CC BY
142
УДК 4 тоц Ш.Ю. КЕНЧАЕВ
ББК 92Я2 67.99
конститутсия - омили муста^камкунандаи со^ибихтиёрии чум^урии точикистон
Шахрвандони Чумхурии Точикистон хдмчун сокинони давлати сохибихтиёр санаи 6-уми ноябри соли 1994 санади такдирсози худ - Конститутсияи (Сар-конуни) Точикистонро бо рохи раъйпурсии умумихалкй кабул намуданд. Инак, 20 сол аст, ки шахрвандони Точикистон сарнавишти худро тибки мукаррароти ин хуччати вокеан такдирсози кишвар муайян намуда, самтхои тараккиёти хамаи сохаи зиндагиашонро муайян намуда, пеш мебаранд.
Зарурат ва ахамияти кабулшавии Конститутсияи кишварро дар бунёди давлатдории миллй Президенти мамлакат Эмомалй Рахмон дар Ичлосияи таърихии XVI Шурои Олии Чумхурии Точикистон ва мурочиатномаи худ ба мардуми шарифи Точикистон 12 декабри соли 1992 таъкид намуда, иброз дошт, ки «асоси конунхои Точикистонро нав карда, онро бо назардошти меъёрхои байналхалкй такмил дода, барои бунёди давлати демократии хукукбунёд замина гузоштан лозим аст» (5).
Агар хукуки чамъияти кадим ва асрхои миёна - хукуки акаллияти имтиёзноки ахолй бошад, пас дар даврахои минбаъда санади хукукие кабул мешаванд, ки дар ташаккулу инкишофи хукуки инсон сахми арзанда мегузоранд, аз кабили Хартияи Бузурги Озодй (с.1215), Билл оид ба хукукхо (с.1689), Эъломияи амрикоии Вирчиния (с.1776), Эъломияи истиклолияти ИМА (с.1776), Конститутсияи ИМА (с.1787). Дар асри XX кабули санадхои хукукии байналмилалй идома ёфтанд, санадхои зерини хукукй мисоли он шуда метавонанд: Эъломияи умумии хукуки башар (1948), паймонхо, муохидахо оид ба хукукхои ичтимой, иктисодй ва сиёсй ва гайрахо. Конститутсияи соли 1994-и Точикистон низ яке аз дастовардхои азими мардуми Точикистон буда, тахкурсии бунёди давлати сохибихтиёр, демократй, хукукбунёд, дунявй ва ягонаро гузошт, ки имруз бахри ифодаи хукукии хусусияти давлатдории миллии точикон дар арсаи байналхалкй накши хосаеро доро мебошад. Конститутсияи Чумхурии Точикистон дурнамои пешрафти халки Точикистон буда, вазифаи аввалиндарачаи он - пойдории сулх дар Точикистон ва бунёди чомеаи адолат-парвар дар дебочаи он таъйин шудааст.
Дар чашни 15-солагии Конститутсияи Чумхурии Точикистон сарвари давлат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон таъкид карда буд, ки Конститутсияи нави Точикистони сохибихтиёр ин санади ху;у;й, сиёсй ва таърихие, ки он ;увваи олии ху;у;иро доро буда, дар он манфиату иродаи хал;у давлат тачассум ёфта, тахкурсии ху;у;ии чамъият эътироф карда шуда, он дастовардхои миллй, мукаддасоти миллй, андешаи давлатдории
миллй, истифода ва татбики васеи анъанах,о ва осори таърихии миллиро таъмин менамояд (7). Kонститyтсия гояхоеро мустахкам менамояд, ки онхо тачассум-кyнандаи асосхои сохтори конститутсионй ва татбиккунандаи максад, вазифа ва сиёсати давлат аст. ^абули саривактии конуни асосии кишвар ва мутобик сох-тани он ба талаботи замон кафолати зарурии инкишофи таърихй, нишонаи рушди хукук аст (4).
Kонститyтсия хамчун хуччати сиёсй мазмуни ба худ хосеро доро буда, дар он шакли хукукии масъалахои мубрами марбут ба сохибихтиёрии давлат, шакли он, тарзхои ташкили хокимияти давлатй, сохтори давлат, холати хукукии инсон ва шахрванд ва шаклхои гуногуни моликият муайян ва кафолат дода шудааст. Меъёрхои конститутсионй барои фаъолияти макомотхои давлатй, иттиходия-хои чамъиятй, шахсони мансабдор, инсон ва шахрвандон сарчашма ба хисоб рафта, меъёрхои конститутсионй дар бисёр маврид бахри муайяннамоии усулхо ва самтхои асосии сиёсати давлат, аз чумла сиёсати хоричии давлат равона карда шудаанд.
