Научная статья на тему 'МИГРАЦИОН ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ: ЯҚИН ШАРҚ АРАБ ДАВЛАТЛАРИ МИСОЛИДА'

МИГРАЦИОН ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ: ЯҚИН ШАРҚ АРАБ ДАВЛАТЛАРИ МИСОЛИДА Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
30
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
миграция / хавфсизлик / иқтисодий миграция / энергетика омили / демографик динамика / гуманитар инқироз / иқтисодиёт тармоқлари / иқлим миграцияси / табиий омиллар / трансмиллий хусусиятлар / халқаро ва минтақавий ташкилотлар / иммиграция / эмиграция / реемиграция / репатриация. / migration / security / economic migration / energy factor / demographic dynamics / humanitarian crisis / economic sectors / climate migration / natural factors / transnational characteristics / international and regional organizations / immigration / emigration / re-emigration / repatriation.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Мадаминова, Дурдона Искандаровна

Ушбу мақолада Яқин Шарқ минтақасидаги миграцион жараёнларнинг кечиши, уларнинг сабаб ва оқибатлари ҳамда муаммонинг ечими юзасидан минтақа давлатлари ўртасидаги ҳамкорликни ривожлантириш истқболлари, бу борада халқаро ва минтақавий ташкилотларнинг тутган ўрни юзасидан таҳлил ўтказилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INSTITUTIONAL BASIS OF REGULATING MIGRATION PROCESSES: THE EXAMPLE OF THE ARAB COUNTRIES OF THE MIDDLE EAST

This article analyzes migration processes in the Middle East region, their causes and consequences, prospects for developing cooperation between the countries of the region, and the role of international and regional organizations in this regard.

Текст научной работы на тему «МИГРАЦИОН ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ: ЯҚИН ШАРҚ АРАБ ДАВЛАТЛАРИ МИСОЛИДА»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

МИГРАЦИОН ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ИНСТИТУЦИОНАЛ АСОСЛАРИ: ЯЦИН ШАРЦ АРАБ ДАВЛАТЛАРИ

МИСОЛИДА

Мадаминова Дурдона Искандаровна

Шарк мамлакатлари сиёсати ва халкаро муносабатлар кафедраси доценти, с.ф.н.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Яцин Шарц минтацасидаги миграцион жараёнларнинг кечиши, уларнинг сабаб ва оцибатлари уамда муаммонинг ечими юзасидан минтаца давлатлари уртасидаги уамкорликни ривожлантириш истцболлари, бу борада халцаро ва минтацавий ташкилотларнинг тутган урни юзасидан таулил утказилган.

Калит сузлар: миграция, хавфсизлик, ицтисодий миграция, энергетика омили, демографик динамика, гуманитар инцироз, ицтисодиёт тармоцлари, ицлим миграцияси, табиий омиллар, трансмиллий хусусиятлар, халцаро ва минтацавий ташкилотлар, иммиграция, эмиграция, реемиграция, репатриация.

В данной статье проведен анализ миграционных процессов на ближневосточном регионе, их причины и последствия, а также перспективы развития сотрудничества между странами региона, дана оценка роли международных и региональных организаций по урегулированию данного процесса.

Ключевые слова: миграция, безопасность, экономическая миграция, энергетический фактор, демографическая динамика, гуманитарный кризис, отрасли экономики, климатическая миграция, природные факторы, транснациональные особенности, международные и региональные организации, иммиграция, эмиграция, реэмиграция, репатриация.

This article analyzes migration processes in the Middle East region, their causes and consequences, prospects for developing cooperation between the countries of the region, and the role of international and regional organizations in this regard.

Key words: migration, security, economic migration, energy factor, demographic dynamics, humanitarian crisis, economic sectors, climate migration, natural factors, transnational characteristics, international and regional organizations, immigration, emigration, re-emigration, repatriation.

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

КИРИШ

Маълумки, 2018 йилда БМТнинг ташаббуси билан кабул килинган "Хавфсиз, тартибли ва конуний миграция хакида"ги глобал шартнома (ХМШ) [1], мехнат мухожирларини химоя килиш билан боглик глобал характердаги мухим хужжатлардан бири хисобланади. Унга кура, аъзо давлатлар томонларнинг манфаатларига мос тарзда, миграцияга оид максадларни амалга ошириш мажбуриятини олганлар.

2015 йилда БМТ томонидан 2030 йилга кадар Баркарор ривожланиш максадларига согликни сакдаш, гендер тенглигини таъминлаш, шунингдек, хавфсиз, тартибли ва конуний миграцияни йулга куйиш, бир суз билан айтганда, халкаро мухожирлар хукукларини химоя килиш оркали эришиш кузда тутилган[2].

Адабиётлар та^лили ва методлар: Макола тайёрлаш жараёнида мавзуга доир араб, инглиз ва рус олимларининг илмий ишларига мурожаат килинди.

Мух,окама: Бугунги кунда фаолиятининг асоси мухожир ва кочокларга кумак беришдан иборат булган халкаро нодавлат ташкилотлар бир катор кийинчиликлар гирдобида колгани боис, мигрантларга кумак бериш жараёни тобора мураккаб тус олмокда. Мавжуд вазият мухожирларга хизмат курсатиш имконини чеклабгина колмай, балки давлат тузилмалари ва бюджетга кушимча масъулиятнинг юкланишига сабаб булмокда. Натижада, давлатлар ва махаллий ахоли орасида миграция, хусусан, кочоклар муаммосига нисбатан салбий муносабатда булиш холатлари кучаймокда.

Ксенофобик кайфият замирида кечаётган мавжуд вазият, миграция муаммосининг долзарблигини тулаконли англаш имконини чеклаш билан бир каторда, куплаб ижтимоий-иктисодий ва демографик муаммоларга карши кураш механизмларини ишлаб чикиш имконини берувчи миграция сиёсати самарадорлигининг пасайишига сабаб булмокда.

Кашшоклик ва ижтимоий тенгсизлик, тугилиш ва касалликлар, жиноятчилик ва инсон хукукларининг поймол этилиши, айирмачилик ва коррупция каби муаммолар миграцион окимлар билан боглик холда, кабул килувчи ва юборувчи давлатларда кузатилувчи ижтимоий муаммоларнинг тулаконли мажмуини ташкил этмайди.

Кабул килувчи давлатлар томонидан мехнат мухожирларининг хукук ва манфаатларини химоя килишда, ХМТнинг "Мехнат мигрантлари ва уларнинг оила аъзолари хукукларини химоя килиш тугрисида"ги Конвенциясини ратификация килиш, "Хавфсиз, тартибли ва конуний миграция тугрисида"ги

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

глобал шартномани амалга татбик этиш хамда БМТнинг баркарор ривожланиш максадларига эришиш талаб этилади.

Якин Шарк араб давлатларининг миграция муаммосини хал этиш борасидаги сиёсатини тахлил килган холда, унинг икки ва куп томонлама форматга эга эканлигини куришимиз мумкин.

