Научная статья на тему 'Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларини ишлаб чиқиш босқичлари'

Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларини ишлаб чиқиш босқичлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
6
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
молиявий ҳисобот / бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари / бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари / молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари / молиявий ҳолат тўғрисида ҳисобот / фойда ва зарарлар тўғрисида ҳисобот / пул оқимлари тўғрисида ҳисобот / капитал ўзгариши тўғрисида ҳисобот. / financial statements / national accounting standards / international accounting standards / international financial reporting standards / statement of financial position / income statement / statement of cash flows / statement of changes in equity.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашева Шаҳло Тургуновна, Маннапова Раъно Аброровна

Ушбу мақолада молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларини ишлаб чиқиш босқичлари ва республикамизда татбиқ этиш бўйича амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳамда миллий ҳисоб бўйича тузилган ҳисоботларни молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари асосида тузиш ва трансформация қилиш тартиби ёритилган. Шунингдек, амалда мавжуд бўлган молиявий ҳисобот шаклларининг халқаро молиявий ҳисобот шаклларидан фарқли жиҳатлари ва уларни тузиш тартибига оид батафсил маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Stages of developing international financial reporting standards

The article discusses the stages of developing international financial reporting standards and ongoing reforms in our republic. It discusses the procedure for compiling reports prepared on the basis of national accounting in accordance with international financial reporting standards. Detailed information is provided on the differences between existing national and international forms of financial reporting and the procedure for their preparation.

Текст научной работы на тему «Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларини ишлаб чиқиш босқичлари»

УУК: 657

МОЛИЯВИЙ Х.ИСОБОТНИНГ ХАЛЦАРО СТАНДАРТЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИ^ИШ БОС^ИЧЛАРИ

Эргашева Ша^ло Тургуновна,

ицтисодиёт фанлари номзоди, «Бухгалтерия х,исоби» кафедраси профессори

Тошкент давлат ицтисодиёт университети Маннапова Раъно Аброровна,

«Бюджет х,исоби ва газначилик иши» кафедраси катта уцитувчиси

Тошкент молия институти

Аннотация. Ушбу мацолада молиявий цисоботнинг халцаро стандартларини ишлаб чициш босцичлари ва республикамизда татбиц этиш буйича амалга оширилаётган ислоцотлар цамда миллий цисоб буйича тузилган цисоботларни молиявий цисоботнинг халцаро стандартлари асосида тузиш ва трансформация цилиш тартиби ёритилган. Шунингдек, амалда мавжуд булган молиявий цисобот шаклларининг халцаро молиявий цисобот шаклларидан фарцли жицатлари ва уларни тузиш тартибига оид батафсил маълумотлар келтирилган.

Таянч тушунчалар: молиявий цисобот, бухгалтерия цисоби миллий стандартлари, бухгалтерия цисобининг халцаро стандартлари, молиявий цисоботнинг халцаро стандартлари, молиявий цолат тугрисида цисобот, фойда ва зарарлар тугрисида цисобот, пул оцимлари тугрисида цисобот, капитал узгариши тугрисида цисобот.

ЭТАПЫ РАЗРАБОТКИ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ

Эргашева Шахло Тургуновна,

кандидат экономических наук, профессор кафедры «Бухгалтерский учет»

Ташкентский государственный экономический университет

Маннапова Раъно Аброровна,

старший преподаватель кафедры «Бюджетный учет и казначейское дело»

Ташкентский финансовый институт

Аннотация. В данной статье рассматриваются этапы развития международных стандартов финансовой отчетности и проводимые в нашей республике реформы, направленные на их внедрение. Также проанализирован порядок составления и приведения отчетов, подготовленных на основе национального учета, в соответствие с международными стандартами финансовой отчетности. Представлена подробная информация о различиях между существующими национальными и международными формами финансовой отчетности и процедурой их подготовки.

Ключевые слова: финансовая отчетность, национальные стандарты бухгалтерского учета, международные стандарты бухгалтерского учета, международные стандарты финансовой отчетности, отчет о финансовом положении, отчет о прибылях и убытках, отчет о движении денежных средств, отчет об изменении капитала.

STAGES OF DEVELOPING INTERNATIONAL FINANCIAL REPORTING STANDARDS

Ergasheva Shakhlo Turgunovna,

PhD in Economics, professor of the "Accounting" Department Tashkent State Economic University

Mannapova Rano Abrorovna,

Senior Lecturer of the Department "Budget Accounting and Treasury"

Tashkent Financial Institute

Abstract. The article discusses the stages of developing international financial reporting standards and ongoing reforms in our republic. It discusses the procedure for compiling reports prepared on the basis of national accounting in accordance with international financial reporting standards. Detailed information is provided on the differences between existing national and international forms of financial reporting and the procedure for their preparation.

