Научная статья на тему 'Минтақада лизинг хизматлари ва сервисни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари'

Минтақада лизинг хизматлари ва сервисни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
128
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдуллаев Ф. О.

Бугунги кунда лизинг хизматига алоҳида эҳтиёж сезилмокда. Хусусан, кичик корхоналар, хусусий тадбиркорлар, фермер хўжаликлари айнан лизинг орқали замонавий ихчам технологияларга эга бўлиши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Минтақада лизинг хизматлари ва сервисни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари»

Абдуллаев Ф.О.

Урганч Давлат университети "Бизнесни бошкариш ва туризм" кафедраси тадкикотчиси, и.ф.н.

МИНЩАДА ЛИЗИНГ ХИЗМАТЛАРИ ВА СЕРВИСНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

Бугунги кунда лизинг хизматига алоцида эцтиёж се-зилмокда. Хусусан, кичик корхоналар, хусусий тад-биркорлар, фермер хужаликлари айнан лизинг орцали замонавий ихчам технологияларга эга булиши мум-кин1.

Кейинги йилларда инвестиция мухитини яхшилаш, хизмат курсатиш ва сервис сохаларини, бевосита лизинг хизматлари ва сервиси бозорини куллаб-кувватлаш буйича республикамиз хукуматининг олиб бораётган изчил иктисодий сиёса-ти туфайли лизинг хизматлари ва сервиси бозори кенгайиб бормокда. Жумладан, 2002 йилда Узбекистонда лизингга берил-ган мол-мулк хажми 41,4 млн. АК.Ш дол-ларини ташкил этган булса, 2010 йилга ке-либ бу курсаткич 2002 йилга нисбатан 6,5 баробар ошиб, 271,0 млн. АКШ доллари-га етди2.

Бирок, республикамиз минтакаларида лизинг асосида инвестиция киритиш, лизинг хизматлари ва сервисини замонавий талаблар асосида ривожлантириш жара-ёнлари самарасиз кечмокда. Хусусан, 2010 йилда мамлакатимизда амалга оширилган жами лизинг операцияларининг 21,8 фо-изи Ташкент шахри хиссасига туFри кел-ган булса, Хоразм вилоятининг улуши ати-ги 3,4 фоизни ташкил этган.3

1 И.А.Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. - Т.: "Узбекистон", 2000. 101-бет.

2 Ассоциация Лизингодателей Узбекистана (АЛУ). Обзор сектора лизинговых услуг в Узбекистане по итогам 2008 года. Ташкент, 2009. - 4 с.; АЛУ. Обзор сектора лизинговых услуг в Узбекистане по итогам 2010 года. Ташкент, 2011. - 5 с.

3 Уша жойда: 8-б.

Хоразм вилояти лизинг хизматлари бо-зорининг учдан икки кисмини эгаллаган "Узкишлокхужаликмашлизинг" акциядор-лик лизинг компанияси (АЛК) Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1990 йил 30 октябрдаги 486-сонли "Узкишлокхужаликмашлизинг" акциядор-лик лизинг компаниясини ташкил этиш туFрисида"ги карори асосида ташкил этилган.

"Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛ-Книнг хизмат курсатиш сохаси кишлок хужалигига лизинг асосида техникалар ет-казиб беришдан иборат булиб, унинг асо-сий мижозлари фермер хужаликлари ва агрофирмалар, машина-трактор паркла-ри ва мукобил машина-трактор паркла-ри, вилоят "Кишлокхужаликкимё" АЖ ва уларнинг филиаллари хисобланади.