Форс Курфази Араб давлатлари уамкорлик кенгаши. ФКАДХК фаолияти, Якин Шарк араб давлатларининг миграция сиёсатини тартибга солиш борасидаги куптомонлама форматга мисол була олади. Шунга кура, минтакадаги миграцион окимларнинг катта кисмини кабул килувчи бадавлат араб давлатларини узида бирлаштирган мазкур бирлашма, мавжуд муаммони манфаатдор томонлар билан биргаликда хал этишни максад килган.

Маълумки, мехнат миграцияси ФКАДХКга аъзо давлатларнинг (Саудия Арабистони, БАА, Катар, Умон, Бахрайн ва Кувайт) иктисодий равнаки учун куп киррали ва мухим ахамиятга эга. Шу билан бирга, хар бир давлатнинг индивидуал ривожланиш хусусиятлари, мавжуд муаммолар хамда минтаканинг ривожланиш тенденциялари ва истикболларини хисобга олган холда, мехнат бозорини янада ислох килиш долзарб саналади.

Сунгги ун йилликларда ФКАДХК аъзо давлатларни узида бирлаштирган, алохида вазнга эга булган кенгаш вазифасини утаб келмокда. САПнинг мархум кироли Фахд Ибн Абдулазиз ФКАДХК хакида фикр юритиб, "Мазкур Кенгаш интеграцион хамкорлик намунасига айланган холда, АДЛга аъзо давлатлар уртасидаги муносабатларни мустахкамлаши хамда ташки тахдидларга карши курашда калкон вазифасини уташи лозим", дея таъкидлаган[3]. Бугунги кунда Араб монархияларининг ФКАДХК доирасидаги хамкорлигининг асосий йуналиши, аъзо давлатлар мудофаа кобилиятини мустахкамлаш, умумий мудофаа инфратузилмасини шакллантириш хамда бу борада глобал микёсда ягона ташки сиёсат юритиш йули билан минтакавий хавфсизликни таъминлашга каратилган. 1994 йилда ФКАДХК саммити доирасида аъзо давлатлар томонидан илк бор "зуравонликнинг хар кандай куринишларини инкор этиш ва багрикенгликни таргиб этишга асосланган исломнинг хакикий кадрият ва тамойилларини талкин килиш" буйича ягона ёндашувнинг расман ишлаб чикилганлиги, юкоридаги фикримизни тасдиклайди [4].

ХХ асрда Арабистон ярим оролининг барча монархиялари, миллий даромад ва ахоли турмуш даражасига кура, мисли курилмаган микёсдаги юкори усиш суръатларига эришдилар. Бунга ягона саноат тармоги, яъни углеводородларни ишлаб чикариш ва экспорт килиш оркали эришилган булиб, шу йул билан улар ривожланаётган давлатлар каторига кушилишда давом

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

этдилар. Ушбу давлатлардаги нефть конлари узлаштирила бошлагач, хорижлик ишчи ва мутахассисларни миллий иктисодиётга жадал тарзда жалб килиш ишлари бошланди. Бунинг натижасида 1970-2000 йиллар оралигида, яъни жахон бозорида энергия ресурсларининг нархи юкори курсаткичга эга булган даврда минтакага булган миграцион окимлар сафи кенгайди. Аммо, мазкур жараён минтака давлатлари учун нафакат ижобий, балки салбий окибатларни хам келтириб чикарди. Утказилган тахлиллар, сунгги йилларда ФКАДХ,Кга аъзо давлатларда мавжуд холат тобора салбий тус олганини курсатмокда. Бу эса, уз навбатида миллий мехнат бозорларини ислох килиш заруратини келтириб чикармокда.

Таъкидлаш жоизки, ФКАДХКга аъзо давлатлар дунёдаги ягона рецепиент давлатлар эмас, аммо мазкур давлатларда мехнат ресурсларини жалб килишнинг узига хос ноёб тизими шаклланганлигини тан олмай иложи йук. Бугунги кунда, ФКАДХКга аъзо давлатлардаги мехнат мухожирларининг умумий сони, уларнинг оила аъзолари билан биргаликда 28 миллиондан ортик кишини ташкил этади. Бу эса, мазкур бирлашмага аъзо давлатлар ахолисининг карийб ярмини ташкил этади. Шу билан бирга, хар бир давлат микёсидаги мухожирларнинг улуши сезиларли даражада фаркланади. Шундай килиб, БАА ва Катарда бу курсаткич халкаро микёсдаги энг юкори даражага етган булиб, 90% ни ташкил этади. Аммо, эътиборга молик жихати шундаки, минтаканинг барча давлатларидаги мехнат мухожирлари бирдек, иктисодий ривожланиш ва ЯИМ хажмига сезиларли таъсир курсатади. Айрим давлатлардаги хусусий секторда банд булган ишчи кучининг 99 фоизини айнан мухожирлар ташкил этади. Махаллий ахоли давлатнинг иктисодий хаётида деярли иштирок этмайди. Улар маъмурий бошкарув органлари ходимлари ёки мансабдор шахслар сифатида фаолият юритадилар. Мавжуд омил давлат тузилмаларидаги иш уринлари сонининг сунъий равишда купайишига, ишбилармон доираларнинг эса, хорижлик мутахассисларга булган талабининг янада ортишига сабаб булди. Дархакикат, хорижлик мутахассислар мухим ахамиятга молик булган давлат органлари фаолиятида хам иштирок этадилар. Масалан, сунгги ун йилликларда БАА миллий разведка хизматлари тизимини янада такомиллаштириш максадида мисрлик зобитлар хизматидан кенг фойдаланилган. Айни пайтда, хорижлик мутахассисларни саноат, инфратузилмани ривожлантириш, хизмат курсатиш каби сохаларга жалб килмай туриб, давлат равнакини таъминлаш билан боглик булган юкори марраларга эришиб булмайди. Шу билан бирга, ушбу жараён ФКАДХКга аъзо булган барча давлатлар миллий хавфсизлиги учун тахдиддир.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

Давлатларнинг миллий бойлиги булган энергия ресурсларини экспорт килиш хисобидан, яъни мехнат унумдорлиги билан боглик булмаган холда, даромад олиш хамда мехнат бозоридаги такчилликни хорижлик ишчи кучи ва мутахассислар хисобидан каноатлантириш имконининг мавжудлиги, махаллий ахоли орасида мехнатсеварлик иштиёкининг пасайишига сабаб булди. Натижада араб монархиялари фукаролари орасида мавжуд касбларда мехнат килишдан у кадар коникиш хосил килмаслик хисси шаклланди. Юкоридагилардан келиб чикиб, махаллий ахолининг мехнат бозоридаги бегоналашуви билан боглик мавжуд холатни миллий фожиа сифатида бахолаш мумкин. Бу эса, уз навбатида ахоли орасида кадрлар тайёрлаш сиёсатини юритиш хамда ёшларни миллий кадриятлар рухида тарбиялаш заруратини келтириб чикарди.

