CC BY
4Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
MIRZA G'OLIB SHE'RIYATINING FALSAFIY MOHIYATI
Abdusalimov Abror Vali o'g'li
SamDU Urgut filiali Xalqaro hamkorlik bo'lim boshlig'i
ANNOTATSIYA
Maqolada Mirza G'olibning hayot yo'li, she'riyati, g'azallarida ifodalangan falsafiy fikrlar, ularning shakllanishiga sabab bo 'lgan omillar, ijtimoiy va siyosiy qarashlarining shakllanishi, uning jamiyatda sodir bo 'layotgan ijtimoiy va siyosiy jarayonlarga munosabati, tarbiyaviy hamda ta'limga oid qarashlari tahlil qilinadi. Shuningdek, maqolada Mirza G 'olib she'riyatiga mahalliy hamda xorijiy olimlarning munosabati ham o'rin olgan.
Kalit so'zlar: Mirza G'olib, Asad, saljuqiylar, urdu tili, falsafa, tasavvuf falsafasi, vahdat-ul-vujud, G'olib Akademiyasi, g'azal, maktublar, ta'lim, o'quv dasturi, dunyoviy qadriyatlar, Ralf Rassel, Pankaj K. Deo.
АННОТАЦИЯ
В статье анализируются жизненный путь, поэзия, философские мысли, выраженные в газетах Мирза Галиба, факторы, способствовавшие их формированию, формирование его социальных и политических взглядов, его отношение к социальным и политическим процессам, происходящим в обществе, его взгляды на воспитание и образование. В статье также отражено отношение как отечественных, так и зарубежных ученых к поэзии Мирза Галиба.
Ключевые слова: Мирза Галиб, Асад, сельджуки, урду, философия, философия суфизма, Вахдат-уль-вуджуд, Академия Галиба, газель, письма, образование, учебная программа, светские ценности, Ральф Рассел, Панджа к к. Deo.
ABSTRACT
The article analyzes the philosophical thoughts expressed in Mirza Ghalib's life path, poetry, ghazals, the factors that led to their evolution, the formation of his social and political views, his attitude to public and civic processes taking place in society, moral and educational views. The article also includes the perception of domestic and foreign scholars to Mirza Ghalib's poetry.
Keywords: Mirza Ghalib, Asad, Seljuks, Urdu, philosophy, philosophy of Sufism, Wahdatul-wujud, Ghalib Academy, ghazal, letters, education, curriculum, secular values, Ralph Russell, Pankaj K. Deo.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
KIRISH
Mashhur hind shoiri Mirza beg Asadullaxon 1797 yil 27 dekabrda Agra shtatining Kala-mahal shahrida tug'ilgan. 19-asrda Hindiston yarim orolida urdu va fors tillarida ijod qilgan eng mashhur shoirlardan biri edi. U Mirza G'olib va Asad taxalluslari ostida ijod qilgan. U saljuqiylar hukmronligi ag'darilgandan keyin Samarqandga kelib o'rnashgan turkiy xonadanga (Manbalarda mug'ul xonadoni shaklida keltirilgan) mansub bo'lgan. O'sha davrdagi o'zgaruvchan siyosiy vaziyat G'olibning hayoti va she'riyatida yaqqol aks etgan. Uning asarlari Buyuk Britaniyaning Sharqiy Hindiston (East India) kompaniyasi nazorati ostida Boburiylar imperiyasining qulashi va 1857 yilgi Hindiston qo'zg'oloniga aloqador voqealarni tasvirlashda muhim ahamiyat kasb etgan.
Mirza G'olib Urdu tilida ijod qilgan eng taniqli va ko'p qirrali shoiri sifatida qaraladi. U shuningdek, adabiy sohadagi fors tilidan ham yaxshigina xabardor edi. U kuchli va qizg'in ravishda hayot kechirdi. Shafqatsiz haqiqatgo'y, oshkora samimiy, umuminsoniy xayrixohlik xislatlari va liberal dundyoqarashga ega Mirzo G'olib o'z-o'zini hurmat qilishning himoyachisi edi. Bundan tashqari, u fikr va harakatda mustaqil, yangilikka ishtiyoqmand va boshqalar yurib o'tgan yo'ldan yurishni xohlamas, o'z yo'liga ega bo'lishni xohlar edi.
