CC BY
2MUALLIF IDIOLEKTINING EKSTRALINGVISTIK XUSUSIYATLARI *Turdiyeva Nilufar Yokubovna, 2Qaxxorova Mexriniso Qaxramonovna *SamDChTI dotsenti, f.f.n, 2SamDChTI magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10818697
Annotatsiya. Mazkur maqolada tilshunoslik va adaboyotshunoslik uchu dolzarblini kasb etuvchi yonalish, ya'ni muallif idiolekti, uning o"ziga xos ekstralingvistik xususiyatlari va mazkur yonalishga doir yondashuvlar tahlili olib borilgan
Kalit so^zlar: idiolekt, makromadaniyat, mikromadaniyat, lingvomadaniyatshunoslik, stereotip, ekstralingvistik omillar, belgi, designat, tarjimon va retseptor, "dunyoning lingvistik manzarasi", til va madaniy komponent
Muallif individual uslubi ko'plab ilmiy tadqiqotlarning ob'yekti bo'lib xizmat qilib, ularning maqsadi badiiy asar muallifining fikrlari va g'oyalarning tub mohiyatini aniqlashdan, uning o'ziga xos lisoniy xususiyatlarini va tizimini matnda topgan aksini tadqiq qilishdan iborat. Xuddi bizdagi kabi G'arb tilshunosligida ham faol tadqiq qilinayotgan idiolekt atamasi bugungi kunda tilning individual xususiyatlarini o'rganish sohasidagi asosiy tushunchalardan biridir [2, 38]. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, sayyoramizning alohida hududlari o'zlarining madaniy an'analari bilan yirik ijtimoiy tizimlarga sekinlik ravishda qo'shilishi mumkin. Ushbu tizimlar orasida Afrika, Amerika, lotin Amerikasi, Osiyo, Yevropa madaniyati va boshqalarni ajratib ko'rsatish mumkin. Bunday madaniyatlar geografik joylashuvga asoslanadi va o'zlarning ko'lami tufayli makromadaniyatlar nomini olgan. Albatta, bunday makromadaniyatlar ichida millatlararo farqlar mavjud, ammo ularni odatda o'xshashliklar engib chiqadi. Aksincha, ikki makromadaniyatning farqlari globaldir va, albatta, ularning muloqotiga ta'sir qiladi.
Makromadaniyatda bo'lish bilan bir vaqtda, har bir shaxs o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan ma'lum bir ijtimoiy guruhga kiradi. Ushbu guruhlar makromadaniyat tarkibidagi mikrokmadaniyatlardir. Har bir mikromadaniyat makromadaniyati bilan o'xshashliklarga ega, bu ularning vakillariga atrofdagi dunyoni bir xil idrok etishni ta'minlaydi.
Ammo makro va mikro madaniyatlar har doim etnik, diniy, iqtisodiy, geografik asoslar va boshqalar bo'yicha bir qator farqlarga ega [1, 243]. Shunday qilib, madaniyatlarning o'zaro ta'siri makro va mikro darajada amalga oshiriladi.
"Jannat - bu qayerda oshpaz fransuz, politsiyachi ingliz, mexanik nemis va shvetsariyaliklar hamma narsaga mas'ul bo'lsa" mazmunidagi latifa barchaga ma'lum. Milliy stereotiplarga asoslangan hazil nihoyatda qat'iyatli va ko'p asrlar davomida mavjud. Ba'zilar bunday hazillarni etnik kamsitish deb bilishadi, boshqalari esa ularni zararsiz hazil deb bilishadi. Biroq, buning qanday tushunilishidan qat'iy nazar, ushbu milliy xususiyatlar o'n yilliklar davomida odamlar miyasida turg'unlashgani inkor qilinmaydigan haqiqat.
Stereotiplarda haqiqat bormi yoki ular faqat alohida xalqlar haqida xolis fikrlarmi [7]? I. Gasanov "Milliy stereotiplar va dushman qiyofasi" maqolasida ushbu hodisani quyidagicha ta'riflaydi: "Milliy stereotiplar (tushunchaning tor ma'nosida) - bu milliy ongning tabiiy tarkibiy qismlari, odamlarga o'z millatini, boshqa milliy jamoalardan farqini anglashga yordam beradigan o'ziga xos "jamoaviy tushuncha"".