Маълумки, Европа Иттифокининг айрим давлатларида демографик усиш суръатлари хусусиятидан келиб чикиб, мехнатга лаёкатли булган ахоли катламининг такчиллиги кузатилган. Аммо, Катар ва БАА каби давлатлар мисолида бунинг аксини куриш мумкин. Зеро, ФКАДХКга аъзо давлатларда демографик усиш суръатлари юкори булиб, мехнатга лаёкатли фаол ахоли катламининг усиш тенденцияси мавжуд. Шундай булсада, иктисодиётнинг реал секторида улардан мехнат ресурси сифатида фойдаланиш тобора имконсиз булиб бормокда. Буларнинг бари, сунгги йилларда ФКАДХКга аъзо давлатларда ишсизлик даражасининг ошишига сабаб булмокда. Шу билан бирга, Саудия Арабистони, Умон, Бахрайн ва Кувайт каби давлатларда фукаролар орасида иш уринларининг етишмаслиги билан боглик булган норозилик кайфияти юзага келмокда. Бунинг ортида 2010-йилларда хукуматга карши намойишлар хам кузатилган. Юкоридагилар билан бир каторда, махаллий ахоли ва мухожирлар уртасидаги муносабатлар миллатчилик кайфиятининг авж олиши, мигрантларга нисбатан мехнат бозорини узлаштириш билан боглик айбловларнинг куйилиши, адолатсиз ракобат мухити, мухожирлар иштирокидаги жиноятчиликнинг авж олиши ва миграцияга оид сиёсатга нисбатан танкидий рухнинг шаклланганлиги кабилар замирида тобора кескинлашмокда. БАА ва Катарда, ишсизлар сони ортганига карамай, ахоли даромадининг юкорилиги сабабли оммавий тартибсизликлар руй бермади. Бирок, келгусида мавжуд холат давлатнинг иктисодий равнаки ва сиёсий баркарорлигига рахна солиши табиий.

Якин Шарк минтакаси давлатларида миграцион вазият билан боглик холда кузатилган мухим хусусиятлардан яна бири, хорижлик ишчи ва мутахассисларнинг макоми билан боглик. Махаллий фукаролар билан бир

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

каторда, тенг хукукларга эга булиш хамда фукароликни кулга киртиш имкони мавжуд булган Европа Иттифоки давлатларидан фаркли уларок, Араб монархияларида бу борадаги вазият сезиларли даражада фарк килади. Масалан, хорижликлар учун ФКАДХКга аъзо давлатларнинг фукаролиги истисно тарикасидагина, олий сиёсий рахбариятнинг карори асосида берилади. Бу борада истисно тарикасида сунгги бир неча йил ичида Бахрайнда юритилган сиёсатни мисол килиб келтиришимиз мумкин. Маълумки, сунгги йилларда Бахрайн томонидан бошка араб давлатларининг 100 мингдан ортик ахолисига фукаролик бериш амалиёти кулланиб келмокда. Аммо, мазкур холат муайян сиёсий сабабларга кура вактинча кулланилган чоралардан биридир. Айни шу боисдан, инглиз тилидаги манбаларда ФКАДХКга аъзо давлатлардаги хорижлик ишчилар хакида суз борганда, куп холларда "мигрантлар" сузи урнида "экспатлар[5]" атамасидан кенг фойдаланилади. Зеро, мазкур атама оркали вактинчалик асосда ташриф буюрувчилар хакида суз юритилади.

Сунгги йилларда куплаб араб монархияларида куллар мехнатидан фойдаланиш, инсон хукукларининг поймол этилиши хамда мехнат мухожирларининг эксплуатацияси билан боглик муаммолар, Якин Шарк минтакасидаги миграция сиёсатининг огрикли жихатларидан бири булиб колмокда. Гарчанд, рецепиент давлатларнинг барчасида бу каби муаммолар кузатилиши табиий хол булса-да, ФКАДХКга аъзо давлатлардаги мавжуд вазият инсон хукуклари ташкилотлари томонидан жиддий танкид остига олинмокда. Арабистон ярим ороли давлатларида мехнат мухожирларининг хукукларини химоя килиш тизимини ислох килишда хам айнан ташки кучларнинг танкидий карашлари сабаб булган. Зеро, Европа Иттифокида ташриф буюрувчи мухожирларга гамхурлик курсатиш миграция сиёсатининг мухим ва ажралмас кисми хисобланади. Арабистон ярим ороли давлатларида эса, сунгги йилларда миграцион вазиятни тартибга солиш ва мехнат шароитларини яхшилашга уринишлар, асосан, конун хужжатларини кабул килиш ва назорат органларини ташкил этиш йули билан амалга оширилди. Аммо, ханузгача мазкур давлатлардаги вазиятни коникарли деб булмайди.

Бундан ташкари, ФКАДХКга аъзо давлатлар БМТнинг 1951 йилдаги "Кочоклар макоми тугрисидаги" Конвенциясига кушилмаган. Бугунги кунда Форс курфази давлатларининг Якин Шарк минтакасидаги миграцион вазиятни баркарорлаштириш борасидаги сиёсати, аввало ички кучирилганлар ва кочокларга инсонпарварлик ёрдамини курсатишга каратилган булиб, бунда мухожирларни уз худудида кабул килиш кузда тутилмаган. Шундай килиб, Гарб давлатлари, БМТ ва бир катор инсон хукукларини химоя килиш билан

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

шугулланувчи халкаро ташкилотларнинг танкидий рухдаги карашларига карамай, Арабистон ярим оролидаги монархиялар Яман ва Сурия фукароларини уз худудларида нафакат кочок, балки мехнат мухожирлари сифатида жойлаштириш истагини билдирмадилар. Эътиборга молик жихати шундаки, ягона тил ва маданиятга эга булган араб давлатлари фукаролари, Форс курфази араб давлатларига интилаётган хорижлик фукаролар орасида устувор ахамият касб этмайдилар. Буни, кабул килувчи давлат рахбарларининг араб диаспораларидан фойдаланган холда, ички сиёсий вазиятни издан чикаришга булган уринишлардан хавфсираш хисси билан боглаш мумкин. Якин келажакда мавжуд тенденциянинг узгариши хам эхтимолдан йирок.