Keywords: financial statements, national accounting standards, international accounting standards, international financial reporting standards, statement of financial position, income statement, statement of cash flows, statement of changes in equity

KHpHm

MaM^aKaTHMH3 urç^coguëTura

xopu^MM HHBecT^HA.flapHHHr TyFpugaH-TyFpu ^H^HHHmH, эpкнн H^THCO^HH

30Ha^apHHHr TamKH^ STu^umu Ba ^ao^HHT ropHTumu öyxra^Tepun xucoöu-HH MO^HHBHH x,uco6oTHHHr xa^rçapo cTaH-gapT^apu acocuga TamKH^ ^H^umHH 3apy-paT rçu^uô rçyMMorçga. Xo3upru BarçTga Mo-^hhbhh ^HcoöoTHHHr xa^rçapo cTaHgapT-^apugaH xy^a^HK cyöieKTflap ToMoHugaH Tamrçu ^ofiga^aHyBHH^ap sxT^^flapuHu rçoHgupumra MyHa^Tupu^raH öyxra^Tepun axöopoTHHH Tafiëp^amga Toöopa KeHr ^ofiga^aHu^Mo^ga. By ^o^aT axöopoT cu-^araHu omupum, KanuTa^ KufiMaTuHu na-caMTupum Ba KanuTa^ öo3opura KupumHu ocoH^amrapum Kaöu öup rçaTop caöaö^ap 6u^aH u3ox,^aHagu.

Ma^^yMKu, mo^UHBUH xucoöoTflap-HuHr xa^rçapo cTaHgapT^apuHu öu^MacgaH Typuö ymöy cTaHgapT^apra yTuö öy^Mafi-gu. Y36eKucToH Pecnyö^uKacu npe3ugeH-tu ffl. Mup3uëeB TaiKug^araHugeK: «MaK-pou^TucoguM öap^apop^uKHu HHaga Myc-Ta^KaM^am Ba u^Tucogufi ycumHuHr rorço-pu cyp^aT^apuHu carç^aô rço^um, ^yM^a-

gaH, mu^um Ba^roTa Ba uhku öo3opgaru Hapx gapa^acuHuHr ôaprçapop öy^umuHu TaiMuH^am - энг MyxuM ycTyBop Ba3u$a-Mu3gup»[1]. fflyHuHrgeK, xy^a^uK cyöi-eKT^apuHu HHaga puBo^aHTupum Maca-^a^apu 2017-2021 Mu^^apga Y3ÖeKucToH Pecnyö^uKacuHu puBo^^aHTupumHuHr öemTa ycTyBop MyHa^umu öyfiuHa X,apa-KaT^ap cTpaTeruncuga xaM a^oxuga öe^ru-^a6 öepu^raH [2].

Pecnyö^uKa нrçтнcogнётннннг eTaK-hu TapMorç^apu Ba coxa^apuga xopu^ufi uHBeCT^ufl^ap umTupoKuga 4200 gaH Kynporç rçymMa KopxoHa^ap TamKu^ rçu-^uHraH. By KopxoHa^apgaH 850 gaH opTu-fu poccuh Oegepaцннcн, 396 Tacu ByroK BpuTaHuH, 242 Tacu AK^ffl, 159 Tacu K^o-fuctoh, 114 Tacu repMaHun Ba ôomrça MaM-^aKaT^ap uHBeCT^ufl^ap umTupoKugaru KopxoHa^ap xuccacura TyFpu Ke^agu. ffly-HuHrgeK, эpкнн uR^^oguM 3oHa^ap xa^-mu xaM opTuö ôopMorçga. Тaöнннкн, öyH-gaM mapouT öyxra^Tepun xucoöuHu mo-^uhbuh xucoöoTHuHr xa^rçapo cTaHgapT-^apu (MXXC) acocuga TamKu^ STum Ba ropuTumHu Ta^aö rçu^agu.

Замонавии бухгалтер ва цар бир рацбар ходим томонидан банк еки компа-ниянинг ривожланиши цамда молиявии барцарорлиги таъминланишида дуч келинаетган ицтисодии муаммоларни цал цилишда уз бухгалтерларига ишонч цосил цилгани цолда, уларнинг юцори малакаси ва иш тажрибалари халцаро амалиет, яъни молиявии цисоботнинг цалцаро стандартлари (МХХС)га таяниб энг яцин ердамчи деб цараши зарур. Бу эса республикамиз ицтисодиети янада ривожланишининг муцим омилларидан бирига аиланади.

