CC BY
4МОХ.ИЯТ ВА АХДМИЯТИ Х.УЦУЦУ ОЗОДИХОИ ФАРХАНГИИ ИНСОН ВА
ШАХРВАНД
САЙДАЛИЕВА ФАЙЗИНИСО ТАГАЙАЛИЕВНА
ассистенти кафедраи х,ук;ук;и инсон ва ^у^у^шиносии му;оисавии Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав.
АБДУРАХИМОВА ХАФИЗА ХАЙРИДИНОВНА
ассистенти кафедраи х,у;ук;и инсон ва хук;ук;шиносии му;оисавии Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав.
ЧДЛИЛОВ МУХАМАД ШАМСИЛОЕВИЧ
ассистенти кафедраи ^у;у;и инсон ва хук;ук;шиносии му;оисавии Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав.
ХАЛИМОВ УМЕД БАЛАЧ.ОНОВИЧ
ассистенти кафедраи хук;ук;и инсон ва ^у;у;шиносии му;оисавии Донишгохи давлатии
Бохтар ба номи Носири Хусрав.
Аннотация. В условиях рыночной экономики при всех ее преимуществах социальное неравенство неизбежно. Поэтому поиск социального примирения в условиях правового государства является одной из основных задач современного правового государства. Из этого можно сделать вывод, что социальные права находятся в гармонии с личными (гражданскими) правами, делая их полноценными и практичными. Например, право на жилище является неполным и по существу остается как идея, если бы право на неприкосновенность жилища не было закреплено в личных правах, а в хозяйственных - праве на личную собственность. Следует отметить, что рассматриваемая группа прав неотделима от политических прав, поскольку все права и свободы связаны друг с другом и в совокупности образуют правовой статус человека и гражданина.
Вазъи ху;ук;ии шахс ба воситаи мач,муи хук;ук;у озоди ва вазифахои асосии инсон ва шахрванд, ки дар меъёрхои хамаи сох,ах,ои ху;у;и амалкунанда инъикос ёфтаанд, муайян мегардад. Асоси вазъи ху;ук;и инсон ва шахрванд бошад, ху;ук;у озоди ва вазифахои ба тарзи конститутсионт му;арраргардидаро дар бар мегиранд. Меъёрхои конститутсиони ;исми камтарини ху;у;у озодихои сершумори инсон ва шахрвандро ба таназим медароранд.
Вобаста ба ин, муайян кардан лозим аст, ки дар кадом асос ва аз руи кадом хусусиятхо ин ё он ху;у;у озодии инсон ва шахрванд хусусияти конститутсиони пайдо мекунад. Тафовути асосии ху;у;у озоди ва вазифахои конститутсиони ё асоси ва ху;у;у озодихои сершумори гайри асосии инсон ва шахрванд дар чи зохир мегардад. Оё ;онунгузор дар чой додани ху;у;у озодихо дар конститутсия ё ;онунхои чори озод аст. Ва боиродаи худ онхоро аз дарачаи гайриконститутсиони ба конститутсиони бардошта метавонад. Барои ёфтани чавоб ба ин саволхо бояд холатхои зерин ба эътибор гирифта шаванд:
1. Му;аддасоти ху;у;у озодихои инсон ва шахрванд. Эъломияи умумии ху;у;и башар хуччати олиест, ки дар он му;аддасоти ху;у;у озодихои инсон хамчун усули асосии муайян кардани вазъи ху;у;ию сиёсии шахс му;аррар карда шудааст. Дар моддаи аввали он омадааст, ки "хамаи одамон ба дунё озод меоянд ва аз лихози манзалат ва хуку; ба хам баробаранд". канститутсияи нави Точикистон, ;онун "Дар бораи
шахрвандии ч,умх,урии Точикистон" ва дигар санадхо асосан меъёрхои ин Эъломияро нисбати ху;у;у озодихои асоси инъикос менамоянд.
