Научная статья на тему 'Муҳандис-метрологларни тайёрлаш жараёнида “метрология асослари” фанини ўқитишнинг илғор технологиялари'

Муҳандис-метрологларни тайёрлаш жараёнида “метрология асослари” фанини ўқитишнинг илғор технологиялари Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

CC BY
9
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
илғор ўқитиш методикаси / назарий ва амалий машғулотлар / муҳандисметролог / метрология асослари / олий таълим / университет. / advanced teaching methods / theoretical and practical classes / engineer metrologist / metrological foundations / vocational education / university.

Аннотация научной статьи по технике и технологии, автор научной работы — Матякубова Парахат Майлиевна

Мақолада Ўзбекистонда таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш ва битирувчиларнинг компетенцияларига қўйиладиган талаблар нуқтаи назаридан муҳандис-метрологлар учун назарий ва амалий машғулотлар ўтказиш жараёнига илғор технологияларни жорий этишнинг долзарблиги очиб берилган. Метрологмутахассислар компетенцияларининг таркибий қисмлари ўрганилган. Назарий ва амалий машғулотларни ташкил этишнинг энг самарали усуллари ва технологиялари, жумладан, ролли ва ишбилармонлик ўйинлари, тренинглар, лойиҳалар, кейс усули, вазиятни моделлаштириш ва ақлий ҳужум батафсил тавсифланган. Бугунги кунда таълим жараёни узлуксиз, мослашувчан, интенсив, кўп босқичли ва ҳаракатчан бўлиши лозим. Бизнинг фикримизча, ўлчаш асбобларини лойиҳалаш, яратиш ва қўллаш соҳасида муҳандисметрологларнинг касбий тайёргарлигидан фойдаланишга асосланган концепция ижтимоий ва касбий жиҳатдан ривожланган шахсни шакллантириш ғоялари билан суғорилган бўлиши керак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Advanced technologies for teaching “fundamentals of metrology” in the process of training metrological engineers

The article reveals the relevance of introducing advanced technologies into the process of conducting theoretical and practical classes for metrologists in light of a radical reform of the education system in Uzbekistan and the requirements for the competencies of graduates. The components of competencies of an engineer-metrologist are disclosed. The most effective methods and technologies for organizing theoretical and practical classes are described in detail: roleplaying and business games, training, projects, case methods, situation modelling and brainstorming. Today, the educational process must be continuous, flexible, intensive, multi-level and dynamic. In our opinion, the concept of professional training of metrologists in the field of design, creation and use of measuring instruments should be based on the ideas of forming a socially and professionally developed personality based on the use of practice.

Текст научной работы на тему «Муҳандис-метрологларни тайёрлаш жараёнида “метрология асослари” фанини ўқитишнинг илғор технологиялари»

d ) https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-3-7 UDC: 37.012.3(045)(575.1)

МУХАНДИС-МЕТРОЛОГЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА "МЕТРОЛОГИЯ АСОСЛАРИ" ФАНИНИ УКИТИШНИНГ ИЛРОР ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

Матякубова Парахат Майлиевна,

техника фанлари доктори, профессор, "Метрология, техник жи^атдан тартибга солиш, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш" кафедраси мудири, ORCID: 0000-0003-3352-6335, e-mail: tgtu_mss@rambler.ru

Тошкент давлат техника университети

Аннотация. Маколада Узбекистонда таъ-лим тизимини тубдан ислох килиш ва битирув-чиларнинг компетенцияларига куйиладиган та-лаблар нуктаи назаридан мухандис-метрологлар учун назарий ва амалий машгулотлар утказиш жараёнига илгор технологияларни жорий этиш-нинг долзарблиги очиб берилган. Метролог-мутахассислар компетенцияларининг таркибий кисмлари урганилган. Назарий ва амалий машгу-лотларни ташкил этишнинг энг самарали усул-лари ва технологиялари, жумладан, ролли ва иш-билармонлик уйинлари, тренинглар, лойихалар, кейс усули, вазиятни моделлаштириш ва аклий хужум батафсил тавсифланган. Бугунги кунда таълим жараёни узлуксиз, мослашувчан, интенсив, куп боскичли ва харакатчан булиши лозим. Бизнинг фикримизча, улчаш асбобларини лой-ихалаш, яратиш ва куллаш сохасида мухандис-метрологларнинг касбий тайёргарлигидан фой-даланишга асосланган концепция ижтимоий ва касбий жихатдан ривожланган шахсни шакллан-тириш гоялари билан сугорилган булиши керак.

Калит сузлар: илгор укитиш методика-си, назарий ва амалий машгулотлар, мухандис-метролог, метрология асослари, олий таълим, университет.

ПЕРЕДОВЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ПРЕПОДАВАНИЯ "ОСНОВ МЕТРОЛОГИИ" В ПРОЦЕССЕ ПОДГОТОВКИ ИНЖЕНЕРОВ-МЕТРОЛОГОВ

Матякубова Парахат Майлиевна,

доктор технических наук, профессор, заведующая кафедрой «Метрология, техническое регулирование, стандартизация и сертификация»

Кириш

Бугунги кунда Узбекистон Республи-касининг ижтимоий-и;тисодий ривожла-нишида глобаллашув жараёнлари х,амда жах,он и;тисодиёти, мехнат бозорлари, товар ва хизматларга интеграциялашув за-рурияти тобора мухим ахамият касб этиб бормо;да. Олий таълим тизимининг янги ислохот бос;ичида (Tavgeni, Matyakubova, Kuluyev, & Tsitovich, 2021) мутахассислар, бакалаврлар ва магистрларнинг мухан-дислар, жумладан, метрологларнинг касбий тайёргарлигидан утишини таъ-минлаш хамда замонавий и;тисодий ша-роитларда талабаларни кейинги касбий фаолиятга тайёрлашга алохдда эътибор ;аратилмо;да.

Узбекистон таълим тизимини ислох ;илиш бозор и;тисодиётининг узгарув-чан шароитларига мос кадрлар тайёрлаш буйича сунгги ун йилликларда тупланган ;имматли тажрибани умумлаштириш, шунингдек, анъанавий таълимга му;о-бил булган таълим усуллари, шакллари ва технологияларини излаш зарурлигини та;озо этмо;да (Abduvaliyev, Metrologiya, standartlashtirish, sertifikatlashtirish [Metrology, standardization, certification], 2018). Шу ну;таи назардан ;араганда, олий таъ-лимнинг энг мухим муаммоси - бу таълим

жараёнини ташкил этиш ва янги кадрлар тайёрлаш сифатини бошкаришдир. Бугун-ги замонавий таълим жараёни узлуксиз, мослашувчан, интенсив, куп боскичли ва харакатчан булиши лозим. Бизнинг фик-римизча, улчаш асбобларини лойихалаш, яратиш ва улардан фойдаланиш сохасида мухандис-метрологларни касбий тайёрлаш концепцияси амалиётидан фойдаланиш ижтимоий ва касбий жихатдан ри-вожланган шахсни шакллантириш гояла-рига асосланиши керак.

Анъанавий таълим жараёнида касбий таълим олган мутахассисларни тав-сифлаш асосида шуни таъкидлаш мум-кинки, аксарият битирувчиларда куйида-ги хусусиятлар намоён булади:

- ижодкорликнинг пастлиги, касбий фаолият максадларини аник; тушунмасдан кундалик вазифаларни бажаришга эъти-бор каратиш;

- муайян корхонанинг мехнат шароит-ларига ;ийин мослашиш ва жараённинг узок давом этиши;

- корхонанинг тегишли булинмала-ри вакиллари билан хамкорликка етарли даражада тайёр эмаслиги, амалга ошири-лаётган бизнес жараёнлари мохиятини нотугри тушуниш.

Метрология - юнончадан олинган суз булиб, metros - улчов, logos - фан, манти; маъносини билдиради. Бугунги кунда бу сузнинг ахамияти илм-фан ривожланиши, хаётга татби; этилишида жуда катта урин эгаллаганини хисобга олиб, замонавий жамиятда унинг янгича таърифи кабул килинган, яъни "Метрология - улчашлар ха;идаги фан булиб, улчаш усуллари ва воситалари, улар ёрдамида ягона улчаш-ни таъминлаш хамда уларни талаб этил-ган ани;ликка эришиш йулларини урга-тади". Мазкур таърифдан я;;ол куриниб турибдики, метрология, яъни улчашлар фани хозирги кунда тез суръатлар билан ривожланиб бормокда.

Сунгги йилларда амалга оширилаёт-ган ижобий узгаришлардан бири шуки, Узбекистон олий таълим муассасаларида

Ташкентский государственный технический университет

Аннотация. В статье раскрывается актуальность внедрения передовых технологий в процесс проведения теоретических и практических занятий инженеров-метрологов в свете коренного реформирования системы образования в Узбекистане и требований, предъявляемых к компетенциям выпускаемых специалистов. Раскрыты компоненты компетенций специалистов инженеров-метрологов. Подробно описаны наиболее эффективные методы и технологии организации теоретических и практических занятий: ролевые и деловые игры, тренинги, проекты, кейс-метод, моделирование ситуаций и мозговой штурм. Сегодня образовательный процесс должен быть непрерывным, гибким, интенсивным, многоуровневым и динамичным. На наш взгляд, концепция на основе использования профессиональной подготовки метрологов в области проектирования, создания и применения средств измерений должна основываться на идеях формирования социально и профессионально развитой личности.