АЛК томонидан имтиёзли лизинг хиз-матини курсатиш шартлари Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 2 ноябрдаги 424-сонли "Кишлок хужалигини лизинг асосида кишлок хужалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари туFрисида"ги ва 2007 йил 18 июндаги 123-сонли, 2007 йил 12 декабрдаги 254-сонли карорларига асос-ланади. Фермер хужаликлари хамда машина-трактор парклари Республика кишлок хужалиги машинасозлиги завод-лари ва кушма корхоналари томонидан ишлаб чикарилган тракторлар ва урим-

1-расм. "Узк,ишлок,хужаликмашлизинг" АЛК Хоразм вилояти филиали томонидан 2001-2010 йилларда лизингга берилган кишлок хужалик техникалари киймати, млрд. сумда1

5,000 4,500 4,000 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500 1,000 0,500 0,000

1,199

Ш-

2.108

4,295

4,478

2,806

3,172

2005 2006

2007

2008 2009

2010

□ Лизингга берилган мол-мулк *ажми динамикаси, млрд. сумда

йиFим техникаларини лизингга олишда куйидаги имтиёзларга эгадирлар:

• аванс сифатида техника кийматининг 15 фоизлик кисми туланади;

• тракторлар фермер хужаликларига, K1оракалпоFистон Республикаси ва Хоразм вилояти машина-трактор паркларига 10 йилгача, бошка лизинг олувчиларга 7 йил-гача булган муддатга лизингга берилади;

• лизинг маржаси фоизи микдори Марказий банк кайта молиялаш ставка-сининг 50 фоизидан ошмайди ва лизинг олувчи томонидан лизинг объекти аввал-дан суFурталаниб, суFурта полиси лизинг берувчига такдим этилади.

АЛКнинг умумий асосларда лизинг хизматини курсатиш шартлари эса куйидагилардан иборатдир:

• аванс сифатида техника кийматининг 15 дан 40 фоизгача булган кисми туланади;

• техника 1,5 йилдан 3 йилгача булган муддатга лизингга берилади;

• лизинг маржаси фоизи микдори йиллик 16-20 фоиз даражасида белгила-ниши мумкин;

• лизинг объекти ва унинг сотувчиси лизинг олувчи томонидан танланади.

Агар "Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛК Хоразм вилояти филиали томонидан 2005-2010 йилларда кишлок хужалик

корхоналарига лизингга берилган кишлок хужалик техникалари киймати динами-касини тах,лил киладиган булсак, бунда 2001-2008 йилларда баркарор равишда усиш булаётганини куришимиз мумкин (1-расмга каранг).

1-расмдан куриш мумкинки, 2010 йил-да лизинг хизматлари кулами 2005 йилда-гига нисбатан карийиб 2,6 мартага ошган. Аммо 2009 йилда амалга оширилган лизинг хизматлари салмоFи 2008 йилга нисбатан деярли 1,7 млрд. сумга ёки 37,4 %га камайганлигини куришимиз мумкин. Шу билан бирга 2010 йилда лизинг операция-лари х,ажми 2009 йилга нисбатан 366 млн. сумга ёки 13,0 %га ошгани кузатилмокда.

2009 йилда кишлок хужалик техникалари лизинги бозорида жах,он молиявий-иктисодий инкирози туфайли пасайиш булганини билдирмайди. Зеро, бу вилоят иктисодиётининг халкаро интеграция жа-раёнлари билан чукур боFлик булмасдан, ички бозор имкониятлари билан баркарор ишлаётгани самарасидир.

Бизнинг тах,лилларимизга кура, бунинг сабаблари Хоразм вилояти лизинг хиз-матлари бозорида кишлок хужалик тех-

1 "Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛК Хоразм вилояти филиали маълумотлари асосида муаллиф томонидан базис (2005) йилга нисбатан киёсий нархларда хисоблаб чикилган.

никалари лизинги сегментининг олдинги йилларда жадал суръатларда ошганли-ги муносабати билан ушбу сегментнинг нисбатан туйинганлиги хамда Узбекистон Республикаси Президентининг фермер хужаликларининг ер майдонларини опти-маллаштириш буйича махсус Карори чикканлиги туфайли вилоятда купгина фермер хужаликларининг узаро бирла-шиб, йириклашиб кетганлиги натижасида лизинг олувчи субъектлар сонининг ка-майганлиги каби омиллар билан ифода-ланади.