Шунингдек, акциядорлик жамият-лари фаолиятининг кулами, тармоц хусу-сиятлари ва йуналишларини инобатга олган цолда, намунавий ташкилий тузил-мани жорий цилиш, акциядорлик жа-миятлари фаолиятининг очицлигини ошириш, улар томонидан халцаро стан-дартлар асосида молиявий ва аудит цисобот ахборотини нашр цилиш зарур. Алоцида таъкидлаб утиш жоизки, 20152018 йилларда барча акциядорлик жа-миятлари йиллик молиявий цисоботни нашр этиши ва Халцаро аудит стандартлари цамда Молиявий цисоботларнинг халцаро стандартларига мувофиц ташци аудит утказишни маълумот учун цабул цилиш, акциядорлик жамиятлари фао-лияти самарадорлигини ошириш ва кор-поратив бошцарув тизимини такомил-лаштириш комиссияси акциядорлик жа-миятларининг йиллик молиявий цисобо-тини халцаро стандартларга мувофиц нашр этиш жадвалини тасдицлаш вази-фалари белгилаб берилди [3].

Узбекистон Республикаси бухгалтерия цисобининг миллий стандартлари (БХ.МС) талаблари куплаб позициялари буйича МХХС талабларига жуда яцин-лаштирилган булса-да, лекин бошца, баъзан эса асосий позициялар буйича фарцлар цамон сацланиб цолмоцда. Энг муцими шуки, фаолият юритаётган хужа-лик юритувчи субъектларнинг катта цисмида мавжуд булган асосий восита-лар, захиралар, номоддий активлар каби

объектларни цисобга олишга нисбатан ёндашувлардаги фарцлар сацланиб ту-рибди. Уз навбатида, трансформация тартиботларини утказиш чогида акса-рият амалиётчи бухгалтерлар айнан уш-бу активларни цайта цисоблашига тугри келади.

Бугунги кунда бухгалтерия цисоби-нинг халцаро стандарти сифатида икки-та эталон: Молиявий цисоботнинг халцаро стандартлари - МХ.ХС (IFRS - International Financial Reporting Standards) цамда АКШнинг Бухгалтерия цисобининг умум-цабул цилинган цоидалари - БХУК (Generally Accepted Accounting Principles, GAAP) тан олинган.

Жацон фонд бозорларида листинг-дан утиш учун тацдим цилинадиган мо-лиявий цисобот айнан шу икки стандарт талаблари асосида тайёрланади ва тац-дим этилади. Бунда шуни эътиборга олиш лозимки, АКШ фонд бозори лис-тингига кириш учун GAAP (БХУК) талаблари, цолган фонд биржалари учун эса МХХС талаблари асосида молиявий цисо-бот тацдим этилади.

Тугри, АКШ Бухгалтерия цисобининг умумцабул цилинган цоидаларида «стандарт» сузи мавжуд эмас. Лекин юцо-ридаги стандартларга берилган таъриф-ларга мувофиц, GAAPra бухгалтерия цисобининг халцаро стандарти сифатида царашимиз мумкин. Купгина хорижий олимлар томонидан цам GAAP халцаро стандарт сифатида тан олинади.

Бухгалтерия цисобининг халцаро стандарти цисобланган GAAP яратили-шида инглиз-саксон бухгалтерия цисоби цоидалари катта манба булиб хизмат цилган. Шу билан бирга, унинг назарий асосларини ишлаб чицишда мамлакат-нинг нафацат бухгалтерия цисоби билан бевосита шугулланувчи мутахассислари, балки барча ицтисодий йуналишда фао-лият юритувчи машцур олимлар уз цис-саларини цушишган. Лекин GAAPнинг ривожланишида цанчалик куп омиллар уз изини цолдирмасин, у позитивизм таъсири доирасида шаклланди (позити-

визм - фаннинг ролини фактлар ва х,оди-саларни ёзиб боришдангина иборат деб чеклаб цуяди, уларнинг мох,иятини ту-шунтириб беришдан бош тортади, у, асосан, амалиёт ва тажрибага таянади). Ишонч билан айтиш мумкинки, GAAP АКШ ицтисодиётининг эллик йиллик амалий тажрибаси мевасидир.