Ключевые слова: передовая методика обучения, теоретическая и практическая подготовка, инженер-метролог, основы метрологии, высшее образование, вуз.

ADVANCED TECHNOLOGIES OF TEACHING

"FUNDAMENTALS OF METROLOGY" IN THE

PROCESS OF TRAINING METROLOGICAL ENGINEERS

Matyakubova Parakhat Mayliyevna,

Doctor of Technical Sciences, Professor, Head of

the Department "Metrology, Technical Regulation, Standardization and Certification"

Tashkent State Technical University

Abstract. The article reveals the relevance of introducing advanced technologies into the process of conducting theoretical and practical classes for metrologists in the light of a radical reform of the education system in Uzbekistan and the requirements for the competencies of graduates. The components of competencies of engineer-metrologist are disclosed. The most effective methods and technologies for organizing theoretical and practical classes are described in detail: role-playing and business games, trainings, projects, case method, situation modeling and brainstorming. Today, the educational process must be continuous, flexible, intensive, multi-level and dynamic. In our opinion, the concept of professional training of metrologists in the field of design, creation and

use of measuring instruments should be based on the ideas of forming a socially and professionally developed personality based on the use of practice.

Keywords: advanced teaching methods, theoretical and practical classes, engineer-metrologist, metrological foundations, vocational education, university.

булажак мутахассисларни юцори малака-ли профессор-у;итувчилар касбга тайёр-ламо;да. Талабаларнинг маъруза машгу-лотлари, муста;ил ишлар, амалий ва лаборатория машгулотлари, шу билан бирга, хисоблаш ва график ишлар, курс ва бити-рув малакавий ишларини тайёрлаш, шу-нингдек, конференция, коллоквиум, тест ва имтихонларга тайёргарлик куришида айнан ю;ори малакали профессор-у;и-тувчилар кенг жалб ;илиб келинмо;да. Талабаларнинг аудиторияда ишлаши йи-рик лойихалар, мураккаб тузилмалар ва технологик жараёнларни компьютерда визуаллаштириш тасаввурлари ва куник-маларини янада ривожлантиради. Бунга олий таълим муассасаларини замонавий мультимедиа ускуналари билан таъмин-лаш, кафедралар ва кутубхоналарда зарур у;ув, илмий ва техник маълумотларни туплаш, талабаларга улардан фойдала-ниш имкониятини бериш тизимларининг мавжудлиги туфайли эришилмо;да.

Биро; таълим жараёнини тубдан узгар-тириш муаммоси х,али хам долзарб булиб ;олмо;да. Бунда таълим жараёнини таш-кил этиш ва бош;аришда профессор-у;и-тувчиларнинг дастур асосида билим бери-ши, талабаларнинг маълумотларни идрок этиши, уларнинг дарсларда фаол ;атна-шишини илгор таълим технологиялари хамда талабаларнинг самарали амалий фаолияти ор;али ривожлантириш мумкин (Matyakubova & Kuluev, Standardization of accuracy standards, 2020).

Асосий кисм

Дидактик масалаларни хал ;илиш (укув жараёнига нималарни киритиш мумкин, уни ;андай усуллар билан амал-га ошириш керак ва бунинг учун ;андай ёрдам зарур, ха;и;ий ишлаб чи;ариш ва-

зифалари ;андай ташкил этилади ва бах,о-ланади) булажак мухандис-метрологлар-нинг касбий компетенцияларига асосла-ниши керак.

Мухандис-метрологларнинг касбий компетенцияси куйидаги таркибий ;исм-ларни уз ичига олади: мотивацион-;ий-матли, амалий-фаолият ва когнитив-реф-лексив. Ушбу компонентлар узаро боглик;-лик ва ало;адорлик билан тавсифланади. Уларни ривожлантириб, талаба касбий жихатдан узини узи ривожлантиради, та-комиллаштириш воситаларини узлашти-ради ва узини намоён ;илади.

Аралаш таълим тизими мухандис-метрологларни тайёрлашнинг асосий ён-дашувларидан бирига айланиши мумкин. Мухандис-метрологлар техника фанла-ри буйича фанлараро билимларга эга бу-лиши, биринчи навбатда, тизим тахлили асосларини билиши ва амалда топшири;-нинг тизимли тахлилини амалга ошира олиши керак. Улар эгаллаши керак бул-ган билимлар х,ажми шунчалик каттаки, уни узлаштириш учун махсус ёндашув ва таълим технологиялари талаб этилади. Муаммони тизимли тах,лил ;илиш усули-нинг х,ар бир бос;ичини амалга ошириш мухандис-метрологдан фанлараро билим эмас, балки уларнинг муносабатларини тушунишни хам талаб ;илади.