Моддаи 5 конститутсияи хаёт, ;адр, номус ва дигар х,у;ук;х,ои фитрии одамонро дахлнопазир дониста, му;аррар менамояд, ки ху;у;у озодихои инсон ва шахрвандро давлат эътироф, риоя ва хифз менамояд. Дар раъйпурсии соли 2003 ба ин мода илова карда шуд, ки «Инсон, х,у;ук; ва озодихои он арзиши оли мебошанд». Ин меъёрхо яке аз асосхои сохтори конститутсиони донисташудаанд ва нишондихандаи мухимтарини мохияти демократии давлат мебошанд. Аз ин ру, дар асоси моддаи 100 конститутсияи бекорнашаванда ва тагйирнопазиранд. Аксари х,у;ук;у озодихои асоси инсон ва шахрванд хислати сарчашмави дошта, бештари онхо ба шахс аз айёми тавлид тааллу; доранд ва мусодира нашаванда мебошанд. Баробари ин, барои истифодаи баъзе х,у;ук;у озодихо ва вазифахои асоси синнусол,маълумот, ахволисаломати, чинс низ ахамиятдоранд. Масалан, барои интихобгардидан ба мансаби Президенти чумхури синну соли шахрванд бояд аз 35 боло набошад, дар ;аламрави чумхури на камтар аз 10 соли охир исти;омат дошта бошад ва забони давлатиро донад.[1]
2. Ахамияти ху;у;у озодихои муайяни конститутсиони барои шахс ва чомеа, шахрванд ва давлат. Меъёрхои конститутсиони хамон ху;у;у озодихоеро му;аррар ва мустахкам карданд, ки хам барои шахс ва шахрванди чудогона ва хам барои чомеаю давлат хаётан мухим ва дар дарачаи баланди ичтимои ахамиятнок ва заруранд. Дар низоми ху;у;у озоди ва вазифахои конститутсиони инсон ва шахрванд ало;амандии манфиатхои нихоиионхо, давлат ва чомеа ифодаи якчояи худро меёбанд.
Аз ин ру, ху;у;у озоди ва вазифахои конститутсиони иинсон ва шахрванд нагамхорию тухфаи касе, балки зарурияти объективиест, ки ба он хам шахс, хам чомеа ва хам давлат хавасманд мебошанд. Барои инсон ва шахрванд ху;у;у озодихои конститутсиони воситаи худифодакуни ва ошкор намудани лаё;ати дар чомеа ташаккул ва инкишофёби, таъмини шаъну шараф, ки барои шахсияти озод хос аст, воситаи амали гардонидани ху;у;хои инкор нашавандаи у ба иштирок дар идораи чомеа, ки узви он аст, таъмини шароити зарурии и;тисодию ичтимои ва фарханги барои ;онеъ гардонидани эхтиёчоти хаётан мухими моддию маънави мебошанд.
Барои давлату чомеа бошад, ахамияти ху;у;у озодихои ба тари;и конститутсиони му;аррар гардидаи инсон ва шахрванд онро мефахмонад, ки махз онхо ифодакунандаи мохияти эълонгардидаи давлат хамчун демократи ва ху;у;й буда, ба воситаи амали гардонидани ху;у;у озодихои демократии шахс ма;саду вазифахои давлат татби; мегарданд, чи тавре ки маълум аст, яке аз нишонахои давлат ахолй мебошад. Вале инсон на фа;атобъектидавлатдорй, балки бештарсубъекти он мебошад. Аз ин ру, му;аррар кардани ху;у;у озодихои шахс барои ташаккулёбй ва инкишофи давлат низ зарураст. Масалан, бе му;аррар кардани ху;у;и шахрванд баинтихоб кардан ва интихоб шудан ва гузаронидани интихоботи озод, ташкили ма;омоти намояндагии давлатй ва баъзе узвхои дигари дастгохи давлатй ва таъмини фаъолияти ;онунии давлати демократй аз эхтимол берунаст. Му;аррар кардани ху;у;и хар кас ба мехнат, моликият ва кафолати онхо асоси фаъолияти сохибкории одамон буда, мухити и;тисодии давлатро муайян месозад. Х,ар як ху;у;у озодй ва вазифахои асосии инсон ва шахрванд ба ин ё он самти сохтмон ва фаъолияти давлат ало;мандй дорад.