Амалдаги GAAP Америка молиявий х,исоби стандартлари буйича кенгаш -ФАСБ томонидан ишлаб чицилмоцда. Унда 7 нафар эксперт фаолият юритади. Шу билан бирга, GAAPни ишлаб чициш ва цабул цилишда Америка цимматли цо-гозлар ва биржалар буйича комиссияси (СЕС) катта таъсир курсатади. Бундан ташцари, ушбу жараёнларда Америка ижтимоий дипломли бухгалтерлар института - АИСПА, Америка бухгалтерлар ассоциацияси - ААА ва Давлат ташкилот-лари х,исоби учун стандартлар бошцар-маси - ГАСБ х,ам фаол иштирок этади.

GAAP жах,оннинг бошца давлатлари бухгалтерия х,исоби стандартларига цан-чалик сезиларли таъсир курсатмасин, у барча мамлакатларни цамраб ололмай-ди. У, асосан, АКШ фонд бозори листин-гига кирадиган мамлакатлар учун талаб белгилайди. Табиийки, бундай шароитда дунёнинг бошца мамлакатлари учун бухгалтерия х,исобининг янги халцаро стан-дартларини яратиш зарурати тугилади.

Ана шундай омиллар таъсири ости-да, х,озирда Молиявий х,исоботнинг халцаро стандартлари цумитаси (МХ.ХСК) деб номланган Бухгалтерия х,исобининг халцаро стандартлари цумитасига (БХХСК) асос солинди. Ушбу цумиталар томонидан Бухгалтерия х,исобининг халцаро стандартлари (БХХС) ва Молиявий х,исоботнинг халцаро стандартлари (МХХС) ишлаб чицилган. Уцувчи тулиц тасаввурга эга булиши учун биз БХХСК ва МХХСКнинг фаолияти тугрисида ба-тафсилроц маълумотлар берамиз.

- 1973 йилнинг 29 июнида 10 та йи-рик мамлакат (Австралия, Канада, Франция, Германия, Япония, Мексика, Нидер-ландия, Буюк Британия, Ирландия ва

Америка Кушма Штатлари)нинг бухгалтер ва аудиторлар уюшмаси томонидан БХХСКга асос солинди.

- 1975 йилда илк стандартлар х,и-собланган 1-БХХС (1975 й.) «Хисоб сиё-сати ёритилиши» ва 2-БХХС (1975 й.) «Товар-моддий захираларнинг тарихий циймат буйича х,исоб тизими доирасида бах,оланиши ва тацдим этилиши»нинг якуний вариантлари чоп этилган.

- 1989 йилда Европа бухгалтерлар федерацияси (ЕБФ) бухгалтерия стан-дартларининг халцаро уйгунлашуви ва БХХСК фаолиятида Европа мамлакатла-рининг янада фаол цатнашишини цул-лаб-цувватлайди. Европа бухгалтерлар федерацияси Кенгаши (ИФАС) давлат сектори корхоналари учун давлат тижо-рат корхоналари томонидан молиявий х,исоботларни тайёрлашда БХХСдан фой-даланиш мажбуриятини юклайдиган курсатмаларни тасдицлайди.

- 1994 йилда БХХСКни назорат ци-лиш ва молиялаштириш масалалари би-лан шугулланувчи Маслах,ат Кенгашига асос солинди.

- 1995 йилда Европа Комиссияси (ЕК) БХХСК ва КККХТ (Кимматли цогоз-лар буйича комиссияларнинг халцаро ташкилоти) уртасидаги асосий стандарт-ларни ишлаб чицишни якунлаш тугри-сидаги битимни цуллаб-цувватлайди х,амда Европа Иттифоци мамлакатларига БХХСни цуллаш мажбуриятини юклайди.

- 1996 йилда Кимматли цогозлар ва АКШ биржалари буйича комиссияси цим-матли цогозларни халцаро бозорларга жойлаштириш мацсадида молиявий х,и-соботни тайёрлашга доир стандартлар-ни тезкор ишлаб чициш борасидаги БХХСКнинг ташаббусини цуллаб-цувват-лайди.

- 1998 йилда «Катта еттилик» мам-лакатларининг Молия вазирлари ва Халцаро валюта фонди (ХВФ) «Халцаро молиявий архитектурани мустах,камлаш» мацсадида БХХСни цуллаб-цувватлашга чорлайди.

- 2000 йилда КККХТ уз аъзоларига трансмиллий компаниялар томонидан цимматли цогозларнинг халцаро фонд бозорларига жойлаштирилишида БХХСК стандартларидан фойдаланишга рухсат беришни тавсия этади.

- 2000 йилда БХХСК аъзолари булган ташкилотлар БХХСКни цайта ташкил этиш ва унинг янги низомини тасдиц-лайди.