Профессор-у;итувчиларнинг дарс учун ажратилган ва;т ичида муаммоларни хал ;илиш ва уларни тавсифлаш бериши жуда ;ийин. Шунинг учун талабаларнинг фаол муста;ил иш олиб бориши талаб ;илина-ди. Бу эса услубий ну;таи назардан тугри ташкил этилиши керак. Бу муаммони ара-лаш таълимни жорий этиш ор;али хал ;и-лиш мумкин.

Таълимнинг талаб ;илинадиган си-фатини таъминлаш талабаларнинг таъ-лимга фаол жалб этилишига асосланади. Таълим жараёни, у;итишни ташкил этиш масалаларини хал ;илиш ва у;итиш жараёнини режалаштириш лозим.

Таклиф этилаётган методика талаба-ларнинг фанни урганиш жараёнлари ва

76

фойдаланиладиган ахборот ресурслари билан боглик булган бошка масалалар буйича кулланиладиган дастурий таъми-нот ва техник воситаларни афзал куриш-га оид фикрларини хисобга олиши керак. Бу эса талабаларнинг усиш суръатларига осонрок мослашишига имкон беради. Материал хажми ва мураккаблиги эса мухан-дис-метрологларни тайёрлаш сифатини оширади.

Хозирги вактда талабаларни фаол муста;илликка жалб этиш муаммосини хал килишда турли хил ёндашувлар мав-жуд: когнитив фаолият, аралаш таълим (Abduvaliyev, Metrologiya, standartlashtirish, sertifikatlashtirish [Metrology, standardization, certification], 2018), (Matyakubova & Kuluev, Standardization of accuracy standards, 2020), (Ismatullayev, Qodirova, & Jabborov, Fundamentals of metrology, 2021), уз таълим стандартларини жорий этиш (Matyakubova, Ismatullayev, & Torayev, Metrology, standardization and certification, 2015), smart-learning and e-learning электрон таълим технологиялари комбина-цияси, уз-узини бахолаш, тенгдошларни бахолаш ва бошкалар. Анъанавий классик ва онлайн таълим нуктаи назаридан укув жараёнини ташкил этиш масалаларини хал килишда талабаларни фаол жалб этиш билан аралаш таълим (шу жумладан, укув режасидаги фанларни урганиш, сценарий-ларини ишлаб чи;иш масалаларини х,ал килиш) укув жараёни сифатини оширади.

Мууандис-метрологларни тайёрлашда замонавий технологияларнинг куллани-лиши. Мухандис-метрологнинг лавозим йурикномасида куйидаги билимларга эга булиши белгиланган: меъёрий хуж-жатлар, ишлаб чикаришни метрологик таъминлаш буйича инновацион техноло-гиялар, конунлар, карорлар, фармонлар ва фармойишлар, меъёрий-услубий ва бошка йурикномалар; ишлаб чикаришни метрологик таъминлашни ташкил этиш, шунингдек, махсулотларни метрологик сертификатлаш, улчов воситаларини ишлатиш, таъмирлаш, созлаш, текшириш,

таъмирлаш ва саклаш буйича стандарт-лар ва бошка меъёрий хужжатлар; кор-хона томонидан ишлаб чикариладиган махсулотларга куйиладиган техник та-лаблар, уни ишлаб чикариш технология-си; улчаш воситаларининг техник тав-сифлари, конструктив хусусиятлари, мак-сади ва ишлаш тамойиллари, уларни таъ-мирлаш технологияси; улчаш усуллари, автоматлаштирилган тизимлар, улчаш воситаларининг дастурий таъминоти; метрологик назорат ва ишлаб чикаришни таъминлаш сохасида илгор махаллий ва хорижий тажриба хамда компьютер тех-нологияларидан фойдаланиш.

Мухандис-метрологлар куп жихатдан ишлаб чикариш ва технология мухандис-ларининг вазифаларига ухшаш ишларни бажаради (Kim, Anisimov, Barborovich, & Litvinov, 2006). Бу касб эгалари улчаш билан боглик мураккаб, самарали ва хавф-сиз компьютер тизимларини лойихалаш, уларни амалга ошириш хамда уларнинг кандай ишлашини билиши керак. Тизим даражасида муаммонинг тугри ечимини топиш учун унинг тизимли тахлилини ут-казиш лозим:

- назорат ва улчаш тизимлари самара-дорлиги мезонларини аниклаш ва белги-лаш/хисоблаш;

- назорат ва улчаш тизимларининг хакикий холатини бахолаш;

- назорат ва улчаш тизимларидаги бошка жараёнлар билан алокада хал ки-линиши керак булган вазифани куйиш;

- муаммони хал килиш усуллари, нати-жаларнинг тизимнинг бошка хусусиятла-ри ва жараёнларига таъсир килиш дара-жасини бахолаш.

