариантларини камраб олиши;

5) укитиш жараёнида муаммоли вазиятларнинг мазмунан кийинлик даражасига, тизимига, изчиллигига куйиладиган талабларни инобатга олиши максадга мувофикдир.

Юккори синфлар адабий таълимини ташкил килишда таълимнинг узвийлик ва изчиллик тамойилларига таянган холда укув топшириклари ва муаммоли саволларнинг мураккаблик даражасини бироз ошириш максадга мувофикдир. Умумий урта таълим мактабларининг 5-синф укувчилари учун мулжалланган Адабиёт3 дарслигидан узбек адабиётининг таникли намоёндаларидан бири, маърифатпарвар А.Авлонийнинг "Туркий гулистон ёхуд ахлок" асаридан олинган "Ватанни суймак" матни хамда "Ватан" шеърлари урин олган. Таквим-мавзуий режада4 ушбу мавзуни урганиш учун 1 соат ажратилган булиб, III чоракда утиш учун 50-дарс машгулоти мавзуси сифатида киритилган.

Маълумки, Ватан туйгуси инсониятнинг энг мукаддас ва энг муътабар туйгулардан бири. Ватанни шунчаки севиш булмайди, унинг дарди билан ёнмок, огрикли жойига малхам булмок, уз икболини Ватан бахти ила богламок лозим. Авлоний Ватан ва уни севмокликни укувчига шундай тушунтиради: «^ар бир кишининг тугулиб усган шахар ва мамлакатини шул кишининг ватани дейилур. Х,ар ким тугилган, усгон ерини жонидан ортик суяр. ^атто бу ватан хисси — туйгуси хайвонларда хам бор. Агар бир хайвон уз ватанидан — уюридан айрилса, уз еридаги каби рохатда яшамас... Биз туркистонликлар уз ватанимизни жонимиздан ортик суйдигимиз каби, араблар Арабистонларини, кумлик, иссик; чулларини, эскимулар шимол тарафларини, энг совук кор ва

3 https://api.kitob.itsm.uz/data/books/files/741-1e35020a.pdf

4 https://www.kitob.uz/book/1810/reader

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-480-485

музлик ерларини бошка ерлардан зиёд суярлар. Агар суймасалар эди, хавоси яхши, тириклик осон ерларга уз ватанларини ташлаб хижрат килур эди».

Муаллим асар матнини хамда шеърни узи укиб бериши шарт ва укиш жараёнида Ватан туйгуси ифодаланган уринларни узига ишонч, катъият, мамнунлик, ифтихор охангида, шеърнинг кейинги каторларини ачиниш, исёнкорлик акс эттирилган охангда ифодалай олиши, муаллифнинг кечинмалари ва холатни тулик ифодалай олиши лозим.

Зеро Ватан туйгусини сунъий равишда яратиб булмайди.

Матн укиб булингач, укитувчи бир оз тин олиши, укувчилардаги рухий холат ва узгаришни кузатиши лозим. Шундан сунг асар укилиши жараёнида укувчилар кунглида пайдо булган турли хисларни уларнинг тилига олиб чикиш учун бир катор саволларни уртага ташлаш максадга мувофик булади.

-Ватан туйгуси факат инсонларга хос туйгуми?

-Ватан согинчини хис килиш учун инсон ватанидан йирокда булиши керакми?

-Шеърдаги "Онамизсан! Бизни(нг) мушфик онамизсан!

Жавлон уруб яшайдургон хонамизсан!" - мисраларига эътибор каратинг. Нима сабабдан Ватанга -"онамизсан" дейилмокда? Ватан ва Она тушунчалари уртасида кандай богликлик бор, деб уйлайсиз?

- "Сени сотмок мумкинмидур, узинг уйла,

Тилинг булса, хасратларинг тузик суйла!" - мисраларига эътибор беринг. Ватанни сотиш мумкин булса, унинг бахосини нимага тенглаштира олган булардингиз. Шу пайтгача "ватанини сотганлар" хакида эшитганмисиз?

Шу зайлда берилган муаммоли саволлар укувчида Ватан мукаддас даргох эканлиги, Ватанни химоя килиш, душманлардан асраш, тугилган гушасининг равнаки ва фаравонлиги йулида хизмат килиш хар бир юртдошимиз олдидаги бурч эканлигини теранрок англашади. Ёш авлод калбидаги ватанпарварлик ва фукаролик тарбияларига сайкал берилади.

ХУЛОСА

Шаклланиб келаётган шахсни мустакил, мантикий, илмий, ижодий фикрлашга ургатиш, бу йулда учраган тусикларни мустакил равишда, унга ижодий ёндашган холда бартараф этиш куникмаларини таркиб топтиришда шу каби муаммоли савол ва топширикларнинг куйилиши мухим ахамият касб этади. Бундай саволлар укув материали узлаштирилганлигининг исботини таъминлайди, уни мустахкам килади, билимларни катъийлаштиради. Укувчида

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-480-485

укишга ижобий хиссий муносабат уйготади, билим олишга ички эхтиёжни шакллантиради. Бундай таълимда бугунги тарбияшуносликнинг асосий вазифаси - укувчида шахслик сифатлар шаклланиши, ривожланиши муваффакиятли амалга ошади.

REFERENCES

1. Botirova, S. I. (2018). The Role of Artistic Literature In The Spiritual Development of Youth. Мировая наука, (5), 26-28.

2. Ботирова, Ш. И. (2020). Бадиий психологизм критерийлари ва замонавий узбек романчилиги. Tafakkur ziyosi, 2(2), 146-148.

3. Botirova, S. (2021). INTEGRATION AND CLUSTER RELATIONS IN LITERARY EDUCATION. Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal, 2021(02), 23-35.

4. Ботирова, Ш. И. (2021). МОДЕРН ВА МОДЕРНИЗМ ДАВИДА МУЛОХДЗАЛАР. Academic research in educational sciences, 2(3).

5. Makhmudov, K. S. (2021). Using writing speech in the process of teaching English grammar. ISJ Theoretical & Applied Science, 06 (98), 709-712.

6. Makhmudov, K. (2021). LEARNING A FOREIGN LANGUAGE AND THE LANGUAGE TOURISM EXPERIENCE. Журнал иностранных языков и лингвистики, 2(7).

7. Makhmudov, K. (2021). LEARNING A TARGET LANGUAGE WITHIN ITS CULTURE AS AN EFFECTIVE METHOD. Pedagogical Education Cluster: Problems and Solutions, 1, 620-623.

8. Gafforova, G. G., Khaitmetov, R. K., & Madalimov, T. A. (2020). A strategy of action as a complex system. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science, 90(10), 448-452.

9. KUDRATULLAYEVICH, K. R., ABDUVALIYEVICH, M. T., & KARAMATILLOEVICH, A. L. (2020). The Problem of Tolerance in Oriental Philosophy. JournalNX, 6(07), 130-133.

10. Ахмедов, Б. А., Шайхисламов, Н., Мадалимов, Т., & Махмудов, К. (2021). Smart технологияси ва ундан таълимда тизимида кластерли фойдаланиш имкониятлари. Scientific progress, 1(3).

11. Utamuradov, A., Khojiev, T., Isanova, G., & Khaytmetov, R. (2020). The Prospects of a New Template of the Modernization Uzbekistan. Jour of of Adv Research in Dynamical & Control Systems, 2(12), 2670-2676.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.