- 2001 йилда МХХСК таркиби ва цумитанинг янги номи эълон цилинади. БХХСК Фонди ташкил этилади. 2001 йил 1 апрелда МХХСК БХХСКдан стан-дартларни чоп этиш ва цабул цилиш масъулиятини цабул цилиб олади. МХХСК амалдаги БХХС ва Шарцлаш буйича доимий цумитани (ШДК) тасдицлади.

- 2002 йилда Европа Иттифоци то-монидан Европа Фонд биржасида муома-лада булган компаниялар акциялари учун 2005 йилдан бошлаб МХХСни цул-лаш мажбурияти белгиланди.

- 2002 йилда МХХСК ва Америка мо-лиявий цисоби стандартлари буйича кен-гаш - ФАСБ уртасида конвергенция (бир-лаштириш) тугрисида битим имзоланди.

- 2004 йилдан бошлаб МХХСК маж-лислари Интернет орцали узатилмоцда.

- 2004 йилда МХХСларнинг якуний вариантлари ва ШДКнинг биринчи лойи-цаси чоп этилган.

- 2005 йилда МХХС ва Америка мо-лиявий цисоби стандартлари уртасидаги фарцларни тушунтириш буйича белги-ланган талабларни бекор цилиш тугри-сида СЕСнинг Харакат режаси цабул ци-линган.

- 2008 йилда КККХТ молиявий цисо-ботларни тайёрлашда МХХСК томонидан цабул цилинган стандартларга цатъий риоя цилиш тугрисида курсатма берди.

- 2008 йилда МХХСК ва ФАСБ, 2014 йилда купгина мамлакатлар, шу жумла-дан, АКШ цам МХХСни цабул цилиш му-носабати билан конвергенция буйича цушма лойицаларни тезлаштиришга ца-рор цилди.

- 2008 йилда Америка ижтимоий дипломли бухгалтерлар институти -АИСПА, уз «Ахлоц кодекси»да МХХСКни бухгалтерия стандартларини белгиловчи ташкилот сифатида тан олди.

- 2009 йилда МХХСК давлатлар ва давлатлараро ташкилотлар вакиллари-дан иборат Кузатув кенгашини таъсис этди.

- 2010 йилда Васийлар иккинчи марта низомни цайта куриб чицдилар. Олдинги БХХСК Фонди номи МХХСК Фон-ди номига узгартирилди.

Бундан ташцари, утказилган исло-цотлардан сунг Молиявий цисоботнинг халцаро стандартлари цумитаси тарки-бига МХХС Фонди ва МХХС Кенгаши (ке-йинги матнда Кенгаш) киритилди. Унинг таркибида Стандартлар буйича маслацат кенгаши (ИФРС Адвисорй Соунсил), Стандартлар буйича Шарц бериш буйича цумита (ИФРИС, ИФРС) цамда МХХСни жорий этиш буйича тезкор хизмат фао-лият юритади.

Янги ташкил топган МХХС цумита-сининг таркибий тузилиши 1-чизмада келтирилган. Утказилган ислоцотлардан сунг стандартлар Кенгаш томонидан иш-лаб чицилади ва цабул цилинади. Бу-гунги кунга цадар Кенгаш томонидан 13 та янги стандарт (International Financial Reporting Standards - IFRS) ишлаб чицил-ган ва амалиётга жорий этилмоцда.

Кенгаш 16 аъзога эга булиб, МХХС Фондига цисобдор цисобланади.

МХХС фонди - хусусий секторнинг жамият манфаатлари мацсадида ишлай-диган, мустацил, нотижорат ташкилот булиб, унинг асосий мацсади:

- МХХС стандартларни урнатувчи идора - Кенгаш томонидан юцори сифат-ли, тушунарли, амалда кучга эга ва халцаро мицёсда тан олинган молиявий цисоботнинг халцаро стандартлари ягона тупламини ишлаб чициш;

- ушбу стандартларнинг жорий эти-лиши ва цатъий цулланилишини илгари суриш;

-ривожланаётган мамлакатлар цам-да кичик бизнеснинг молиявий цисобот буйича эцтиёжларини цисобга олиш;

- Кенгаш томонидан чицарилади-ган стандарт ва изоцлар булган Молия-

вий Хисоботнинг Халцаро Стандартлари-ни миллий стандартлар ва МХХСни кон-вергенцияси (бирлашиши) орцали илга-ри суриш ва уларнинг цабул цилини-шини жадаллаштиришдан иборат.