Тадкикотлар жараёнида вилоят лизинг хизматлари бозорида сервис хизматлари-ни курсатиш ахволи кузатилди ва тахлил этилди.

Кузатувларга кура, Хоразм вилояти лизинг хизматлари бозорида сервисни ри-вожлантириш зарурати куйидагилар билан асосланди:

• лизингга берилган мол-мулк тар-кибида илFор ускуналарнинг камлиги;

• бир бирлик кишлок хужалик техни-касини етказиб бериш билан боFлик транспорт сарф-харажатларининг юкорилиги (780-980 минг сум);

• тадбиркорларнингтехника ва уску-наларни саклаш хамда фойдаланиш ме-ъёрларини билмаслиги ва риоя этмаслиги сабабли, аксарият холларда лизингга берилган кишлок хужалик техникаларининг муддатидан олдин таъмир талаб холатга келиши, улар томонидан техникаларнинг уз билганича таъмирланиши;

• техник таъмирлаш марказларининг камлиги, мутахассисларнинг етишмаслиги хамда эхтиёт кисмларнинг уз вактида етказиб берилмаслиги (1,5-2 ой) окибатида техникаларнинг узок муддат ишлатилмай туриб колиши ва натижада асосий воси-талар иктисодий самарадорлигининг па-сайиши.

Бугунги кунда вилоят лизинг хизматлари бозорида кишлок хужалик техникала-ри сегментининг улуши 70 %дан ортикни ташкил этмокда. Аксинча, бошка сегмент-ларнинг лизинг хизматлари бозорида улуши анча кам, айникса хорижий техноло-гияларнинг улуши ахамиятсиз даражада.

Вилоятда хорижда ишлаб чикарилган мини технологияларни етказиб берувчи

ягона "Хоразм Глобал Сервис" МЧЖ ком-панияси фаолият юритмокда. Сухбат жараёнида, компания асосан накд маблаFлари мавжуд булган табдиркорлик субъектла-рига хизмат курсатишни афзал куриши маълум булди. Бунинг сабаби шундаки, кредит ёки лизинг маблаFларининг хорижий ишлаб чикарувчи компания хисоб ракамига келиб тушиши узок вактни талаб этади (2-4 ой). Бу эса компанияга хам, тадбиркорга хам хуш келмайди. Натижада, ушбу холат компания билан лизинг берув-чилар уртасидаги хамкорлик алокаларига салбий таъсир этмокда.

Вилоятда асосий кишлок хужалик тех-никасини етказиб берувчи хисобланган "Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛК вилоят филиали маълумотларига кура, лизинга олинган техникаларни ишлаб чикарувчи корхонадан (масалан, Тошкент трактор заводи (ТТЗ)) ташиб келтириш хизмати бевосита лизинг олувчи зиммасига юкла-тилган.

Лизинг олувчилар билан утказилган сухбатлардан шу нарса маълум булдики, улар икки ёки уч киши булиб ишлаб чикарувчи корхонага жунайдилар (Тошкент шахрига). Корхона худудида уларни лизинг компания мутахассислари кутиб олади ва узлари экспертизадан утказган кишлок хужалик техникасини шу ернинг узида уларга топширади. Лизинг олувчилар техникани юк автомобилига жойлаш-тириб вилоятга олиб келадилар.

Бизнинг фикримизча, лизинга берилган техникалар (тракторлар) "Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛК вилоят филиали томонидан марказлашган хол-да ташиб келтирилиши биринчидан, лизинг олувчилар вакти ва маблаFларининг тежалишига, иккинчидан, компания да-ромадининг ошишига, учинчидан техник хавсизликнинг таъминланишига олиб ке-лади (1-жадвалга каранг).

1-жадвалда келтирилган лизинг объек-тини ташиб келтириш билан боFлик амал-даги сарф-харажатлар Хива туманида жой-лашган "Мушриб" фермер хужалиги ми-солида куриб чикилган. Фермер хужалик томонидан 2009 йилнинг октябрь ойи-да ТТЗ-80.11 русумли эгат орасига ишлов берувчи трактор лизинг асосида олинган.