ФКАДХКга аъзо давлатлар донор давлатлар учун мухим даромад манбаи хисобланади. Зеро, мехнат мухожирлари уз даромадларининг катта кисмини уз ватанларига жунатадилар. Бунда, иктисодиётга кайтмайдиган пул массасининг чикиб кетиш хажми жуда юкори булиб, 2017 йил холатига кура келтирилган ракамлар юкоридаги фикримизни тасдиклайди: Бахрайнда ЯИМнинг 6,6 фоиз , Кувайтда ЯИМнинг 8,8 фоиз, Умонда ЯИМнинг 11,7 фоиз, Катарда ЯИМнинг 5,6 фоиз, Саудия Арабистонида ЯИМнинг 4,7 фоиз, БААда ЯИМнинг 4,6 фоиз. Ушбу курсаткични бошка давлатлар билан киёслаганда, унинг нечогли юкори эканини англаш мумкин. Жумладан, купсонли мухожирларни кабул килувчи Франция ва Германия каби Европа давлатларида мазкур курсаткич ЯИМнинг 1 фоиздан ошмайди. Мавжуд холат, ФКАДХКга аъзо давлатлардаги хорижликларнинг нафакат юкори улушга эга эканлиги, балки миграция сиёсатининг узига хос хусусиятлари билан хам характерланади. Маълумки, куплаб мухожирлар уз оила аъзолари билан биргаликда яшаш имконига эга булмай, уларнинг куплаб сохалардаги хукуклари чекланган. Европа Иттифокидаги мухожирлардан фаркли уларок, улар кучмас мулк сотиб олиш ёки тадбиркорлик фаолияти билан шугулланиш имконига эга эмаслар. Шу боисдан, уларнинг жамиятга интеграциялашуви кийин кечмокда. Мехнат мухожирлари мавкеининг чекланганлиги, бир томондан, уларнинг ижтимоий химояга мухтожлигини кискартиради, бошка томондан эса, уларга катта микдордаги даромадларини давлат худудидан ташкарига олиб чикиб кетиш имконини беради. Бу эса, уз навбатида кабул килувчи давлатлар миллий валютасининг баркарорлигига салбий таъсир курсатиб, (айникса, пул утказмаларининг бошка валюталарга конвертациясини хисобга олган холда), уларнинг пул-кредит сиёсатини мураккаблаштиради. Зеро, сунгги пайтларда мажбурий туловлардан кочиш максадида пул утказмаларининг кулранг схемалари, жумладан, ^'хавала" [6] тизимидан фойдаланиш холатлари кенг

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

TapKanraH. ByHga nyn Maônaraapn, oothh Ba KHMMaröaxp Tomnap KypHHHmHgarH MoggHH öoönHKnap, ÔHp gaBnargaH HKKHHHHCHra mohh^BMH xy^^araapHH HnoBa KHHMaraH xonga yTKa3HnagH. By эсa, gaBnar HKTHcogHëTHra ^HggHH TatCHp KypcaragH.

ByryHrH KyHga, OKA^XKra at30 gaBnaraapga onnô ôopHnaëTraH ÔHp KaTop Hopa-Tagönpnap xyKyMar at3onapn ToMoHHgaH ôyHHHr canÖHH oKHÔaraapH TynaKOHHH aHraaö eTHnaëTraHHgaH ganonar ôepagH. ByHH nyn yTKa3ManapH ycTHgaH Ha3opaTHHHr KynafiTHpHnHmH, nmnnnap xyKyK^apHHH omnpnm ôopacHgarH TamaööycnapHHHr HnrapH cypanamn, onna at3onapHHH KynHpHÔ yTKa3Hm ^apaëHHHHHr cogganamrapHnHmH, nm öepyBHH ToMoHHgaH xogHMnapHH h^thmohh xHMoanam MacanacHra эtтн6op KaparanHmH x,aMga KyHMac MynKKa ôynraH эгaпнк xyKyKHHHHr maKmaHTHpHnHmH ÔHnaH ôofïïhk gaBnar CHëcara MHConnga KypHm MyMKHH. ^khh fflapK MHHTaKacHHHHr öagaBnar gaBnaraapHgaH wôopnnyBHH nyn yTKa3ManapH x,HcoÔHgaH y3 HKTHcogHH öapKapopnHrHHH TatMHHnafigHraH gaBnaraap KynnH^HKHH TamKHn этagн. ByryHrH KyHga, y3 Myxp^npnapHHHHr HaKg nyn yTKa3ManapHgaH Kyn ^Hx,argaH MaH^aargop öynraH gaBnaraap CHpacHra X^h^hctoh, noKHCTOH, BaHraagem, MHcp Ba fflpn-^aHKa KaônnapHH KHpHTHm MyMKHH. fflyHHHrgeK, ynapHHHr CHpacHra MatnyM gapa^aga MaH^aargop öynraH MapoKam, TyHHC, ^HBaH, HopgaHHA, Henan Ba A^fohhctoh KaÔH gaBnaraapHH x,aM KHpHTHm MyMKHH. Ahhh naHTga, goHop gaBnaraapra eTKa3HÔ ôepHnaëTraH nyn yTKa3ManapH ôapKapop Tap3ga xapaKaraaHHmga gaBOM этмoкga. MaB^yg xpnarnHHr caKgaHHÔ TypHmH, aBBano OKA^XKra at3o gaBnaraapgarH HKTHcogHH Ba3Htfira ôofhhk 6ynH6, 6y aBBano He^THHHr ®:axpH 6o3opHgarH HapxH ÔHnaH ôenranaHagH. TatKHgnam ^oh3kh, cyHrrH HHnnapga MHHTaKaHHHr afipHM gaBnaraapHga Ky3arnnraH ôeKapop CHëCHH Ba3HAT (MacanaH, 2011-2013 HHnnapgarH MHcpgarH CHëCHH TyHTapHmnap), myHHHrgeK, Ma3Kyp gaBnaraapHHHr мнгpaцнa CHëcaTH Ma3Kyp ^apaëHra ce3HnapnH TatCHp KypcamagH.

roKopHga ÖH3 cyHrrH yH HHnnHKnapga ^KHH fflapKHHHr öagaBnar gaBnaraapH Mexpar 6o3opHHH TapTHÔra conHm HmnapH cycT ôynraHH xycycHga cy3 wpHTgHK. MatnyMKH, 1990-HHnnapra Kagap xopH^nHKnapgaH HÔopaT mTaT ÔHpnHKnapH xaKHga CTaracTHK MatnyMoTnap wpHTHHMaraH. 1980-HHnnapHHHr oxHpHga YMMOH ÔHpHHHHnapgaH 6ynHÔ, Me^HaT 6o3opHHH TapTHÔra conHmra KapaTHnraH HcnoxoTnapHH 6omna6 wöopraH. KeHHHrH HHnnapga эca, MHHTaKaHHHr ôomKa gaBnaTnapH yHgaH ypHaK onraH xpnga, ôHp KaTop TatCHpnaH nopanapHH Ky^nam ycTHga Ôom KoTHpa öomnaraHnap.