Тартибга солувчи органлар

МХХС фонди

Кузатув кенгаши

It

Тайинлайди ва | \ Хисобот кузатади

МХХС (IFRS Foundation Trustees) Фонди васийлари (22 та ишончли бошцарувчилар)

Тайинлайди

Ахборот беради

Стандарт буйича маслах,ат кенгаши (IFRS Advisory Council) (аъзолар сони 45 та)

Стратегик маслацат

Тайинлайди, молиялаштиради, назорат цилади

Ахборот беради

Стандартларни ишлаб чициш

МХХС буйича Кенгаш (IASB) (аъзолар сони 16 та)

Шарх, бериш буйича Кумита (IFRIC, IFRS), (аъзолар сони 14 та)

МХХСни жорий этиш буйича тезкор хизмати 1-расм. МХХС фондининг ташкилий тузилмаси

МХХСК томонидан стандартларни цабул цилиш буйича цатъий тартиб ти-зими ишлаб чицилган. МХХСК стандартларни цабул цилиш цамда ишлаб чицишда цатъий ва ошкоралик тартибларига риоя цилади. МХХСК ва Шарц бериш буйича цумита мажлислари веб-трансляция орцали ошкора утказилади. Стандартларни ишлаб чициш ва цабул цилиш цуйидаги босцичлардан иборат:

- ишлаб чицилиши лозим булган мавзу билан боглиц саволларни аницлаш ва тацлил цилиш, молиявий цисобот ту-зиш цоидаларини ушбу саволларга нисба-тан цуллаш масаласини куриб чициш;

- бухгалтерия цисобининг миллий цоидалари ва амалиётини урганиш, миллий стандартлар урнатувчи идоралар билан фикр алмашиш;

- Кенгаш мажлиси кун тартибига ушбу масалани киритиш буйича Маслацат Кенгаши ва васийлар билан келишиш;

- Кенгашни маслацат билан цуллаб-цувватлаш учун маслацат гуруци тузиш;

- мунозарали цужжатлар буйича шарцлар олиш учун уларни нашр цилиш;

- купчилик овоз (60 %) билан тас-дицланган стандарт лойицасини шарцлар олиш учун МХХСК аъзолари уртасидаги тафовутли фикрларини илова цилган цолда нашр цилиш;

- стандарт лойицани маъцуллашга асос булган омилларни нашр цилиш;

- мунозарали цужжатлар ва стандарт лойицаси муцокамаси буйича олинган шарцларни ошкора куриб чициш;

- зарур цолатларда оммавий маълу-мотларни олиш ва аниц вазиятларда тестлар утказиш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- МХХСК аъзоларининг камида 8 овози билан стандартни тасдиклаш;

- стандартни кабул цилишда кулла-нилган асослар ва стандарт лойихаси буйича олинган шархлар мухокамаси ёри-тилган холда нашр килиш [4-6].

Юкоридаги далилларга асосан, ай-тишимиз мумкинки, 2001 йилдаги Бухгалтерия хисобининг халкаро стандарт-лари ;умитасида утказилган ислохотлар натижасида БХХСнинг номи МХХСга уз-гартирилди. Шунга мос равишда кумита-нинг номи хам узгарган. Бу эса айрим и;тисодчи олимларимиз томонидан БХХС ва МХХСнинг алохида стандартлар сифатида хато тал;ин килинишига сабаб булмокда. БХХС ва МХХС ягона стандартлар булиб, бугунги кунда улар куйидаги-лардан иборат:

а) Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари;

б) Бухгалтерия хисобининг халкаро стандартлари;

д) МХХСларни шархлаш буйича ку-мита (МХХСШК) томонидан чи;арилган шархлар;

е) Шархлаш буйича доимий кумита (ШДК) томонидан чикарилган шархлар.

Бу ерда яна шуни таъкидлаш ло-зимки, Молиявий хисоботнинг концеп-туал асоси стандарт хисобланмайди. Кон-цептуал асос молиявий хисоботни тайёр-лаш ва такдим килиш асосларини таш-кил килувчи коидаларни белгилайди, яъни:

- кенгашга янги стандартларни ишлаб чи;иш ва амалдаги стандартларни ;айта куриб чи;ишда ёрдам беради;

- бухгалтерия хисоби буйича му;о-бил ёндашувларни камайтириш ва улар-ни уйгунлаштириш учун асослар билан таъминлайди;

- аудиторларга молиявий хисоботнинг МХХСга мувофи;лиги ёки номуво-фи;лиги тугрисидаги хулосани шакллан-тиришда ёрдам беради;

- молиявий хисобот тайёрловчи ху-жалик субъектларига МХХСни куллашда ёрдам беради.