Фаъолияти давлат ва сохтори конститутсионии он дар заминаи як ;атор асосхо сурат мегирад. Гумон мешавад, ки чамъият ва давлат бояд пояи худро дошта бошанд, ки хусусияти давлат, чамъият ва муносибатхои чамъиятй, хокимият, мав;еи инсон ва шахрванд, речаи сиёси, моликият ва шаклхои хочагидориро инъикос кунад. Махз хамин пояхо, ки дар конститутсия дарч ёфтаанд, сохтори конститутсионии чамъият ва давлатро муайян мекунанд, ки дар навбати худ хамаи чараёни чамъияти ва давлати-сиёсиро дар мамлакат ;айду шарт менамояд. [2-С326].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Дар байни асосхо чамияти мухимроа соси и;тисодии фаъолияти давлат дорад. Дар моддахои 12 ва 13-и Конститутсияи Ч,Т ин асосхои и;тисоди пешбини шудаанд. Тиб;и ин моддахои Конститутсия, асоси и;тисодиёти Точикистонро шаклхои гуногуни моликият ташкил медихад. Давлат озодии фаъолияти и;тисоди, сохибкори, баробар ху;у;и ва химояи ху;у;ии хамаи шаклхои моликият, аз чумла моликияти хусусиро кафолат медихад.
Хамин тари;, дар Конститутсия сарчашмаи фаъолияти и;тисодии давлат мустахкам гардидааст. Онхо ба хайси зербинои инкишофи хамаи муносибатхои и;тисодии давлат, аз чумла, дар сохаи ху;у;и инсон баромад мекунанд. Дар низоми ху;у;хои инсон ху;у;хои и;тисодй, ичтимой ва фархангй мав;еи махсус доранд. Онхо бо ма;сади таъмини химояи одамон хамчун шахсиятхои комил дар асоси консепсияе, ки ба инсон имконияти дар як ва;т истифода намудан аз ху;у;хо, озодй ва манофеи адолати ичтимой кафолат медихад, арзи хастймекунанд.
Дар дебочаи Паймони байналхал;й оид ба ху;у;хои и;тисодй, ичтимой ва фархангй эътироф мегардад, ки авчи аълои ху;у;и инсон танхо дар он ва;т ноил мегардад, ки «агар чунин шароите ташкил карда шавад, ки хар як кас ба монанди ху;у;хои шахрвандй ва сиёсии худ, тавонад аз ху;у;хои и;тисодй, ичтимой ва фархангиаш бархурдор гардад».
Тиб;и Конститутсияи Ч,Т (моддаи 1) давлати мо ичтимой мебошад ва дар ин замина ухдадории таъмини шароити арзандаи зистро барои шахрвандони мамлкат ба зима гирифтааст. Аз ин бар меояд, ки ма;сади давлати худро ичтимой эълон карда, дастгирии чунин сатхи зиндагии ахолй мебошад, ки ба пешбурди хаёти арзанда дар лахзаи беморй, бекормонй, пиронсолй ё дигар холатхои ба иродаи одам вобаста набуда имконият медихад.
Ху;у;хои и;тисодй ва ичтимой ба дастгирй ва мустахкам кардани шароитхои и;тисодй-ичтимоии хаёт равона гардида, мав;еи инсонро дар сохаи мехнат ва маишй, шугл, некуахволй, химояи ичтимой дар шароити ташкили шароите, ки мардум тавонанд аз тарс ва ниёзмандй озод бошанд, муайя нмекунад. [3].
Ху;у;хои и;тисодй ва ичтимой ин ху;у;хоеанд, ки шароитхои и;тисодй ва ичтимоии хаёти арзандаро барои инсон ташкил мекунад.
Аз гуфтахои боло, мумкин аст хусусиятхои хоси ху;у;хои ичтимой-и;тисодиро муайян намуд, ки:
нобаробарии и;тисодй, ба хар як кас таъмин намудани сатхи арзандаи зиндагй равона шудааст;
- барои давлат ма;саднок, барномавй, нишонгиранда ба фаъолияти ичтимой мебошад;
- хамчун ху;у;хои «тахаввулй» коркард шудаанд, ки муяссаргардии он аз холати и;тисодй ва захираи давлати мушаххас вобастааст.
Махсусияти ху;у;хои ичтимой-и;тисодй, дар он зохир мегардад, ки имконияти махдуди химояи судй доранд. Суд наметавонад, ба одам дар амалй намудани ху;у;хои худ ба сатхи арзандаи хаёт кумак намояд, ба бекор ва ба беманзил манзил пешниход кунад. Ин му;аррароти гоявй химоя нагардида, балки меъёрхои мушаххаси аз он бароянда химоя карда мешавад, мисол, ху;у;и бекор ба кумак пулии дахлдор ё набудани табъиз дар низоми пардохти музди мехнат ва гайра. [4.С 18].