Муаммони тизимли тахлил килиш усу-лининг ушбу боскичларининг хар бирини амалга ошириш мухандис-метрологдан фанлараро билим ва уларнинг муноса-батларини тушунишни талаб килади. Шунингдек, бу касб эгалари куйидаги тегиш-ли сохаларда зарур билимларга эга були-ши лозим:

- тизим тахлили;

PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ

ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ

3 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.03.02 - МЕТРОЛОГИЯ ВА МЕТРОЛОГИЯ ТАЪМИНОТИ

- ;арорларни куллаб-кувватлаш усул-лари;

- хисоблаш тизимлари ва компьютер тармо;лари учун аппарат ва дастурий таъминот;

- оптималлаштириш усуллари;

- ахборот тизимлари ва корхона ахбо-рот инфратузилмасини мониторинг ;и-лиш тизимлари;

- моделлаштириш;

-ахборот назарияси;

- компьютер ёрдамида лойихалаш ти-зимлари;

- маълумотларни химоя ;илиш;

- электрон хужжат айланиши тизим-лари.

Замонавий мухандис-метролог эга булиши керак булган билимлар хажми шунчалик каттаки, уни узлаштириш учун махсус ёндашув ва таълим техно-логиялари талаб ;илинади. Асосийси, мухандис-метролог муаммони тизимли ёндашувга асосланган куплаб омиллар ва чекловларни хисобга олган холда комплекс хал ;илиши керак (Ismatullayev & Qodirova, Metrology, standardization and certification, 2007).

Ю;оридаги фанларни уз ичига олган намунавий укув дастурида бундай хажмдаги материални бериш жуда ;и-йин. Бундан таш;ари, мухандис-метролог томонидан хал ;илинадиган вазифалар жуда хилма-хил булиб, уларнинг хар бири узига хос ёндашувни талаб ;илади.

"Метрология асослари" фанини у;и-тишдан асосий ма;сад метрологияни ул-чашлар, уларнинг ягоналиги ва бирлик-ларини таъминлаш усуллари ва восита-лари хамда керакли ани;ликка эришиш йуллари тугрисидаги фан сифатида би-лиш, ;абул ;илиш ва уни урганиш, билим ва куникмалар хосил ;илишдан иборат. Чунки метрология, унинг булимлари, ;о-нун, ;оида ва меъёрлари метрологик фа-олият ва хизматлар ишлаб чи;ариш жа-раёнларини назорат ;илиш ва бош;ариш, замонавий менежмент тизимларини таш-кил этиш, махсулот сифатини ани;лаш,

улчаш ва талаб этилган меъёрда ушлаб туриш ва таъминлашда энг мухим омил-лардан бири хисобланади (Ismatullayev & Qodirova, Fundamentals of metrology, 2012).

Метрология асосларини билиш ва ани; улчаш жараёнини олиб бориш ор;алиги-на ани; ва объектив маълумотлар олишга эришиш мумкин:

- моддий материал ва энергетик ре-сурслар тугрисида;

- материал, хомашё, яриммахсулот ва тайёр махсулотлар ми;дори ва сифати тугрисида;

- атроф-мухит объектлари холати туг-рисида;

- транспорт ва телекоммуникация воситаларининг сифати, уларнинг самара-дорлиги тугрисида;

- инсон хаёти хавфсизлиги, соглиги ва бир ;анча бош;а маълумотлар ор;али жамиятимиз, юртимизнинг моддий материал, илмий ва техникавий салохияти ва дунё ми;ёсида тутган урни, кишилар ха-ётининг яшаш даражаси ва талабини ;о-ни;тириш даражаси ва х.к.

"Метрология асослари" фанини у;и-тиш услубиятини ишлаб чи;иш ва бу фа-олиятни ташкил этишда замонавий пе-дагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш, унинг методологик, и;ти-содий, техникавий, технологик жихатла-ри билан бир ;аторда самарали услубий ишлари ва усулларига эътибор ;аратиш керак.

Мазкур фанни у;итишда унинг асосий куриб чи;иладиган масалаларига ахамият бериш лозим:

- физик катталиклар бирликларини ;абул ;илиш, тасди;лаш, урнатиш, улар асосида давлат эталонлари ва намунавий улчаш воситаларини тасди;лаш;

- улчаш усуллари, воситалари, асбобла-ри ва назорат ;илиш воситалари назария-сини ишлаб чи;иш ва яратиш;

- улчашлар бирлигини таъминлаш;

- улчашлар хатолигини ани;лаш усул-ларини ишлаб чи;иш, улчаш воситалари,

асбоблари холатини урганиш ва доимо на-зорат ;илиш;

- катталик бирликларини узатиш, уза-тиш усуллари, эталонлар ёки намунавий улчаш воситаларига узатиш усулларини яратиш, ишлаб чи;иш ва такомиллашти-риш.