Фикримизча, МХХСКда амалга оши-рилган ислохотлардан яна бир максад шакл билан мазмунни мослаштиришдан иборат булган. Маълумки, бухгалтерия хисоби хисоб даври билан богли; барча жараёнлар, яъни бухгалтерия хисобига оид маълумотларни дастлабки тан олиш, зарур холларда уларни бирламчи хуж-жатларда расмийлаштириш, маълумот-ларни хисобвараклар ва хисоб реестрла-рида кайд этиш хамда молиявий хисобот тайёрлаш боскичларини камраб олади. Албатта, фойдаланувчига молиявий хисобот такдим этилади. Шу боис МХХСК, асосан, молиявий хисоботга нисбатан та-лаблар белгилайди. Лекин бундан стандартлар бирламчи хужжатлар, хисобва-раклар ва хисоб реестрларини инкор ки-лади, деб хулоса килиш нотугри. Маса-лан, трансформация усулида миллий хисоботни МХХСга угиришда хисобва-ракларда йигилган маълумотлардан фойдаланишнинг узи хам юкорида ай-тилган фикрни тасдиклайди. Бирламчи хужжатлардаги маълумотларсиз нафакат молиявий хисобот, балки оддий хисобчи-ликка асосланган хисоботларни хам ту-зиш мумкин эмас.

Хозирда МХХС - бухгалтерия хисобининг халкаро эталони хисобланади. Халкаро капитал бозорининг узаро бог-ликлигини инобатга олган холда, Молиявий Баркарорлик Форуми (Финансиал Стабилитй Форум) томонидан МХХС гло-бал иктисодиётнинг баркарор фаолият юритиши учун зарур 12 та глобал стан-дартнинг бири сифатида тан олинди. Шу сабабли МХХСни кабул килаётган мамла-катлар кундан-кунга купайиб, у 150 дан ортик касбий уюшмаларни камраб олди.

Жумладан, Узбекистон Республика-си Президентининг 2020 йил 24 феврал-даги ПК-4611-сон «Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугриси-да»ги ПК-4611-сонли карорига мувофик, акциядорлик жамиятлари, тижорат банк-лари, сугурта ташкилотлари ва йирик солик туловчилар тоифасига киритилган

юридик шахслар 2021 йил 1 январдан бошлаб МХХС асосида бухгалтерия цисо-би юритилишини ташкил этади цамда 2021 йил якунларидан бошлаб молиявий цисоботни МХХС асосида тайёрлайди ва шунга кура молиявий цисоботни ихтиё-рий равишда МХ,ХСга мувофиц тайёрлай-диган тадбиркорлик субъектлари эса бухгалтерия цисобининг миллий стан-дартлари буйича молиявий цисобот тац-дим этишдан озод этилади [7].

Ушбу царорга кура, МХХС соцасида мутахассисларни тайёрлаш буйича жа-цоннинг муваффациятли тажрибаларини оммалаштириш, шу жумладан, бухгалтерия цисоби ва аудит соцасида цайта тайёрлаш цамда малака ошириш буйича нодавлат таълим ташкилотлари, яъни аккредитациядан утган уцув марказлари цамда соцага оид олий таълим муассаса-ларининг уцув дастурларини босцичма-босцич халцаро аккредитациядан утка-зиш юзасидан бухгалтерия цисоби соца-сидаги халцаро ташкилотлар (Сертифи-катланган дипломли бухгалтерлар халцаро ассоциацияси (Association of Chartered Certified Accountants — АССА) ва бош-цалар) билан узаро цамкорликни кенгай-тиришни йулга цуйиш мацсадида Илгор халцаро тажрибани цисобга олган цолда молиявий цисоботнинг халцаро стан-дартлари ва мазкур соцада кадрлар тай-ёрлашнинг замонавий усулларини бос-цичма-босцич жорий этиш буйича «ЙУЛ ХАРИТАСИ» ишлаб чицилган. Унга мувофиц, ривожланган давлатларнинг илгор тажрибаси асосида уцув жараёнининг сифати, имтицонларни утказиш ва нати-жаларини бацолашнинг шаффофлигини таъминловчи МХХС буйича сертификат -лашнинг самарали тизимини жорий этиш, шунингдек, МХХС соцасида талаб юцори булган мутахассисларни аккредитациядан утган уцув марказларида уци-тиш буйича ташкилий тадбирларни амалга оширишда цар томонлама кумак-лашиш, бухгалтерия цисобининг миллий стандартларини МХХСга мувофиц уйгун-

лаштириш масалаларига алохдда эъти-бор царатилган.