Сохибистиклол гардидани Точикистон ба кабули конститутсияи навини он асос гардида, хусусиятхои Ч,умхурии Точикистонро хамчун давлати сохибихти-ёр, демократй, хукукбунёд, дунявй, ягона ва ичтимой эълон намуд. Сарчашмаи асосии Kонститyтсияи нави Точикистон Эъломияи истиклолияти Точикистон (соли 1990-1991) аст, ки дар он ба таври сиёсй-хукукй сохибихтиёрии давлатии Точикистон эълон гардидааст. Махз дар ин эъломия бори нахуст эълон карда шудааст, ки дар марзи Точикистон волоияти Kонститyтсия ва конунхо амал мекунад.
Мавкеи конститутсия дар муайян ва равон кардани мазмуни конунхои сершумор ва санадхои хукукии Точикистон бо рохи татбики асосхо ва заминахои мукарраргардида хеле калон аст. Аз ин ру, конститутсия ва меъёрхои он дар ташаккулёбии низоми хукукй ва конунгузории Точикистон, дар пойдор гардидан ва камолоти давлатдорй дар Точикистон ахамияти муайянкунандае дорад. Президенти кишвар Эмомалй Рахмон дар китоби худ «Точикон дар оинаи таърих» чунин кайд намудаанд: «Давлати сохдбихтиёри точикон фаъолияти худро тавассути Kонститyтсия ба рох мемонад. Ч,умхурии Точикистон хамчун давлати мустакил низоми хукукии худро доро буда, дар он конститутсия мавкеи асосиро ишгол намуда, ба хаёти давлативу чамъиятй таъсир мерасонад» (8, с.42). Тавассути моддаи 1-и Kонститyтсияи Ч,умхурии Точикистон Точикистон давлати сохибихтиёр, хукукбунёд, демократй, дунявй ва ягона эълон карда шудааст.
Ташаккули давлати сохибихтиёри Точикистон заминаи сиёсию хукукии худ-ро дошта, мархилаи мохиятан ва сифатан нави инкишофи Точикистон ба кабулшавии Kонститyтсияи соли 1994 вобастагй дорад. Бо рохи райъпурсии умумихалкй кабул шудани Kонститyтсияи навини Точикистон шаходати он аст, ки он мувофики максаду мароми халк кабул карда шуда, меъёрхояш барои химояи хукук ва озодихои хал;и Точикистон равона карда шудаанд ва махз ин холат ифодакунандаи максаду мохияти Kонститyтсияи амалкунандаи Точикистон аст.
Мохияти Конститутсияи нави Чумхурии Точикистон хифзи манфиат ва иро-даи хал;и Точикистон буда, мувофи;и он меъёрхое му;аррар карда шудаанд, ки таркиби сохтори чамъият, сохтори давлат ва низоми ма;омоти давлатй, холати ху;у;ии инсон ва шахрванд, вазъи ху;у;ии шахсони мансабдор ва доираи салохиятхои онхоро муайян менамояд.
Конститутсия на танхо ;онуни асосй, балки санади махсуси ху;у;иест, ки бо эътибори олии ху;у;й ва махсусияти худ аз дигар санадхои меъёриву ху;у;й фар; мекунад, ки ин хусусиятхо хамчун сарчашмаи ягонаи ;онунгузории Точикистон конститутсияро мустахкам намуда, мутоби;ати дигар санадхои меъёриву ху;у;иро ба конститутсия та;озо менамояд, ки ин хусусият тавассути моддаи 10-уми Конститутсияи Чумхурии Точикистон кафолат дода шудааст.
Конститутсияи Чумхурии Точикистон асосхои сохтори конститутсионии Точикистонро хамчун давлати сохибихтиёр, демократа, ху;у;бунёд, дунявй, ягона ва ичтимой мустахкам намуда, тагийрнопазирии онро дар шакли идораи чумхуриявй, тамомияти арзй, мохияти демократй, ху;у;бунёдй, дунявй ва ичтимоии давлатро кафолат медихад. Меъёрхои конститутсияи Точикистон ху;у; ва озодихои инсон ва шахрвандро кафолат дода, дар худ падидахои конститутсионй, ба мисли баробархуку;ии инсон, арзиши олй доштани ху;у; ва озодихои инсон ва шахрванд, дахлнопазирии шахсият, сохибихтиёрии хал;, кафолати химояи ху;у; ва озодихои инсон ва шахрванд ва принсипхои инсондустй, дар асоси принсипи тачзияи хокимияти давлатй тартиби ташкил ва фаъолияти ма;омоти давлатиро тачассум менамояд.