Хамин тари;, мачмуан ин гурухи ху;у;хо озодии инсонро дар сохахои и;тисодй, ичтимой ва фархангй таъмин менамояд ва ба химояи манфиатхои хаётии худ имконият медиханд.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй гурухи махсуси ху;у;хои инсон мебошанд, ки дар сохаи муносибатхои истехсолй амалй мешаванд; дар сохаи мехнат ва моликият, яъне дар сохаи и;тисодии фаъолияти хаётии чомеа ва давлат вусъат пайдо мекунанд.
Ху;у;хои и;тисодй ху;у;хои асосии аз чониби умум эътирофшудаи инсон мебошанд. Онхо универсалй, чудонопазир, та;симнашаванда буда, чун ;оида, аз лахзаи таваллуд пайдо мегарданд ва ба сохибияти инсон ба неъматхои хаёти и;тисодй, озодихо дар сохаи муносибатхои хочагидорй ва мехнатй нигаронида мешаванд. Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй ба хамаи одамон: шахрвандон, хоричиён, ашхоси бешахрвандй ва дигарон кафолат дода мешаванд. Гурухи мазкури ху;у;хо ва озодихо ма;оми инсонро хамчун иштирокдори фаъолияти и;тисодй муайян карда, ба таъмини некуахволй ва сифати хаёти одамон, ;онеъсозии талаботу манфиатхои и;тисодй ва дигар талаботу манфиатхои моддии ба онхо ало;аманд нигаронида мешаванд.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй метавонанд инфиродй бошанд, масалан, ху;у;и моликияти хусусй, ху;у;и интихоби касб. Онхо инчунин дастачамъона мешаванд, масалан, ху;у;и коллективи мехнатй ба корпартой, озодии занон аз табъиз дар сохаи шугл.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй мутла; нестанд ва метавонанд дучори махдудиятхои ;онунй гарданд.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй мачмуи ху;у;хо ва озодихое мебошанд, ки имконияти таъмини озодона ихтиёрдорй кардани моликият ва фаъолиятро дар сохаи мехнат ва сохибкорй мемонанд.
Ба ху;у;хои асосии и;тисодй инхоро мансуб донистан мумкин аст: ху;у;и моликияти хусусй, ху;у;и мерос, ху;у;и амалисозии фаъолияти сохибкорй, ху;у; ба мехнат, манъи мехнати мачбурй ва гайра.
Дар чахони имруза ин категорияи ху;у;хо ва озодихо бештар вайрон карда мешаванд, зимнан, на танхо аз чониби давлат, балки инчунин корфармоёни хусусй, гуруххои чинояткор ва гайра. Чунин вайронкунихо инхоянд: гайри;онунй аз кор озод намудани одамон, мехнати мачбурй, ба таври системанок дер додан ё напардохтани музди мехнат, табъиз дар сохаи шугл ва бизнес, истифодаи мехнати кудакон, махдудсозии имкониятхои сохиб шудан ба моликият ва бо фаъолияти сохибкорй машгул шудани занон, чавонон, мухочирин ва гайра.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй, пеш аз хама, бо ху;у;хои ичтимой ало;амандии нисбатан зичтар доранд, бинобар ин дар адабиёт бисёр ва;т онхоро муттахид сохта, ичтимой-и;тисодй меноманд, харчанд хар ду гурухи ху;у;хо хусусиятхои махсуси худро доранд.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисоди иинсон ба «наслидуюм»-и ху;у;хо мансубанд. Онхо дар раванди муборизахо бо нобаробарихои и;тисодй барои некуахволии моддии ахолй ташаккул ёфтаанд. Ху;у; ба мехнат, интихоби озодонаи кор, истирохат ва фарогат, дарачаи кофии пардохти музди мехнат ва дигар ху;у;у озодихо асоси талаботи баромадхои и;тисодии дар чахон дар охири асри XIX - ибтидои асри ХХ ба амал омадаро ташкил дода, бори аввал дар конститутсияхои як ;атор давлатхои аврупой тахким бахшида шуданд. Аммо ху;у;и моликияти хусусй хеле барва;ттар тахким ёфт ва бинобар ин бисёр олимон онро ба ху;у;хои «наслиякум» мутаалли; медонанд.