V_/

1-жадвал

Бир бирлик ^ишло^ хужалик техникаси (трактор)ни ташиб келтириш билан ботлик, сарф-харажатлар, сумда1

Амалда Тавсия килинган

№ Сарф-харажатлар тури Суммаси, сумда № Сарф-харажатлар тури Суммаси, сумда

1. Сафар харажатлари, икки кишига, поездда 42 000 х 2 = 84 000 1. Техникаларни темир йул бекатигача ташиб келтириш, 4 бирлик 38 000 х 4 = 152 000

2. Мехмонхона, икки кишига, бир кун 8 000 х 2 = 16 000 2. Темир йул оркали ташиб келтириш,4 бирлик 1 400 000

3. Шахар транспорт харажат-лари 14 500 3. Техникаларни вилоят темир йул бекатидан лизинг олув-чилар манзилига етказиш, 4 бирлик техника 55 000 х 4 = 220 000

4. Техникани ташиб келтириш, юк автотранспортида 850 000

5. Жами: 1 бирлик техника 964 500 4. Жами: 1 бирлик техника 1 772 000 / 4 = 443 000

Жадвал маълумотларидан куриниб туриб-дики, фермер хужалик томонидан энг куп маблаF техникани юк автотранспортида ташиб келтиришга сарфланиб, унинг сум-маси 850,0 минг сумни ташкил этган. Ушбу суммага сафар, мехмонхона ва шахар транспорти харажатларинг кушилиши натижасида бир бирлик техникани ташиб келтириш билан боFлик жами сарф-харажатлар 964,5 минг сумни ташкил эт-ган.

Техникаларни етказиб беришнинг биз томондан таклиф килинаётган мукобил вариантида "ТТЗ" давлат акциядорлик бирлашмаси (ДАБ)дан турт бирлик техникани темир йул оркали Хоразм вилоятида жойлашган лизинг олувчилар манзилла-ригача етказиб бериш билан боFлик сарф-харажатлар хисобланган. "ТТЗ" ДАБдан Тошкент темир йул бекатигача хар бирлик техникани юк автотранспортида ташиб келтириш харажати 38,0 минг сумни ташкил этиши хисобланди. Хисоб-китобларга кура, битта вагон-платформага туртта техника (трактор) жойлашиши маълум булди (хар бирининг оFирлиги 3,5 т., узунли-ги 4,3 м). Айнан шунинг учун хам барча хисоб-китобларимиз турт бирлик техника учун амалга оширилди.

Темир йул оркали Урганч шахрига етиб келадиган турт бирлик техникани вило-

1 "Узбекистон темир йуллари" Давлат акциядорлик темир йул компанияси ва Хоразм вилоя-ти Хива туманида жойлашган "Мушриб" фермер хужалиги маълумотлари асосида муаллиф хисоб-китоблари.

ят туманларига юк транспорти оркали етказиб бериш харажатларини хисоблашда вилоят марказига энг узок ва энг якин булган туманларга техникаларни етказиб бериш харажатларининг уртача киймати олинди (55,0 минг сум). Натижада, техникаларни етказиб беришнинг таклиф этил-ган мукобил вариантида 1 бирлик техникани етказиб бериш харажати 443,0 минг сумни ёки амалдаги сарф-харажатларнинг 46,0 фоизини ташкил этиши маълум булди.

Кузатувлар шуни курсатдики, вилоят-да кишлок хужалиги техникаларига техник сервис хизматини курсатувчи иккита марказ мавжуд булиб, улардан бири Урганч шахрида ва иккинчиси Янгибозор туманида жойлашган.