CyHrrH HHnnapga OKA^XKra at3o Ôapna gaBnaraap xyKyMaTnapH Me^HaT Myxo^HpnapHra öynraH KapaM^HKHH ôapTapa^ KH^Hm MyaMMocHHHHr

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

долзарблигини ва мехнат бозорини тартибга солиш заруратини хисобга олган холда, янада фаол сиёсат олиб бормокдалар. Мехнат бозорини ислох килиш, айникса, махаллий ахолининг бу борадаги иштирокини таъминлаш, хар бир давлат иктисодий сиёсатининг устувор йуналишларидан бири хисобланади. Ахоли жон бошига тугри келадиган даромад манбаига кура, дунёнинг етакчи давлатларидан бири хисобланган Катар конунчилигида "Катарлаштириш" дастури мухим урин эгаллайди. Мазкур дастур асосида давлат идоралари ва йирик компаниялар фаолиятида асосий эътибор, миллий кадрлар тайёрлаш сиёсати ва бандликни рагбатлантириш масалаларига каратилиши лозимлиги мустахкамлаб куйилган.

ФКАДХКга аъзо давлатларда кенг таркалган чора-тадбирлар сирасига мажбурий квоталар, тулов ва имтиёзлар тизимини жорий килиш, таълимни ислох килишга сармоя ажратиш, миллий кадрлар малакасини ошириш хамда давлат томонидан мехнатга хак тулаш тизимини тартибга солиш оркали махаллий ахоли бандлигини рагбатлантиришга алохида эътибор каратилади. Мажбурий туловлар уз макоми буйича солик тушумларига ухшайди, аммо уларнинг хажми ККС билан боглик холда белгиланмайди. Бунда хукумат вакилларининг максади, мажбурий туловлар хажмини ошириш йули билан, бизнесга босим утказиш ва шу оркали махаллий мутахассислар бандлигини таъминлаш ва бюджет тушумлари хажмини оширишга эришишдан иборат. Шу боисдан, сунгги йилларда Саудия Арабистони, Бахрайн ва Умон каби давлатлардаги бошкарув органлари мехнат муносабатларига оид сиёсати тадбиркорлик фаолиятига тускинлик килгани борасидаги норозилик холатлари тез-тез кузга ташланади.

Шу билан бирга, миграцион вазиятни баркарорлаштиришга каратилган саъй-харакатлар ва таъсир чоралари у ёки бу давлатнинг узига хос хусусиятларига боглик холда амалга оширилади. Масалан, Катар ёки БААдаги демографик усиш суръатлари мехнат бозорини тартибга солишга каратилган куплаб узгаришларни амалга ошириш имконини берди. Саудия Арабистони ва Уммонда эса махаллий ахолидан иборат ишчи кучига булган талабнинг урнини мехнат мухожирларининг 10% хисобидан коплаш мумкин.

Бирок, мавжуд ислохотлар натижасида минтаканинг барча давлатларида бирдек самарага эришилмади. Буни карийб 30 йилдан буён "умонлаштириш" сиёсати юритиб келинаётган Умон давлати мисолида хам куриш мумкин. Зеро, хукумат вакиллари томонидан илгари сурилган натижаларга эришилмади. Буни мехнат мухожирларига булган карамликнинг янада кучайиши хамда махаллий ахоли орасидаги ишсизлик даражасининг ошиши кабиларда куришимиз

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

мумкин. ФКАДХКга аъзо булган бошка куплаб давлатларда хам миллийлаштириш сиёсати оркали мехнат бозорини тартибга солиш борасидаги уринишлар сезиларли натижа бермади. Буларнинг бари, реал иктисодий рагбатларнинг мавжуд эмаслиги билан характерланади.

Масалан, 2000-2010-йилларда ахоли орасида юзага келган миграцион вазият таъсирида норозилик кайфиятининг кескин тарзда кучайиши хамда уни хал килиш билан боглик муаммонинг жиддий тус олиши, Гарбий Европа давлатларининг жиддий ташвишига сабаб булган эди. Ушбу муаммога ечим топиш максадида, сиёсий кучларни фаол жалб килиш усулларидан кенг фойдаланилган. Шундай булсада, миграцион вазият билан боглик холда юзага келган муаммоларнинг куламига карамай, сунгги йиллар ичида мухожирлар окимининг камайиш тенденцияси кузатилмади. Мазкур давлатларнинг хукук-тартибот органлари томонидан мухожирларнинг миграция конунчилиги талабларига риоя этилиши устидан назоратни кучайтириш хамда ноконуний миграцияга карши кураш чоралари кулланилишига карамай, бу борада кутилган натижага эришилмади. Аксинча, мазкур давлатларга ташриф буюрувчи мухожирлар сони усишда давом этди. Буни давлатлар микёсидаги мехнат мухожирлари куринишидаги арзон ишчи кучига булган талабнинг, уларга нисбатан норозилик кайфиятининг шаклланиши ва бу борада маъмурий чоралар кулланилишидан кура, устувор ахамият касб этиши билан белгиланади. Масалан, Шаркий Европа давлатларида мехнат бозорини фукароларнинг кайфиятига мос равишда ислох килиш оркали, давлатнинг иктисодий равнаки учун манфаатли булган Якин Шарк ва Шимолий Африка давлатлари мухожирларидан воз кечиб булмайди. Шу боисдан, якин келажакда Европа давлатлари миграцион сиёсатини ислох килиш борасида муайян натижага эришиш имконсиз эканини тахмин килиш мумкин.

Мавжуд тенденцияни Арабистон ярим ороли давлатлари мисолида хам кузатиш мумкин. Европа давлатларидан фаркли уларок, мазкур давлатлардаги демографик вазият миграцион жараёнларга у кадар катта таъсир курсатмайди, аммо мехнат самарадорлиги юкори булган, арзон ва малакали ишчи кучи ушбу давлатларнинг иктисодий равнакида мухим урин эгаллайди. Шу боисдан, давлатлар томонидан мазкур жараённи тартибга солиш борасидаги уринишлар, мавжуд тенденцияларни узгартириш имконини бермайди. Келгусида мавжуд вазиятнинг янада жиддий тус олиши шубхасиз, аммо айни пайтга кадар унга карши таъсирчан чоралар ишлаб чикилмаган. ФКАДХКга аъзо давлатлар миграцион сиёсатидаги узига хосликнинг сакланиб колаётгани хамда унга ечим

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

TonHm ôopacugaru ^axoH Ta^puôacuHHHr Tyna maKmaHMaraHnuru, MaB^yg Ba3HATHHHr aHaga ^uggufi Tyc onumura caôaô ôynMoKga.

fflyHra Kypa, ÔH3 aKHH Kena^aKga OKA^XK gaBnaraapuga MexpaT Myxp^upnapura ôynraH TanaÔHHHr ce3HnapnH gapa^aga caKgaHHÔ Konumu xaMga ynapHHHr ôaHgnHrHHH TatMHHnam Ba nyn yTKa3ManapH MaHÔau cu^aragaru MaBKeHHH caK^aô Konumga gaBoM этнmн ôopacugaru xynocara KenumHMH3 MyMKHH. TapnaHg, MexpaT ôo3opHHH TapTHÔra conumra goHp gaBnaT HmTHpoKHHHHr KeHraHHmura эpнmнпcaцa, ôy ôopagaru ^aonuaT caMapagopnuru xycycHga cy3 ropuTHm MymKyn.