Банизом дарорй ва химояи байналмилалй-ху;у;ии ху;у;хои и;тисодй соли 1948, ва;те бисёре аз онхо дар ЭУХБ тахким бахшида шуданд, шуруъ гардид. Соли 1966 хуччати мухимтарини байналхал;й - ПБХИИФ ;абул карда шуд, ки характери на тавсиявй, балки барои давлатхои иштирокдор хатмй дорад ва он ху;у;хо ва озодихои асосии и;тисодии инсонро кафолат бахшид.
Дар чахони имруз ааксари конститутсияхо ху;у;хо ва озодихои и;тисодиро тахким мебахшанд, зимнан, номгуи онхо пайваста васеъ мешавад. Умуман, амалисозии ху;у;хо ва озодихои и;тисодй дар чахони имруза аз бисёр чихат ба сатху вазъияти имкониятхои молиявй-и;тисодии давлати мушаххас, аз мавчудияти захирахо ва омилхои дигар вобастааст.
Ху;у;хо ва озодихои и;тисодй бо хам ало;аманд буда, низоми ягонаро мемонанд. Низоми ху;у;хои и;тисодй дар моддахои 17, 23, 24-и ЭУХБ, моддахои 6-8-и Паймони байналмилалй доир ба ху;у;хои и;тисодй, ичтимой ва фархангй ва дигар хуччатхои байналмилалй-ху;у;й оварда шудаанд. Онхо хамчунин дар ;онунгузории миллии бисёр мамлакатхои чахон инъикос ёфтаанд.
Ху;у;хои и;тисодй дар низом тавре ташкил карда шудаанд, ки хар кадоме аз онхо бевосита бо дигаре вобастааст, масалан, ху;у; ба истирохат давоми манти;ии ху;у;и мехнат кардан мебошад ва гайра.
Мувофи;и Конститутсияи Ч,Т ба ху;у;хои асосии и;тисодй инхо мансубанд: ху;у; ба моликият ва мерос (моддаи 32), ху;у; ба мехнат, ху;у;и интихоби касб; ху;у;и химоя аз бекорй, ху;у; ба пардохти баробари музди мехнат, манъи мехнати мачбурй (моддаи 35), ху;у; ба истирохат (моддаи 37).
Кдйд кардан зарураст, ки чавхари ху;у;хои и;тисодиро ху;у;и фаъолияти сохибкорй ва ху;у; ба моликияти шахсй ташкил медиханд, зеро онхо тарафи мухими рушди давлат - и;тисодиёти бозориро мунъакис карда, барои таъмини озодии шахсият дар сохаи и;тисодиёт ахамияти махсус доранд. Та;дири гузариши давлат ба низоми нави хочагидорй аз дарачаи рушди сохибкорй дар мамлакат ва сатхи неку ахволии хал; вобастааст. Бинобар ин масъалаи мазкур ва;тхои охир аз чониби давлатхо ба таври чиддй дастгирй карда мешавад. Чунончи, дар Точикистон ;онун «Дар бораи хифзи давлатй ва дастгирии сохибкорй дар ЧумхурииТочикистон» (аз 26 июли соли 2014) ;абул карда шудааст.
Бо дар назар дошти рушди сохибкорй ва моликияти хусусй ху;у;хои и;тисодиро ба гуруххои зерин чудо кардан мумкинаст: 1) ху;у; ба моликияти
хусусй ва мерос;
2) ху;у;и сохибият, истифода ва ихтиёрдорй кардани сарватхои табий (аз чумла замин);
3) ху;у; ба фаъолияти озодонаи сохибкорй ва дигар навъхои фаъолияти и;тисодй, ки бо ;онун манъ карда нашудаанд;
4) ху;у;и озодона ихтиёрдорй кардани ;обилияти мехнатии худ, озодии интихоби навъи фаъолият ва касб;
5) ху;у; ба мехнат ва мукофотонидан барои мехнати муваффа;иятнок.[5.С18]
АДАБИЁТ:
1.Конститутсияи ^умхурии Точикистон. Душанбе 2016;
2. Авакьян С.А. Конституционное право России. В 2-х т. - М., 2006. - Т.1. - С.326.
3.Конституционные права и свободы человека и гражданина в Российской Федера
4.Права человека: Учебник для вузов под ред. Е.А.Лукашева. - М.: 2009. - С.18
5.Права человека: Учебник для вузов под ред. Е.А.Лукашева. - М.: 2009. - С.18