An'anaga ko'ra, "etnik stereotip" atamasi bir millatning boshqasi yoki o'zi haqida barqaror, sxematik va hissiy jihatdan fikrini bildiradi. I. Gasanovning so'zlariga ko'ra, agar qiymat meyor sifatida qabul qilinsa, unda stereotip "ikki karra meyordir", ya'ni me'yorga munosabat normasi
bo'lib chiqadi, chunki u qadriyatlarning o'rtacha va o'ziga xos idrokini o'zida mujassam etgan. Shu bilan birga, stereotiplar insonning siyosiy qarashlarini belgilaydi, chunki ular har qanday hodisani ijtimoiy guruhining qiymat shkalasi bilan bog'lashga yordam beradi. Bosqichma-bosqich, bu makromadaniyatlar o'rtasidagi munosabatlarga ta'sir qiladi. Yorqin misol - Amerika va Yevropa makromadaniyatlari o'rtasidagi qarama-qarshilik [7].
Leksik ma'no tarkibiga kirmasdan va uning oqibatlari natijasi bo'lmasdan, ma'nolar majoziy ma'nolarda, frazeologik oborotlarda, metafora va taqqoslashlarda, yasama so'zlarda turg'unlashadi. O'tkazilgan tajribalar shuni ko'rsatdiki, muayyan xalqning dunyo manzarasida (masalan o'zbek xalqining) nemis milliy xarakterining belgilovchi xususiyatlari sinchkovlik, hamma narsada qoidalarga rioya qilish istagi, qat'iyatlilik, inglizlarda - ehtiyotkorlik, konservatizm, fransuzlarda - joziba, dilkashlik, nafislik. Shunday qilib, leksik reaksiyalarning semantik tahlili dominant leksik komponentni aniqlashga olib keldi, uni lingvistik ma'no va ma'lum bir milliy xarakterning "tamal toshi" deb hisoblash mumkin [6].
Tajriba mualliflarining ta'kidlashicha, ma'lumotlarning katta hajmini tahlil qilishda ularning natijasi tuzatishni talab qilishi mumkinligiga qaramay, ishlab chiqilgan metodologiya milliy stereotiplar haqida yetarlicha ishonchli va ob'yektiv g'oyani beradi.
Ushbu yo'nalishning asoschilari Ye. M. Vereshagin va V. G. Kostomarovning ta'kidlashicha, chet tilini yangi aloqa vositasi sifatida o'zlashtirish orqali inson bir vaqtning o'zida yangi milliy madaniyatni egallaydi. Lingvo mamlakatshunoslik tilning ekstralingvistik jihati bilan o'quv jarayoni nuqtai nazaridan, ya'ni amaliy maqsadlar asosida shug'ullanadi [5].
Lingvomadaniyat ilmiy fan sifatida asosan tilshunoslik bilan mos keladi, lekin ayni paytda bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega. Lingvomadaniyat madaniyatshunoslik va filologiya chegarasidagi sintetik fan bo'lib, til o'qitish masalalari (tilshunoslikdan farqli o'laroq) asosiy vazifa emas.
Lingvomadaniyatning ob'yekti madaniyat va tilning ishlash jarayonida o'zaro ta'siri va bu o'zaro ta'sirni yagona tizim sifatida o'rganishdir. Fanning mazmuni til tizimida takrorlangan va ma'lum bir tarixiy jamiyatning madaniy qadriyatlariga asoslangan jamiyat mavjudligining milliy shakllaridan iborat.
Lingvomadaniyat fanining tadqiqot mavzusi insoniyatning tilda ifodalangan moddiy va ma'naviy madaniyati, ya'ni "dunyoning lingvistik manzarasi"ni o'rganish. Lingvomadaniyat zamonaviy tafakkur va jamiyat hayotiga asoslangan qadriyatlar tizimiga, hodisa va hodisalarni ob'yektiv talqin qilishga, turli xalqlar xayotida sodir bo'layotgan o'zgarishlarni to'liq aks ettirishga qaratilgan, shuning uchun bu fan mafkuraviy, diniy va boshqa ta'limotlardan xoli.
Madaniyatni talqin qilish uni tavsiflashda tizimli yondashuvni talab qiladi. Shuning uchun lingvomadaniyatning vazifasi va uning o'ziga xosligi xalq madaniyatini tilida, dialektik o'zaro ta'siri va rivojlanishida tizimli namoyish etish, shuningdek, zamonaviy madaniy tafakkurni shakllantirishga hissa qo'shadigan konseptual qatorini ishlab chiqishdir. Lingvomadaniyat etnolingvistika bilan chambarchas bog'liq - etnografiyani birlashtirgan, xalqlarning kundalik va madaniy xususiyatlarini, ularning kelib chiqishi, joylashishi va madaniy-tarixiy aloqalari va tilshunosligini o'rganadigan murakkab fandir.