Apaô âaemmmpu nuaacu. xaKHga cy3 ôopap экaн, ymôy TamKunoTHHHr y3Hra xoc ^uxara xycycHga anoxuga TyxTanuô yTHm ®ou3. 1945 Hunga HM3onaHraH mapTHoMa Ma3MyHHgaH Kenuô HHKKaH xonga, A^^HHHr ^aonuaragaH Ky3naHraH MaKcag "TamKHnoTra at3o gaBnaraap ypTacugaru xaMKopnHK anoKanapHHH MycTaxKaMnam Ba my MaKcagga gaBnaraap ypTacuga aroHa cHëcHH HyHanHmHH umnaô HHKum xaMga apaô gaBnaraapu MaH^aaraapu Ba ynapra gaxngop Macananap goHpacHga Ma3Kyp TOMoHnapHHHr MycTaKH-rauru Ba cyBepeHHTeTHHH xHMoa KH^Hm"gaH HÔopaT. XaMKopnHK goHpacH Ha^aKaT cHëcHH, ôanKH HKTHcoguëT, Monua, кoммyннкaцнa, MagaHHaT, THÔÔHëT Ba h^thmohh coxagaru xaMKopnHK MyHocaôaraapuHH, myHHHrgeK, ^yKaponuKHH ôenrunam, nacnopT Ba BH3anap ôepum xaMga ^HHoaTHunapHH экcтpaцнцнa KH^um KaôunapHH xaM y3 HHHra onraH.

Ma3Kyp TamKHnoT ^aonuaTHHHHr y3ura xoc ^uxarn, apaÔ THnuga cy3namyBHH 18 Ha^ap gaBnaT Ba OanacTHH MyxTopuaTH ôunaH ôup KaTopga, fflapKHH A^puKaga ^ofinamraH (axonucu co$ apaônapgaH HÔopaT ôynMaraH) MycynMoH gaBnaraapu (^uôyra, CoManu Ba KoMop opo^napu)HH xaM y3uga ÔupnamTHpa onraHH ôunaH ÔenrunaHagu. Bup cy3 ôunaH aHTraHga, TamKHnoT MHHTaKaHHHr энг ôagaBnaT (^aTap, BAA, KyBaÖT, Caygua ApaôucTOHH, Ymmoh, BaxpaHH) Ba KammoK gaBnaraapu (CoManu, KoMop oponnapu, MaBpHTaHHa, ^MaH, CygaH, ^HÔyTu)HH y3uga ôupnamTupa onraH xonga, ^khh fflapK Ba A^puKa gaBnaraapu ypTacugaru MyxHM ôofhobhh KynpHK Ba3H$acuHH yTaHgu[7]. TagKHKoT umu goupacuga ypraHHnaëTraH мнгpaцнoн ^apaëHnapHH TapTHÔra conumga, TamKHnoT Ba yHra at3o gaBnaraapHHHr мнгpaцнoн cuëcaTHgaru yfiFyHHHK MyxHM axaMHaT Kacô этagн. fflyHra Kypa, A^^ra at3o gaBnaTnapHHHr ôy ôopagaru cuëcaTH xycycuaTnapura anoxuga TyxTanuô yTaMH3.

Apaô gaBnaraapu nuracu 2014 Hunga TamKHn этнпгaн xaMga 2015 HungaH y3 ^aonuaTHHH ôomnaraH мнгpaцнa Macananapura ôaFHmnaHraH Apaô gaBnaraapu HmTupoKHgaru MHHTaKaBHH MacnaxaTnamyB ^apaëHHHHHr ôemHHHH rnoôan

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

йигилишига мезбонлик килган. Мазкур учрашув, сунгги йилларда миграция масалаларига багишланган, мухим ахамиятга молик булган минтакавий маслахатлашув жараёни хисобланади. АДЛ фаоллигида ташкил этилаётган бу каби тадбирлар, аввало миграцион жараёнлардан ижобий омил сифатида максимал тарзда фойдаланиш максадида, араб давлатларининг кенг камровли ва интеграциялашган стратегиясини ишлаб чикиш, манфаатдор томонлар иштирокида миграция масалаларига багишланган минтакавий ва халкаро даражадаги музокараларни ташкил этиш ва шу йул билан давлатларнинг бу борадаги ёндашувларини мустахкамлаш, шунингдек, юборувчи, кабул килувчи ва транзит давлатлар уртасидаги хамкорлик алокаларининг янги сахифаларини очишга каратилган. АДЛнинг БРМ (Баркарор ривожланиш максадлари) максадлари билан хамоханг тарзда илгари сурилган миграцион жараёнларни тартибга солиш борасидаги ташаббуслари унинг дастурий хужжатларида хам уз аксини топган. Бундан ташкари, Араб давлатлари иштирокидаги минтакавий маслахатлашув жараёни доирасида БРМ максадларини амалиётга татбик этиш максадида, давлатларнинг миграцион сиёсати билан боглик фаолияти юзасидан узаро ахборот ва тажриба алмашинувини йулга куйиш ва мазкур жараённи тартибга солиш борасидаги амалий натижаларни кулга киритиш кузда тутилган.

АДЛ фаолияти доирасида миграцион жараёнларни тартибга солиш самарадорлигини ошириш максадида, миллий ва халкаро микёсдаги ташаббусларни куйидаги йуллар билан узаро мувофиклаштириш режалаштирилган: миллий микёсдаги карашлар ва маълумотларни узаро анализ ва синтез килиш хамда улардан глобал микёсдаги жараёнларда асосий манба сифатида фойдаланиш; глобал максадларни араб давлатларининг миллий стратегияси, мавжуд меъёр ва стандартларига татбик этиш; ташкилотга аъзо давлатларни миграцион жараёнларни тартибга солишга каратилган хамкорлик жараёнига сафарбар килиш кабилар шулар жумласидандир.

Ташкилотнинг мунтазам равишда ташкил этиладиган йиллик йигилишлари кун тартибида миграция билан боглик БРМ максадларининг бажарилиши юзасидан хисоботларни кабул килиш анъанаси йулга куйилган. Шу билан бир каторда, Араб давлатлари иштирокидаги минтакавий маслахатлашув жараёнининг миграция билан боглик максадларни амалга оширишда, БМТнинг Иктисодий ва ижтимоий комиссияси хамда Халкаро миграция ташкилоти томонидан техник ёрдам курсатилади.

Умуман олганда, бугунги кунда Якин Шарк давлатларидаги миграцион жараёнлар билан боглик булган асосий муаммолар сирасига куйидагиларни

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

киритиш мумкин: куролли низолар, экстремистик харакатлар, кашшокликнинг авж олиши, озик-овкат хавфсизлиги ва иклим узгаришлари таъсиридаги кучишлар ва мажбурий миграция; ноконуний миграция ва аралаш миграцион окимлар; одам савдоси ва мигрантлар контрабандаси кабилар шулар жумласидандир. Шу уринда, мазкур жараёнларни тартибга солиш ва муаммоларга ечим топиш юзасидан уз ечимини топаётган куйидаги масалалар мавжудлигини хам таъкидлаш жоиз: "халкаро мигрант" атамасига доир ягона таърифнинг ишлаб чикилмаганлиги; халкаро миграциянинг куламини аниклаш ва бу борадаги ишончли маълумотларни жамлаш жараёнининг уз такомилига етмаганлиги; маълумотлар алмашинувидаги шаффофликнинг мавжуд эмаслиги кабилар шулар жумласидандир.