Урганч шахрида жойлашган, Тошкент трактор заводи (ТТЗ)га карашли техник сервис курсатувчи марказ фаолияти-ни урганиш натижасида шу нарса маълум булдики, ушбу марказ коида буйича техникаларни таъмирлаш ускуналари-га эга булиши ва мижозлар талабига би-ноан жойларга чикиб, кишлок хужалик техникаларига зарур техник сервис хизматини курсатиши лозим булади. Амал-да эса, марказ кишлок хужалик техни-каларини таъмирлаш ускуналари билан жихозланмаганлиги маълум булди. Марказ фермер хужаликларига уларнинг талабига кура, ТТЗдан зарур эхтиёт кисмларни етказиб бериш билан чекланади. Эхтиёт кисмларни етказиб беришга одатда 1,5-2 ой вакт сарфланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 11, 2011

3.1.2-расм. "Узк,ишлок,хужаликмашлизинг" АЛК Хоразм вилоят филиали фаолиятида сервис хиз-матларини ривожлантиришнинг асосий йуналишлари1

Лизинг компания фаолиятида сервис хизматларини ривожлантиришнинг асосий йуналишлари

Электрон веб

сахифа

|

Мижоз сервиси

Электрон анкета

I

Электрон калькулятор

I

I

Мижоз билан

телефон оркали сухбат

Онлайн савол -жавобтизими

I

Фаол саволлар булими

I

Маркетинг ва

консалтинг

| —

Мижоз талабига йуналтирилган маркетинг

Мижозга унинг офиси-да хизмат кзфсатиш

I

Видеотренинг

К^ийин мижозга алохида ёндашув

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Мижоз даромадини ошириш буйича консалтинг I

Мижоз мах,сулотининг реализацияси

Сугурта хизмати Гурлан, Хива, Богот туманларида техник таъмирлаш ва диагностика марказларини ташкил этиш

Техникаларни сунгги манзилгача етказиш

Техникаларни сакдаш шароитини яратиш Техник таъмирлаш марказлари оркали эхтиёт кисмларни етказиб бериш

Ишчиларни техникадан фойдаланиш-гатайёрлаш Асосий воситалар техник холатининг мавсумий мониторинги

Янгибозор туманида жойлашган техник сервис курсатиш марказининг х,ам хизмат курсатиш сифати талаб даражасида эмас. Ушбу "Кейссервис" МЧЖ марказида техник хизмат курсатиш ускуналари жисмо-ний ва маънавий эскирган, мутахассислар эса техник хизмат курсатиш буйича етар-ли малакага эга эмас. Натижада, жойларда техникаларни таъмирлаш ишлари бевоси-та тегишли малакага эга булмаган фермер хужаликлари ишчилари томонидан амал-га оширилмокда.

Юкоридагилардан келиб чикиб, "Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛК Хоразм вилоят филиали фаолиятида сервис хизматларини ривожлантириш буйича амалий тавсиялар ишлаб чикилди (2-расмга каранг).

Бугунги кунда ахборот сервисини туFри ташкил этиш ва уни такомиллаштириб бо-риш х,ар кандай фирма муваффакиятининг гаровидир. Лизинг компания уз электрон веб сах,ифасини 2-расмда таклиф этил-ган жих,атлари буйича такомиллаштирса, мижозлар Интернет ёрдамида компания ва унинг мах,сулоти х,акида зарур маълу-

1 Ушбу чизма муаллиф ишланмалари асосида тузилган

мотларни киска муддатда олиш, узларини кизиктирган масалалар буйича "онлайн" савол-жавоб килиш х,амда "видеотренинг" оркали техникаларни ишлатиш ме-ъёрлари ва коидаларини масофадан ту-риб урганиш имкониятига эга буладилар.

Хорижий мамлакатларда компаниялар мижозлар сонини купайтириш ва уларни "парваришлаш" билан шуFулланувчи ме-нежерларни тайёрлашга алох,ида эътибор каратилади. Бизнинг назаримизда, лизинг компания ходимлари томонидан телефон сух,батлари оркали мижозларни фаол жалб этиш, "кийин" мижозлар талаблари-га алох,ида ёндошиш, зарур пайтларда мижоз офисига бориб хизмат курсатиш каби-ларнинг амалга оширилиши истикболда лизинг хизматлари бозорида вужудга ке-ладиган шиддатли ракобат шароитида х,ам компания мижозлари сонини купайтириш имконини беради.