Ворид намудани тагйироту иловахо 22 июли соли 2003 баргузоршавии райъпурсии умумихалкй барои зохирёбии мухимтарин рукнхои хукук ва озодихои инсон, яъне тачассуми арзиши олии хукук ва озодихо дар Конститутсия равона гардидааст. Аз чумла дар Конститутсияи Чумхурии Точикистон меъ-ёрхо бо ифодаёбии химояи хукук ва озодихои инсон ва шахрванд зикр ёфтаанд, ки дар моддаи 17 он чунин омадааст: «Х,ама дар назди конун ва суд баробаранд» ё ин ки дар моддахои 18, 19, 20, 21 хусусиятхои инсондустии меъёрхои Конститутсияи Точикистон мустахкам гардидааст. Тагйиру иловахо ба Конститутсия танхо ба Точикистон хос набуда, чузъи чудонашвандаи амалия ва тачрибаи конститутсионии чомеаи чахон аст. Масалан, дар Мачористон дар тули 5 сол 1989-1994 10 фоизи матни Конститутсия тагйир дода шуд, ё ин ки дар тули 220 сол дар Олмон ба 120 нуктаи конститутсия тагйиру иловахо ворид карда шудааст (2).
Хал;и Точикистонро бахту саодати бузурге насиб гардидааст, ки сохиби чунин Конститутсияи сазовор хастанд, зеро он аз чониби олимон, коршиносон, аз чониби Созмони Милали Муттахид, Созмони амният ва хамкорй дар Аврупо ба хайси яке аз намунахои конститутсияи демократии чахонй пазируфта шудааст. Ин бахогузориро нисбат ба Конститутсияи Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон чунин баён намудаанд: «Конститутсия нишонаи нахустин ва мухимтарини сохибихтиёрии давлат буда, аз чониби чомеаи чахонй, созмонхои бонуфузи байналмилалй ва давлатхои дигар эътироф гардидани сохибихтиёрии он аз хамин хуччати такдирсоз сарчашма мегирад» (6).
Ч,ашни 20-умин солгарди Конститутсияи Точикистон барои мо хамчун чаш-ни шаклгирии давлатдории миллии точикон ва тах,кими амнияту суботи сиёсиву ичтимоии Точикистон ахамият ва шукухи хосае дорад. Дар давоми ин солхо хал;и Точикистон хамчун баёнгари сохибихтиёрй ва сарчашмаи ягонаи хокимияти давлатй сарнавишти худро тиб;и ин хуччати во;еан тавдирсоз муайян намуда, самтхои тара;;иёти худро дар хамаи сохахо мушаххас гардонид. Аз ин нуктаи назар тамоми дастовардхоеро, ки тули 20-соли амалкарди Конститутсияи Точикистон насиби хал;у давлат гардидааст, натичаи хирад ва заковати азими хал;и Точикистон мехисобем, зеро махз бо иродаи аксари мутла;и мар-думи ин сарзамини куханбунёд имруз кишвари моро дар чахони муосир хамчун давлати сохибихтиёру ху;у;бунёд ва демокративу ичтимой эътироф мекунанд ва мав;еи онро хангоми халлу фасли масоили умдаи байналмилалй ба инобат мегиранд. Калидвожа^о: Конститутсия, шакли давлат, сохибихтиёрй, демократия, давлати ^уцуцбунёд, волоияти цонун, меъёрхои Конститутсия, райъпурсй
Пайнавишт:
1. Конститутсияи Цум^урии Тоцикистон аз соли 1994 бо тагйироту илова^ои 1999,2003. -Душанбе: Ирфон, 2003. -32 с.
2. Конститутсияи Олмон. 16 Конститутсияи давлат^ои мутаращй. -Москва, 2009.- 234 с.
3. Ма^мудзода, М. Конститутсия заминаи ташаккули низоми ^укуции миллй // Мацмуи мацола^о. - Душанбе: Эр-граф, 2014. -593 с.
4. Махмудов, М.А., Сотиволдиев Р.Ш. Конститутсия заминаи давлатдории миллй //Садои мардум. - №52, аз 10.06.2003.