Nihoyatda ta'sirchan bo'lish bilan birga G'olib, yetuk va yuksak salohiyatga ega edi. U o'zi tasavvur qilgan va boshidan kechirgan boy tajriba va mukammal dunyoqarashga ega inson edi. G'olib she'riyatida uning falsafiy qarashlari ochib berilgan. Uning falsafasi ko'pincha Vandat-ul-vujud, ya'ni Xudoning mavjudligidan boshqa hamma narsa yo'q bo'lishga mahkum, o'zgarmas va haqiqiy mavjudlik faqatgina Xudoga xos deb talqin qilinadi.
G'olibning she'riy ifodalarining go'zalligidan ta'sirlangan odamlar uni shoir sifatida tushunishgan va qadrlashgan. G'olib she'rlarini falsafiy nuqtai nazardan talqin qilish va ushbu falsafiy talqinlar asosida yashirin tarbiyaviy fikrlarni yoritish bo'yicha tizimli ishlarini kamdan kam hollarda uchratish mumkin.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
G'olib buyuk va taniqli shaxs bo'lib, odatda buyuk shaxslar nafaqat ichki, balki o'zlari yashayotgan muhit ta'siri ostida rivojlanishgan. G'olibning shaxsiyati ham o'zi yashagan davr va muhit ta'sirida rivojlangan. Bugungi kunda ham odamlar G'olibni ommaviy darajada o'qiydilar. Dehlida G'olib haqidagi kitoblar va jurnallar markazi bo'lgan G'olib Akademiyasi tashkil etildi. Deyarli har yili dunyo bo'ylab G'olib to'g'risida milliy va xalqaro seminarlar o'tkaziladi.
Mirza G'olib hayot yo'lini kuzatar ekanmiz, u boshidan ko'plab qiyinchiliklarni kechirganligini guvohi bo'lamiz. Jumladan, yosh bolalik chog'idayoq otasining
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
o'limi, oradan ko'p o'tmay vasiy amakisidan judolik, ukasi, o'zining yeti farzandi va bu ham yetmagandik asrab olgan farzandining ham o'limi, doimiy ravishda qarzlar sabab qamoqa tushish xavfining mavjud bo'lishi, adabiy munozaralarda u tomonidan ilgari surilgan diqqatga sazovor fikrlarning tan olinmasligi va qo'pol tarzda qattiq haqorat qilinish, qimorbozlar qamoqxonasining sharmandali qiynoqlari, ko'plab kasalliklarning og'rig'i va azoblari va hammasidan ham yomoni o'g'ir hayot tarzi -G'olib kabi ta'sirchan odam uchun achinarli holat edi. Ammo G'olib azob-uqubatlarga yengilmadi, aksincha boshiga tushgan qiyinchiliklarni o'zidan zeriktirdi, g'azallar yozishdan to'xtamadi.
G'olibning borliq haqidagi qarashlari Allohdan (Xudodan) boshqa hech narsa mavjud emasligini ta'kidlovchi tasavvuf falsafasi Vahdat-ul-Vujud bilan bog'liq edi. Bu shoir yashagan davrda keng tarqalgan falsafa bo'lib, unga ham katta ta'sir ko'rsatadi. Uning shaxsiy va ijtimoiy hayotidagi vaziyatlar uni Xudodan tashqari dunyoviy narsalar, shu jumladan insonning mavjudligi ham haqiqiy emas, aksincha aldamchi va xayoliy ekanligiga ishonishga undaydi. Uning fikricha, har bir jonzot aniq hayot davomiyligi va aniq faoliyat doirasi ega, shunday ekan ularning mavjudligi doimiy emas, balki o'tkinchi ekanligi aniq.