Энг муцими, 2021 йилдан бошлаб МХ.ХС ва аудитнинг халцаро стандартла-ри (АХС) буйича уцитиш фацат бухгалтерия цисоби соцасидаги халцаро ташки-лотнинг аккредитациясидан утган уцув марказлари томонидан амалга оширили-ши, шунигдек, аккредитациядан утган уцув марказлари лицензияланадиган фаолият турларини амалга ошириш бу-йича цонунчиликда назарда тутилган талабларга риоя цилиш шарти билан, тегишли лицензия олмасдан МХХС ва АХС буйича уцитиш цамда малака ошириш юзасидан лицензияланган фаолият турларини амалга ошириш цуцуцига эга.

2021/2022 уцув йилидан бошлаб тажриба-синов олий таълим муассасала-рида бухгалтерия цисоби ва аудит буйи-ча фанлар фацат халцаро сертификатлаш доирасида «МХХС буйича молиявий цисобот» ёки «АХС буйича аудит» фанини муваффациятли топширганлиги тугри-сида цужжатга ёхуд халцаро бухгалтер сертификатига эга булган уцитувчилар томонидан уцитилиши царорда алоцида таъкидланган булиб, эндиликда халцаро бухгалтер сертификатига эга булган та-лабгорлар олий таълим муассасалари магистратурасининг «Бухгалтерия цисо-би» ва «Аудит» мутахассисликларига ки-риш имтицонларини топширмасдан тулов-контракт асосида кириш цуцуцига эга. Шунингдек, олий таълим муассаса-ларининг буюртманомаларига асосан:

- олий таълим муассасаларининг «Бухгалтерия цисоби» ва «Аудит» фанла-ри буйича педагог кадрлари имтицон топшириши учун биринчи марта - тулиц цажмда, иккинчи марта - имтицон топ-шириш учун руйхатдан утиш суммаси-нинг 50 фоизи мицдорида цопланади;

- олий таълим муассасаларининг талабалари ва битирувчилари (уцишни тугатгандан сунг олти ой ичида) имти-цонни муваффациятли топширган тац-дирда, биринчи марта - тулиц цажмда, иккинчи марта - имтицон топшириш

учун руйхатдан утиш суммасининг 50 фоизи мицдорида цопланади;

- давлат органларининг буюртмано-маларига асосан, уз ходимлари имтих,он топшириши учун биринчи марта - тулиц х,ажмда, иккинчи марта - имтих,он топ-шириш учун руйхатдан утиш суммаси-нинг 50 фоизи мицдорида цопланади.

Глобал интеграллашган ицтисодиёт шароитида турли мамлакат хужалик

юритувчи субъектлари, банклари ва бошца молиявий корпорациялари урта-сида ицтисодий алоцалар урнатилади. Бу эса халцаро х,амкорликдаги субъектлар бир-бирига зид келмайдиган бир хил та-мойил ва цоидалар асосида молиявий х,и-соботни тайёрлаш учун ягона «бизнес тили»га эга булган халцаро стандартлар асосида амалга оширишни талаб этади.

Манба ва адабиётлар

1. Мирзиёев Ш.М. Танцидий таулил, цатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - уар бир раубар фаолиятининг кундалик цоидаси булиши керак. -Т.: Узбекистон, 2017. - 66 б.

2. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли фармони.

3. Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошцарув услубларини жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 24 апрелдаги ПФ-4720-сонли фармони.

4. Ball R., Robin A., Wu J. Incentives versus standards: properties of accounting income in four East Asian countries and implications for the acceptance of IAS // Journal of Accounting and Economics. - 2003. - No 36. - Рр. 235-270.

5. Brown P. International Financial Reporting Standards: How real are the benefits? // Accounting and Business Research. - No 41 (3). - Рр. 269-285.

6. Ergasheva Sh.T., Ibragimov A.K., Rizayev N.K., Ibragimova I.R Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari: Oquv qolanma. - T.: Iqtisodiyot, 2019. - 227 b.

7. Молиявий уисоботнинг халцаро стандартларига утиш буйича цушимча чора-тадбирлар тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги ПЦ-4611-сонли царори.

8. International Center of Accounting Reforms (ICAR) [Electronic resource]. - Access mode: http://www.icar.ru/.

9. International Accounting Standards Board and IFRS Foundation [Electronic resource]. - Access mode: http://www.ifrs.org/Pages/default.aspx/.

10. National database of legislation Uzbekistan (LexUz)[Electronic resource]. - Access mode: http://www.lex.uz/.

Тацризчи:

Ризаев Н., ицтисодиёт фанлари доктори, «Бухгалтерия х,исоби ва аудит» кафедраси, Узбекистон Республикаси Банк-молия академияси профессори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.