5. Рахмон, Эмомалй. Муроциатнома ба мардуми шарифи Тоцикистон аз 12 декабри соли 1992. [манбаи электронй] http://president.tj
6. Рахмон, Эмомалй. Паёми Президенти Цум^урии Тоцикистон ба Мацлиси Олии ЦТ соли 2013. Аз 24 апрели соли 2013. [манбаи электронй]: http://president.tj
7. Рахмон, Эмомалй. Суханронй дар цашни 15-солагии Конститутсияи Цум^урии Тоцикистон аз 5 ноябри соли 2009. [манбаи электронй]: http://president.tj
8. Рахмон, Эмомалй. Тоцикон дар оинаи таърих. -Душанбе: Ирфон, 2000. - 342 с.
9. Тафсири илмию оммавии Конститутсияи Цум^урии Тоцикистон. -Душанбе: Шарци озод, 2009.-519 с.
Reference Literature:
1. Constitution of Tajikistan Republic of 1994 with Alterations and Addenda. from 1999 and 2003. - Dushanbe: Irfon, 2003. -32 pp.
2. The Constitution of Germany. 16 Constitutions of Mighty States.-Moscow, 2009. - 519 pp.
3. Makhmudzoda M. Constitution as a Basis of Formation of the National Law System// Collection of articles. - Dushanbe: Er- Graf, 2014. - 593 pp.
4. MakhmudovM.A., Sativoldiyev R. Sh. Constitution as a Foundation of National Statehood // Sadoi Mardum (The Voice of the People), #52 from June 10, 2003.
5. Rakhmon, Emomali. Appeal to the People of Tajikistan from December 12, 1992 / [Electronic resource] http://president.tj
6. Rakhmon, Emomali. The Speech at the Celebration of the 15-th Anniversary of the Constitution of the Republic from November 5, 2009 [Electronic resource] http://president.tj
7. Rakhmon, Emomali. Tajiks in the Mirror of History. -Dushanbe: Irfon, 2000. - 342 pp.
8. Rakhmon, Emomali. Tajikistan Republic President's Message to RT Majlisi Oli from April 24, 2013. [Electronic resource] http://president.tj
9. Commentaries to Tajikistan Republic Constitution. - Dushanbe: Sharki Ozod (Freedom of the Orient), 2009. - 519 pp.
Конституция - фактор упрочения суверенитета Республики Таджикистан
Ключевые слова: Конституция, форма государства, суверенитет, демократия, правовое государство, верховенство закона, нормы Конституции, референдум
Республика Таджикистан как суверенное, правовое, демократическое и унитарное государство 6 ноября 1994 года путём референдума приняла Конституцию. Конституция как Основной Закон государства защищает суверенитет государства. Данная статья посвящена одной из актуальных проблем юриспруденции, которая освещает роль Конституции в развитии и укреплении суверенитета Республики Таджикистан. Автор статьи раскрывает роль Конституции Республики Таджикистан в годы независимости. Нормы Конституции отражают признаки суверенитета государства, на основе которого в современном мире международное сообщество признаёт Республику Таджикистан как независимое государство.
Constitution as a Factor of Consolidation of Tajikistan Republic Sovereignty
Key words: Constitution, form of state, sovereignty, democracy, law-abiding state, supremacy of law, norms of Constitution, referendum
As a sovereign, law-abiding, democratic and unitarian state Tajikistan Republic adopted the Constitution by means of referendum on Nowember 6, 1994. As the basic law of the state the Constitution advocates the sovereignty of the state. The article dwells on one of the actual problems ofjurisprudence which highlights the role of Constitution in the development and consolidation of Tajikistan Republic sovereignty. The author of the article discloses the role of the Constitution in the years of independence. The norms of the Constitution reflect the signs of sovereignty on the basis of which the international community recognizes Tajikistan Republic in the contemporary world as an independent state.
Роцеъ ба муаллиф:
Кенцаев Шу^рат Юсуфович, номзади илм^ои %уцуц, дотсенти кафедраи назарияи давлат ва %уцуци Донишго^и давлатии %уцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Чумхурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), e-mail: shukhrat-1975@mail.ru
Сведения об авторе:
Кенджаев Шухрат Юсуфович, канд. юрид. наук, доцент кафедры теории государства и права Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд), e-mail: shukhrat-1975@mail.ru
Information about the author:
Kenjayev Shukhrat Yusufovich, candidate of juridical sciences, Associate Professor of the department of the theory of state and law under the Tajik State University of Law,Business and Politics (Tajikistan, Khujand), e-mail: shukhrat-1975@mail.ru