Til va madaniy komponentlar o'rtasidagi aloqalar ikki tomonlama xarakterga ega. Turli madaniyatlar o'rtasidagi aloqa jarayonlari leksik o'zlashmalarda o'z aksini topadi. Lingvomadaniyat doirasida tizimli yondashuv tamoyillarini amalga oshirish mumkin emas, chunki madaniyat haqidagi matnlarning bitta korpusi ham, uni tasvirlaydigan yagona til ham yo'q [4].
Tadqiqotchi U. Ekoning so'zlariga ko'ra, tadqiqot modeli sifatida semiotik sohani qabul qilish kerak. U. Ekoning semiotik maydoni lingvomadaniy sohaning umumlashtirilgan jihati hisoblanadi. Madaniyat tilning funksiyasi sifatida ma'no, pragmatik xususiyatlar va denotativ yo'nalishga ega bo'lgan birliklarning ma'lum tuzilishini talab qiladi [8].
Harakat jarayonidan bizga ma'lum bo'lgan lingvomadaniy birliklarda (belgilar va ularning ma'nolari) semiotikaning asoschilari Ch. Pirs va Ch.Morris to'rt elementni ajratadilar: belgi, designat, tarjimon va reseptor.
Hozirgi vaqtda lingvistik doiralarda idiolekt haqidagi qarashlarda farqlar mavjud. Masalan, ba'zi tilshunoslarning ta'kidlashicha, bitta ijodkor, bitta muallif bir vaqtning o'zida bir nechta idiouslublarga yoki idiolektlarga ega bo'lishi mumkin. Bunday idiostilistik ikki tillilikning eng yorqin namunasi - asarlarida nasriy va she'riy janrlardan foydalangan adiblarni keltirish mumkin, masalan, Osip Mandelstam va Marina Svetayeva, Abdulla Oripov, Shekspir va x.k kabi mualliflar. Har xil turdagi matnlarni tahlil qilish orqali muallifga xos bo'lgan asosiy xususiyatlarni ajratib olish ehtimoli qanchalik katta? Bundan tashqari, "muallif tarjimasi" deb ataladigan hodisani eslatib o'tish ham lozim [3, 170].
Semiotikaning asosiy jihatlaridan biri til birliklarining semantik ma'nosini o'rganadigan semantikadir. Tilning semantik tavsifi so'zlar va dunyo o'rtasidagi munosabatlarning namunasidir. So'zning talqini so'zning qo'shimcha lingvistik mazmunini ochib berish, u tomonidan belgilangan ob'yektlar sinfini, mavzuning xarakterli xususiyatlari va o'ziga xosliklarini namoyish etish tufayli xalqning moddiy madaniyatida ildiz otgan. Turli lug'atlarda bir xil til birligini taqqoslaganda, lingvistik va lingvistik bo'lmagan tarkib to'plami sifatida so'zning lingvistik ta'rifi (til darajasi) bilan lingvistik va madaniy daraja birligi o'rtasidagi farq namoyon bo'ladi. Lingvomadaniy ta'rif belgilangan predmetlar sinfini ularning milliy xususiyatlarida aniqlashga qaratilgan.
REFERENCES
1. Hirschaer St. Dekonstruktion und Rekonstruktion. Pladoyer fur die Erforschung des Bekannten, 1993 // Feministische Studien, 1993.- №2.
2. Turdiyeva N. Y. G'arb tilshunosligida idiolekt tushunchasini o 'rganishning ayrim jihatlari //Western European Journal of Modern Experiments and Scientific Methods. - 2023. - Т. 1. - №. 4. - С. 38-44.
3. Turdiyeva N., Mansurova Z. Analysis of idiolect and idiostyle from the point of view of literary genres //Science and innovation. - 2023. - Т. 2. - №. 12. - С. 170-174.
4. Бендикс Э. Г. Эмпирическая база семантического описания // Новое в зарубежной лингвистике. Проблемы и методы лексикографии. - М., 1983. №14.
5. Воробьев В.В. Лингвокультурология: теория и методы. — М., 1997.
6. Джим Дж. Н. К теории и практике семантического эксперимента // Новое в зарубежной лингвистике. Проблемы и методы лексикографии. - М., 1983. №14.
7. Умберто Э. Роль читателя. Исследования по семиотике текста. - М., 2005.
8. Эко У. Открытое произведение. Академический проект Санкт-Петербург, 2004. - 348 с.