Лизинг компаниянинг баркарор даро-мадга эга булиши биринчи навбатда лизинг олувчининг лизинг техникасини иш-латишдан оладиган фойдасига боFлик. Шу сабабли мижозга замонавий ускуна ва тех-никалар бозоридан иктисодий жих,атдан энг самаралисини танлаб бериш, унга тех-

никани ишлатиш ва даромадини ошириш юзасидан амалий тавсиялар бериш, унинг мах,сулотини реклама килиш ва сотишга кумаклашиш охир окибатда лизинг олув-чи даромадининг ошишига ва шу оркали лизинг компанияга лизинг туловларининг уз вактида ва тулик келиб тушишига эри-шилади.

Юкорида утказилган тах,лиллар шуни курсатдики, лизингга олинган техникалар-ни суFурталаш, ташиб келтириш, таъмир-лаш, эх,тиёт кисмлар билан таъминлаш лизинг олувчининг зиммасига юклатил-ган. Аммо хорижий лизинг компаниялар айнан сотувдан кейинги сервис хизмат-ларини таклиф этиш оркали мижозларни жалб этишга эришмокдалар. Шу сабабли, ушбу сервис хизматларини курсатишни лизинг компания уз зиммасига олиши би-ринчидан, компания даромадининг ошишига, иккинчидан, мижозлар сонининг купайишига, учинчидан, техникалардан фойдаланиш самарадорлигининг орти-шига олиб келади. Хусусан, компания то-монидан Гурлан, БоFот ва Хива туманла-рида техник хизмат курсатиш ва диагностика марказини ташкил этиш уринли деб

х,исоблаймиз. Чунки, биринчидан, компания томонидан ушбу туманларга энг куп микдорда техника ажратилган булса (Гурлан, БоFот), иккинчидан улар географик жих,атдан вилоят х,удудини тула камраб олади. Масалан, Гурлан туманида таш-кил этиладиган техник сервис марказидан Янгибозор ва Урганч туманлари фермер хужаликлари фойдаланиши мумкин булса, БоFот туманида жойлашган бундай мар-каздан Хонка ва Хазорасп туманлари фойдаланиши мумкин. Хива тумани эса Шо-вот ва Кушкупир туманлари орасида жой-лашган.

Агар бизнинг ушбу тавсияларимиз амалга ошадиган булса, Хоразм вилоя-тининг кишлок хужалик техникалари ли-зингги бозорида сервис курсатиш ти-зимининг тараккий этишига эришила-ди. Бу эса уз навбатида вилоят кишлок хужалигининг юкори даражада модерни-зациялашувига, жойларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожла-нишига замин яратади. Мух,ими, янги иш уринлари ташкил этилиб, ах,олининг банд-лик даражаси ошади.

Адабиётлар руйхати:

1. И.А.Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон х,аёт - пировард максадимиз. - Т.: "Узбекистон", 2000. 101-бет.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 1990 йил 30 октяб-рдаги 486-сонли "Узкишлокхужаликмашлизинг" акциядорлик лизинг компани-ясини ташкил этиш туFрисида"ги карори.

3. Ассоциация Лизингодателей Узбекистана. Обзор сектора лизинговых услуг в Узбекистане по итогам 2010 года. Ташкент, 2011. - 12 с.

4. Ассоциация Лизингодателей Узбекистана. Обзор сектора лизинговых услуг в Узбекистане по итогам 2008 года. Ташкент, 2009. - 9 с.

5. "Узбекистон темир йуллари" Давлат акциядорлик темир йул компанияси маълумотлари.

6. Хоразм вилояти Хива туманида жойлашган "Мушриб" фермер хужалиги маълумотлари.

7. "Узкишлокхужаликмашлизинг" АЛК Хоразм вилоят филиали маълумотла-ри.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.