Мух;андис-метрологларни укитиш усуллари

Амалий-фаолият компоненти ишлаб чи;ариш холатларини тахлил ;илиш, йул-ларни лойихалаш, куриш ва улардан фой-даланишнинг долзарб масалалари мухо-кама ;илинадиган брифинглар, мавзули муаммо-;идирув вазифаларини хал ;и-лиш, тест синовлари, ёзма ва огзаки назо-ратлар туфайли шаклланади.

Касбий компетенциянинг барча тар-кибий ;исмлари билан комплекс ишлаш учун лойиха ва тренинглар усули, яъни гурух иши, шунингдек, ролли ва бизнес уйинлари, мунозаралар энг ма;булдир. Куйида уларни батафсил куриб чи;а-миз.

Ролли уйини (бизнес) касбий компе-тенцияни шакллантиришга ижобий таъ-сир курсатади. Укув жараёнида куйидаги уйинлардан фойдаланиш мумкин: "А ва Б ахоли пунктлари орасидаги масофани улчаш усуллари", "Яшил тул;ин тамо-йили асосида харакатни бош;ариш ти-зимини назорат ;илиш", "Илмий-техник конференция", "Вазият тахлили". Ролли ва ишбилармонлик уйинларининг ижо-бий томони шундаки, укувчилар уйинда иштирок этиб, маълумотни фаол равишда узлаштиради, амалий муаммоларни хал ;илишда ундан фойдаланишни урганади, уларда етарлича гайрат ва ;изи;иш пайдо булади.

Лойща усули талабаларнинг муайян муаммони хал ;илиш учун зарур булган маълумотларни топиш, тар;атиш ва ти-зимлаштиришга ;аратилган муста;ил фаолияти билан тавсифланади. Бу усул талабаларни турли манбалардан маълу-мотлар туплаш, солиштириш ва тизим-лаштиришга ургатади. Профессор-у;и-

тувчилар касбий фаолиятида юзага ке-ладиган хакикий ишлаб чикариш муам-моларини хал килишни таклиф килади. Бу усул булажак мутахассисларда катта кизикиш, мотивация уйготади ва уларни рагбатлантиради. Шунингдек, талабаларнинг лойихалар устида ишлаши, узи-га булган ишончи ошиши, уз-узини хур-мат килиши кобилияти ривожланишига хисса кушади. Бундан ташкари, лойиха усули ёрдамида укувчиларнинг нуткий куникмалари шаклланади, билими оша-ди ва билиш кобилиятлари ривожлана-ди (Kim, Anisimov, Barborovich, & Litvinov, 2006), (Ismatullayev & Qodirova, Metrology, standardization and certification, 2007).

Кейс методы ёки аник, вазиятларни тахлил килиш усули шундан иборатки, амалий дарсда талабаларга мухокама килиш учун фаразий ёки реал вазиятни фильм шаклида огзаки тасвирлаш ёки намойиш килиш таклиф этилади. Про-фессор-укитувчидан мухокама йунали-шини белгилаш ва унинг боришини на-зорат килиш талаб килинади, талабалар эса таклиф килинган вазиятни фаол равишда мухокама килади. Купинча муайян муаммо жамоавий мухокама килина-ди ёки гурух такдимоти утказилади. Про-фессор-укитувчи "хал килинган касбий вазиятлар омбори" деб номланган касбий вазиятларнинг маълумотлар базасини шакллантириш устида ишлаши керак. Ушбу усул келажакда мутахассисларга йул корхоналари тажрибасини урганиш, кабул килинган карорларни тахлил килиш-ни билиш, ишлаб чикариш муаммоларини хал килиш стратегияси ва тактикасини ишлаб чикишга ёрдам беради. Бу эса пи-ровард натижада талабаларнинг касбий компетенциясини оширади.