Vahdat-ul-Vujud sirlaridan xabardor bo'lishiga qaramay, G'olib hayotdan qochib qutula olmaydi. Aksincha, u hayotning har bir rang va shakllariga ishtiyoq va sabrsizlik bilan boqadi. U hayotdan qochmaydi, aksincha unda ishtirok etadi va u bilan qo'shilib ketadi. Bundan tashqari, G'olib xudojo'y gumanist edi. Uning ko'plab maktublari va baytlari uning insonparvarlik haqidagi qarashlarini aks ettiradi. Biz uning asarlarini tahlil qilsak, ularda ko'plab dunyoviy va gumanistik fikrlarni topishiz mumkin.
Mirza G'olib ijodiy ishlarining tarbiyaviy xulosalarini, ta'limning maqsadlari, o'quv dasturi, o'qitish metodikasi, o'qituvchi va o'quvchilarning ahamiyati va maktabdagi tartib-intizom kabi tushunchalarni o'zining falsafiy fikrlari orqali ifodalagan.
Shoir o'z-o'zini hurmat qilishning muhimligiga alohida e'tibor qaratganligi bois, ta'lim bolaga o'z-o'zini hurmat qilish va o'zidan faxrlanishga erishish uchun imkon berishi kerak degan xulosaga kelishimiz mumkin. Shuningdek, u bolaning o'ziga bo'lgan ishonchini rivojlantirishga ham yordam berishi kerak. G'olib ilgari surgan ta'limning yana bir maqsadi bolani o'limni zavq bilan kutib olishga tayyorlash bo'lishi mumkin, chunki uning fikriga ko'ra, o'lim nafaqat salbiy ko'rinishga ega, balki uning ijobiy tomoni ham bor, chunki o'limni anglash insonning hayotdan zavqlanishiga sabab bo'ladi. G'olib ilgari surgan ta'limning yana boshqa bir muhim jihati talabalar o'rtasida dunyoviy qadriyatlarni rivojlantirish bo'lishi mumkin. Biz
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
G'olibning insonlarni terisining rangi, e'tiqodi, irqi yoki dinidan qat'iy nazar boshqalarga nisbatan sevgi va muhabbat, umumiy birodarlikka chorlaganligini ko'rishimiz mumkin.
O'quv dasturiga kelsak, har bir shaxs o'zning shaxsiy salohiyatiga ega bo'lgani sababli, har birining alohida o'z o'quv dasturi bo'lishi kerak. Shuning uchun o'quv dasturi bir xil emas va talabalarning imkoniyatlariga qarab turlicha bo'ladi.
G'olib o'z she'riyatida shuningdek axloqiy tarbiyaning ahamiyatiga ham katta e'tibor qaratadi. Shuning uchun axloqiy tarbiya ham o'quv dasturiga kiritilishi kerak.
G'olibning maktublarini o'rganganimizda, biz uni masofaviy va sirtqi ta'lim shakllarini qo'llaganligini ko'rishimiz mumkin. Uning rahbarligi ostida she'riy asarlari shoir tomonidan tuzatilgan ko'plab shogirdlari bor edi. G'olib undan tuzatib berishlarini so'rab yozilgan shogirdlarining asarlarini o'z ichiga olgan xatlarni qabul qilar va tuzatishlar kiritar hamda ularning xatlariga javob berish orqali ko'rsatmalar berar edi.
G'olibning maktublarini o'rganar ekanmiz, uning asosan o'qitishning masofaviy va sirtqi o'qitish usullarini qo'llaganini ko'rishimiz mumkin. Uning qo'l ostidagi shogirtlari ko'pchilikni tashkil qilar edi, ularning ishlarini tuzatishda G'olib she'rdan foydalangan. G'olib odatda tuzatishlarni so'ragan o'quvchilarning asarlarini o'z ichiga olgan xatlarni qabul qilar edi va odatda ushbu xatlarga javob berishda tuzatishlar va ko'rsatmalarini she'rlar orqali ifodalab berar edi.