Юкорида санаб утилган камчиликларни бартараф этишда, тадкикотга оид ва тахлилий материалларни ишлаб чикишни такомиллаштириш, аъзо давлатларга ахолини руйхатга олиш, маълумотларни туплаш ва тахлилий материалларни тайёрлаш юзасидан техник ёрдам курсатиш, уларнинг бу борадаги салохиятини ошириш, шунингдек, 2030 йилга мулжалланган БРМнинг миграцияга оид максадларини амалга ошириш буйича минтакавий маслахатлашув жараёнлари фаоллигини ошириш хамда кочоклар ва ички кучирилганларни куллаб-кувватлаш максадида миллий микёсда дастурлар ишлаб чикиш ва статистик маълумотлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш максадга мувофикдир[8].

Ислом уамкорлик ташкилоти. ИХТ кенг таъсир доирасига эга булган, нуфузли халкаро хукуматлараро ташкилотлардан бири булиб, у ислом оламининг халкаро ва минтакалараро ахамиятга молик булган истикболли ташаббусларини муваффакиятли тарзда илгари суриб келмокда. ИХТ аъзо давлатлар уртасидаги сиёсий, савдо-иктисодий, транспорт-коммуникация хамда маданий-гуманитар сохалардаги хамкорликни ривожлантиришда фаол иштирок этмокда.

Айни пайтда, ИХТга аъзо давлатлар сони 57 нафарга етган булиб, у 1,5 миллиардга яккин ахолини узида бирлаштира олган. Шу уринда таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси хам 1996 йилнинг 2 октябридан мазкур ташкилотнинг тулаконли аъзоси хисобланади. ИХТ фаолиятидан кузланган максад, ислом цивилизацияси тараккиёти билан боглик муаммолар хамда халкаро ахамиятга молик булган долзарб муаммоларнинг ечими борасида аъзо давлатлар уртасидаги хамкорликни йулга куйишдан иборат. Миграция муаммоси хам ташкилотнинг кун тартибида турган мухим масалалардан бири

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

хисобланади. Сунгги йилларда ИХ,Т томонидан мазкур масаланинг ечими борасида куплаб саъй-харакатлар амалга ошириб келинмокда.

Миграция муаммосини хал этишга доир амалга оширилган мухим тадбирлардан бири сифатида, 2019 йилнинг 23-25 октябрь кунлари Туркиянинг Анкара шахрида утказилган ИХ,Т Статистика комиссиясининг 8-сессиясини келтиришимиз мумкин. Ушбу тадбирда ИХ,Тга аъзо давлат вакиллари, шунингдек, Ислом тараккиёт банки гурухи, БМТ статистика департаменти, БМТнинг Гарбий Осиё буйича иктисодий ва ижтимоий комиссияси, БМТнинг озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО) ва Халкаро мехнат ташкилоти кабилар иштирок этдилар. Мажлис кун тартибига ахолини руйхатга олишда электрон маълумотларни йигиш технологияларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, кишлок хужалигини руйхатга олиш ишларини фаоллаштириш хамда халкаро мехнат миграциясига оид миллий статистика тизимларини ривожлантириш каби масалалар куйилган.

Сессия якунларига кура, ИХ,Т статистика комиссиясининг 2030 йилга мулжалланган янги стратегик ёндашувлари мухокама этилиб, халкаро мехнат миграцияси буйича курсаткичларни ишлаб чикиш, картографик ва йулдошли маълумотлардан фойдаланиш, сканерлаш, маълумотлар базаларини ишга тушириш буйича хамкорлик урнатиш ва тажриба алмашиш юзасидан келишувга эришилган[9].

Умумараб эркин савдо худуди. 1981 йилда АДЛга аъзо давлатлар уртасида минтакада эркин савдо худудини шакллантириш ва эркинлаштириш максадида, араблараро савдони йулга куйиш ва ривожлантириш тугрисидаги (Agreement to Facilitate and Develop InterArab Trade) битим тузилган. Шундан сунг, 1997 йилнинг февраль ойида АДЛнинг Ижтимоий-иктисодий Кенгаши томонидан 18 нафар араб давлатини узаро бирлаштирган Умумараб эркин савдо худуди (Pan-Arab Free Trade Agreement, PAFTA)ни тузиш тугрисидаги декларация кабул килинган. Баъзи манбаларда у Буюк араб эркин савдо худуди (GAFTA) номи билан хам юритилади. Айни пайтда, ташкилотга Бахрайн, Миср, Ирок, Иордания, Яман, Катар, Кувайт, Ливан, Ливия, Марокаш, Умон, БАА, Фаластин мухторияти, Саудия Арабистони, Сурия, Судан ва Тунис каби давлатлар аъзо хисобланади. Россиялик иктисодчи олим И.М. Батиршиннинг фикрича, эркин савдо худудини яратиш зарурати, Форс курфази давлатлари уртасидаги сиёсий ва иктисодий сохалардаги хамкорликнинг тулаконли шаклланмаганлиги билан характерланади[10].

БМТ Гарбий Осиё буйича ицтисодий ва ижтимоий комиссияси. БМТнинг Иктисодий ва ижтимоий Кенгаши резолюциясига мувофик, 1973 йилнинг 9

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

август куни БМТ Гарбий Осиё буйича иктисодий ва ижтимоий комиссияси (W AjcUi^Vlj Apl^iaVl Ai^lll) ташкил этилган булиб, у уз ичига Бахрайн, Миср, Ирок, Иордания, Яман, Катар, Кувайт, Ливан, Ливия, Мавритания, Марокаш, Умон, БАА, Фаластин, Саудия Арабистони, Сурия, Судан ва Тунис каби араб давлатларини камраб олган. Ташкилот фаолиятидан кузланган максад, минтака давлатларининг хар томонлама иктисодий ва ижтимоий равнакига кумаклашиш, уларнинг узаро ва дунёнинг бошка давлатлари билан иктисодий алокаларни мустахкамлаш, минтакадаги иктисодий муаммолар, хусусан мехнат миграцияси билан боглик вазиятни урганиш, бу борада статистик маълумотларни туплаш, бахолаш ва таркатиш кабилардан иборат.