Амалий машгулотларда утказилаётган тренинглар юкори самарадорликни кур-сатмокда. Улар ишлаб чикариш муаммо-ларини катта профессионаллик билан хал килишга имкон берадиган тор куникма ва куникмаларни шакллантиришга кара-тилган. Тренингларда касбий махоратни

05.03.02 - МЕТРОЛОГИЯ ВА МЕТРОЛОГИЯ ТАЪМИНОТИ

шакллантириш учун илгор психологик-пе-дагогик усуллар ва энг янги техник воси-талардан фойдаланиш кузда тутилган. Мухандис-метролог талабларнинг касбий компетенциясини шакллантириш хамда ижтимоий ва коммуникатив куникмала-рини ошириш учун "Менинг утмишдаги муваффа;иятларим", "Муваффа;иятсиз-ликдан ;очиш", "Маъ;уллаш", "Агар мен булганимда ... , мен ;илардим... " каби тре-нинглардан фойдаланиш тавсия этила-ди (Kim, Anisimov, Barborovich, & Litvinov, 2006), (Ismatullayev & Qodirova, Metrology, standardization and certification, 2007), (Ismatullayev & Qodirova, Fundamentals of metrology, 2012). Улар касбий малака да-ражасини оширишга ёрдам беради ва та-лабаларнинг кейинги касбий фаолиятига ижобий таъсир ;илади.

Вазиятларни моделлаштириш усули (инг. simu atio) - талабалар томонидан корхонада юзага келиши мумкин булган муайян вазиятларни уларнинг о;ибатла-рини башорат ;илган холда симуляция ;илиш. Ишлаб чи;ариш вазиятлари билан ишлаш талабалардан фикрлаш жараёни-ни фаоллаштириш, мухокама ;илиш ва хулоса чи;аришни талаб ;илади. Бу тала-баларни куриб чи;илаётган ходисанинг мохиятини урганишга ундайди, билиш фаоллигини ривожлантиради.

Амалий машгулотларда ацлий цужум усулидан фойдаланиш касбий компетен-цияни шакллантиришда самаралидир. Хулоса шуки, булажак мутахассислар таклиф ;илинган мавзуни мухокама ;и-либ, зарур булган барча турдаги гоялар-ни яратадилар. Мухокама жараёнида баъзи фикрлар рад этилади, баъзилари ;абул ;илинади ва бойитилади. Мухо-кама ;илинадиган мавзулар ;уйидагича булиши мумкин: "Сиз малакали мухан-дис-метрологни ;андай тавсифлай ола-сиз?", "Улчаш асбоблари ишлашига ;ан-дай омиллар таъсир ;илади?", "Касбий компетенцияни шакллантиришда мо-тивациянинг ахамияти нимада?". Ушбу усулдан фойдаланиш касбий компетен-

циянинг когнитив-рефлексив ва ама-лий-фаолият таркибий ;исмларини шакллантиришга ёрдам беради, акс эт-тириш куникмаларини ривожлантиради, у;увчини муста;ил ишлаш, ижодий, ког-нитив, а;лий ва коммуникатив фаолият-га рагбатлантиради.

Ра;амлаштириш жараёнида айрим ту-шунча ва атамалар учрайди. Куйида ана шундай атамаларнинг айримларига изох бериб утамиз.

Андрагогика - у;итиш назариясининг бир булими булиб, бу ёши катта укувчи-ларнинг укув фаолиятларидаги куник-маларини ривожлантиришнинг узига хос шакли. Ушбу фаолиятга профессионал у;итувчи томонидан рахбарлик ;илина-ди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Геймификация - таълим жараёнида мотивация бериш ва иштирок этиш даража-сини ошириш учун таълим мухитида уйин принциплари ва механизмларини жорий этиш.

Булутли технология (ёки булутли хи-соблаш, cloud computing) - компьютер ресурслари ёрдамида ра;амли маълу-мотлар та;симланган ;айта ишлаш тех-нологияси интернет фойдаланувчисига онлайн хизмат сифатида та;дим этилади (Ismatullayev & Qodirova, Fundamentals of metrology, 2012).

IT (Internet of Things) - Интернетга уланган реал дунё билан узаро муносабат-ни амалга оширувчи сенсорлар ва чиплар-дан ташкил топган объектлар тармоги. IE (Internet of Everything) - одамлар, маълу-мотлар, жараёнлар ва нарсаларни ;амраб оладиган умумий узаро богланган тизим булиб, унинг ма;сади ахборотни харакат-га келтириш, тажрибани ошириш ва маъ-лумотлар асосида ;арор ;абул ;илишдир.

Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Мухаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети, Тошкент давлат и;тисодиёт университети ва Анди-жон машинасозлик институти хамкорли-гида "Метрология ва стандартлаштириш"

фанини уцитишда рацамлаштиришнинг цуйидаги афзалликлари белгиланди:

- кенг маълумотлар базасини яратиш ва ундан фойдаланиш имконияти таъмин-ланади;

- керакли маълумотни цидириб топиш ва ундан фойдаланиш, нусха олиш тезли-ги ортади;

- уцитувчига фанга оид мавзуларни ту-шунтиришда шу оннинг узида тегишли видеороликлар, анимациялар, виртуал ла-бораториялар, хаволалар ва бошцалардан фойдаланиш имкониятини беради;

- талабаларда фанга оид билимларни мустацил урганиш имконияти ортади;

- масофавий тарзда таълим олиш им-кониятлари яратилади;

- талаба ва уцитувчи уртасида онлайн мулоцот урнатиш мумкин булади.