Dunyoda nafaqat keng o'qiladigan va o'rganiladigan, balki kundalik hayotda istisnosiz hamma narsadan iqtibos keltiradigan shoirlar kamdan kam. Mirza G'olib ana shunday shoirlardan biridir. Dunyoga mashhur Shekspir, Sofokl boshqa yozuvchilar singari, uning she'riyati ham yashashni davom ettiradi va barcha yuraklarning nozik torlarini chertib turadi. G'olib she'riyatining o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, u bizga hayotning son-sanoqsiz soyalarini ochib beradi. Hayotning bu son-sanoqsiz soyalari uning she'rlarida va maktublarida aks etgan. Ralf Rassel G'olib haqidagi kitobni sharhlaganida, u haqida quyidagilarni ta'kidlaganda haq edi. "Mirza G'olibni tushunish uchun nafaqat dunyoni, balki butun koinotni ham qamrab olish kerak". Bu G'olibning she'riyatining ko'p o'lchovli va plyuralistik tabiatiga nisbatan munosib fikr edi. U shu qadar boy shoirki, uning she'riyatida hali ham tushunilmagan ko'plab soyalar mavjud. G'olibning o'zi sir-sinoat, hali to'liq hal qilinmagan jumboq, aynan shu narsa uning buyukligini yanada oshiradigan narsa. Rassell G'olibning ko'plab baytlari barcha biladigan mavqega erishganligi va odamlar ulardan iqtibos kiltirishi, yod olganliklari, hatto vaqti-vaqti bilan uning g'azallari ular tomonidan kuylanishini haqida gapirganda haq edi. Mirza G'olib g'azallarining ko'p qirrali tabiati, paradokslar orqali dialektik burilishlari
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
ularni doimo jozibali qilib, barcha uchun qadrli bo'lishini ta'minlaydi. Uning asarlari kastasi, terisining rangi, e'tiqodi, jinsi va dinidan qat'iy nazar barcha uchun dahldordir. Shu sababdan ham, Mirza G'olib kabi shoir hech qachon eskirmaydi va har bir o'tgan kun sayin unga bo'lgan talab ortib boraveradi. Pankaj K. Deo "G'olib: barcha davrlar shoiri" maqolasida shunday deydi:
"G'olib har qanday kayfiyat, har qanday vaziyat va har bir inson uchun she'r yozgan va shuning uchun urdu tilida eng ko'p misol qilib keltiriladigan shoirligicha qolmoqda. Eng yaxshi tomoni shundaki, siz har safar uning she'rlarini o'qiganingizda, undan yangi ma'no kelib chiqadi. Ajablanarlisi shundaki, har bir avlod G'olibni o'ziga xos tarzda talqin qilgan va bu uning tabiatining o'zgaruvchanligidandir va aynan shu narsa uni barcha davrlarga aloqadorligini ta'minlaydi. Barcha davr o'quvchilari G'olibning she'rlarida o'zlarining his-tuyg'ulari va istaklarini ko'rishadi va shoir ularni hech birini ko'nglini qoldirmaydi, chunki u minglab shunday hayajonli she'rlar yozgan".
Hayotiylik davrida u o'zini hali mavjud bo'lmagan bog'ning bulbuli deb atagan, ammo xuddi shu bog' qisman allaqachon mavjud edi, chunki biz hech bir mubolag'asiz aytishimiz mumkinki, G'olib maqomiga mos keladigan boshqa shoirni topish juda ham mushkil. U o'zining she'riyatiga shunchalik ishonganki, uni farishtaning ovozi bilan taqqoslagan.
ADABIYOTLAR (REFERENCES):
1. Beg., Abdulla Anvar. The Life and Odes of Ghalib. - Lahore: Urdu Academy Lohari, 1940. P.206.
2. Mulmule N.M. Mirza Ghalib: A Self-Actualizing Poet with Poetry of Nihilism. - Indian J Psychol Med. 2022;44(5) p.504-509.
3. Tasleem A. War. Myriad Shades of Life in Mirza Ghalib. - Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 2021. P.160.