Хулосалар

Бугунги кунда мухандис-метрологлар-ни тайёрлаш жараёнида цулланилаётган амалий машгулотларни ташкил этишнинг

илгор инновацион усулларини урганиш шуни курсатадики, улар талабаларда гоя-ларни шакллантириш, тузиш ва гурухлаш, маълумотларни топиш ва тахлил цилиш, муцобил вариантларни излаш куникма-ларини ривожлантиришда жуда самара-ли. Юцорида куриб чицилган усуллардан фойдаланиш мухандис-метрологларнинг касбий компетенцияси таркибий цисмла-рини самарали шакллантиришга ёрдам беради.

Ушбу муаммоларни хал цилиш аралаш таълим технологиясини жорий этишга асосланган булиб, бу комбинацияни на-зарда тутади. Тулиц анъанавий ва онлайн таълимни ривожлантириш бир цатор омилларни хисобга олишни талаб цилади. Юзма-юз уцитиш жараёнида талаба фан-нинг урганиш сценарийсини тушуниши учун фан буйича иш дастури ишлаб чици-лади ва барча тренинглар шунга ухшаш рацамли хужжат - электрон курсатмани ишлаб чициш зарурлигини тацозо этади.

REFERENCES

1. Abduvaliyev, A. (2018). Metrologiya, standartlashtirish, sertifikatlashtirish [Metrology, standardization, certification]. Tashkent: Sharq Publ.

2. Abduvaliyev, A., Latipov, V., Umarov, A., Alimov, M., Boyko, S., Xakimov, O., & Xvan, V. (2008). Standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va sifat [Standardization, metrology, certification and quality]. Tashkent: SMSITI Publ.

3. Czichos, H., & Smith, L. (2011). Springer Handbook of Metrology and Testing (Ed. 2nd). New York: Springer Publ.

4. Ismatullayev, P., & Qodirova, S. (2007). Metrology, standardization and certification. Tashkent: Tashkent State Technical University Publ.

5. Ismatullayev, P., & Qodirova, S. (2012). Fundamentals of metrology. Tashkent: Tafakkur Publ.

6. Ismatullayev, P., Qodirova, S., & Jabborov, X. (2021). Fundamentals of metrology. Tashkent.

7. Kim, K., Anisimov, G., Barborovich, V., & Litvinov, B. (2006). Metrology, standardization, certification and electrical measuring equipment. Moscow.

8. Krylova, A. (2011). Osnovy metrologii, standartizatsii i sertifikatsii [Basics of metrology, standardization and certification]. Moscow: Audit, YUNITI Publ.

9. Krylova, G. (1998). Osnovy standartizatsii, metrologii i sertifikatsii [Fundamentals of standardization, metrology and certification]. Moscow: Izdatel'stvo standartov.

10. Matyakubova, P., & Kuluev, R. (2020). Standardization of accuracy standards. Tashkent: Fan va texnologiyalar Publ.

11. Matyakubova, P., Ismatullayev, P., & Torayev, S. (2015). Metrology, standardization and certification. Tashkent: LESSON PRESS.

12. Qodirova, S., Axmedov, M., & Maxmudjonov, M. (2019). Metrologiya va standartlashtirish [Metrology and standardization]. Tashkent: Tashkent State Technical University Publ.

13. Radkevich, Y., & Laktionov, B. (1996). Metrology, standardization and interchangeability (Vol. 1). Moscow: Publ. House of the Moscow State Mining University.

14. Shishkin, I. (2012). Theoretical metrology. (Vol. 2). Moscow.

15. Tartakovskiy, D., & Yastrebov, A. (2002). Metrology, standardization and technical measuring instruments. Moscow: Vysshaya shkola Publ.

16. Tavgeni, I., Matyakubova, P., Kuluyev, R., & Tsitovich, B. (2021). Basic metrology. Tashkent: Fan-taraqqiyot Publ.

17. Vijayaraghavan, G., & Rajappan, R. (2002). Engineering Metrology and Measurements. Latest Anna University Syllabus - Reg.

18. (2023). Retrieved from "Technically regulated" agency: http:\\www.standartuz

19. (2023). Retrieved from Educational portal: http:\\www.ziyonetuz

Тацризчи: Сиддицов И.Х., т.ф.д., профессор, Жахрн банкининг лойихаларини бошцарув гурухи филиали, Энергия самарадорлигини ошириш координатори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.