Якин Шарк минтакаси давлатлари миграцион жараёнларни тартибга солишда Жазоир, Бахрайн, Миср, Ирок, Катар, Кувайт, Ливия, БАА, Саудия Арабистони, Сурия ва Тунис каби давлатлар иштирокидаги Нефтни экспорт килувчи араб давлатлари ташкилоти (араб тилида -^ill Sj^iJl Ajjj*JI Jjall Ял^, инглиз тилида OAPEC) доирасида хамкорлик алокаларини йулга куйганлар. Бундан ташкари, 1994 йилга келиб, ун туккиз араб давлатидан олтитаси Тарифлар ва савдо буйича Бош келишуви (GATT)ra, 2017 йил маълумотларига кура эса, 12 араб давлати Жахон савдо ташкилоти (World Trade Organization^ аъзо булган[11].

Жахон банки рахбари Жим Ёнг Ким, Якин Шаркдаги минтакавий интеграция жараёни узига хос мураккаб тарзда кечаётганини маълум килган. Унинг фикрича, Европадаги интеграция жараёни давлатлар равнакига мухим таъсир курсатиб, кашшоклик ва тенгсизликни кискартириб, савдо муносабатларини кенгайтириш имконини берган. Шу уринда, жахон иктисодиётидаги бекарорлик ва ноаникликларнинг ривожланаётган давлатларга нисбатан таъсири юкори эканлигини хам таъкидланган[12]. Шунга кура, Якин Шарк давлатлари миллий иктисодиёти механизмларини кайта куриш, араб Шаркининг икки томонлама муносабатларини диверсификация килиш ва ривожлантириш йули билан бу борада ижобий узгаришларга эришиш мумкин.

ХВЖ томонидан 2021 йилда берилган маълумотларга кура, Бахрайн ва Саудия Арабистони каби давлатлардаги ишсизлик даражаси пандемиядан аввалги даврга нисбатан анча юкори экани маълум булади. Пандемия шароитида кузатилган иш уринларининг кескин кискариши натижасида юзага келган ишсизлик даражасини кискартириш учун узок вакт талаб этилиши табиий. Пандемия шароитида юзага келган вазият ахолининг муайян катламларига узига хос тарзда салбий таъсир курсатган. Бунда малакаси паст булган ишчилар, ёшлар ва мехнат мухожирлари купчиликни ташкил этади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(11), November, 2023

Маълумотларга кура, 2020 йилда аёллар ва ёшлар уртасидаги ишсизлик даражаси 6-10 фоизни ташкил этган. Бунда нафакат давлат сектори, балки хусусий сектордаги ишсизлик даражасининг ортгани хам кузатилган[13].

Юкорида тилга олинган ишсизлик ва ижтимоий тенгсизлик билан боглик холат Якин Шарк минтакасида бекарорликнинг авж олишига сабаб булмокда. Гарчанд, ахоли орасидаги норозилик кайфияти 2019 йилга нисбатан юкори булмасада, 2021 йилда нисбатан усиш кузатилган. Аммо, мавжуд норозилик намойишлари ахоли орасида янги турдаги касалликларнинг кенг таркалиши, ишсизлик даражасининг авж олиши, озик-овкат такчиллиги ва нарх-навонинг ошиши каби иллатлар замирида янада авж олиш хавфи мавжуд. Буларнинг бари Ирок, Яман, Ливия, Ливан ва Тунис каби давлатларда сиёсий бекарорликнинг авж олишига замин яратмокда. Сиёсий ва ижтимоий характердаги бекарорлик уз ортидан кенг микёсли кочоклар тулкинини хамда бунинг ортида бошка давлатларда хам норозилик кайфиятини юзага келтирмокда. 2020-2021 йилларда кашшокликнинг аянчли даражасига етганларнинг умумий сони 7 млн. кишини ташкил этган [14].

Маълумки, пандемия шароитида мухожирлар нисбатан огир вазиятни бошдан кечирган катлам сирасига киради. Халкаро микёсда мухожирлар махаллий ахоли сонига нисбатан устунлик касб этган ФКАДХКга аъзо давлатларда, ишсизлик даражасининг кескин ошиши, мухожирларнинг яшаш тарзи ва пул утказмалари хажмига кескин таъсир курсатди.

ФКАДХ,Кга аъзо давлатлардаги ишсизлик курсаткичлари (2019 йилнинг IV чораги / 2020 йилнинг IV чораги %ларда)

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

Манба: расмий давлат органлари маълумотлари асосида ХВЖ ходимлари томонидан утказилган хисоб-китоблар1.

Хулоса урнида таъкидлаш жоизки, Якин Шаркдаги миграция муаммосини тартибга солиш борасидаги араб давлатлари хамкорлиги икки ва куп томонлама форматлар асосида йулга куйилганлигини куришимиз мумкин. Буни давлатларнинг Форс Курфази Араб давлатлари хамкорлик кенгаши, Араб давлатлари лигаси, Ислом хамкорлик ташкилоти, Умумараб эркин савдо худуди, БМТ Гарбий Осиё буйича иктисодий ва ижтимоий комиссияси, Нефтни экспорт килувчи араб давлатлари ташкилоти каби бирлашмалар доирасидаги хамкорлик алокалари мисолида куриш мумкин. Тахлилларга кура, ФКАДХКга аъзо давлатлардаги мехнат мухожирларининг умумий сони 28 млн.дан ортик кишини ташкил этади. Бу эса, мазкур бирлашмага аъзо давлатлар ахолисининг карийб ярмини ташкил этади. Шу билан бирга, хар бир давлат микёсидаги мухожирларнинг улуши сезиларли даражада фаркланади. Масалан, БАА ва Катарда бу курсаткич халкаро микёсдаги энг юкори даражага етган булиб, 90 фоизни ташкил этади.

Энергия ресурсларини экспорт килиш хисобидан даромад олиш хамда хорижлик ишчи кучи ва мутахассислар хисобидан мехнат бозоридаги такчилликни каноатлантириш имконининг мавжудлиги, махаллий ахоли орасида мехнатсеварлик иштиёкининг пасайиши мехнат бозоридаги бегоналашуви билан боглик мавжуд холатни миллий фожиа сифатида бахолаш мумкин. Бу эса, уз навбатида ахоли орасида кадрлар тайёрлаш сиёсатини юритиш хамда ёшларни миллий кадриятлар рухида тарбиялаш заруратини келтириб чикарди. Шу билан бир каторда, ФКАДХКга аъзо давлатлар донор давлатлар учун мухим даромад манбаи хисобланади. Зеро, мехнат мухожирлари уз даромадларининг катта кисмини уз ватанларига жунатадилар. Бунда, иктисодиётга кайтмайдиган пул массасининг чикиб кетиш хажми жуда юкори булиб, минтака давлатлари ЯИМнинг 4-12 фоизини ташкил этади. Европа давлатлари, хусусан, Франция ва Германия билан киёслаганда, у ЯИМнинг 1 фоиздан ошмайди.

Сунгги йилларда махаллий ахоли ва мухожирлар уртасидаги муносабатлар миллатчилик кайфиятининг авж олиши, мигрантларга нисбатан мехнат бозорини узлаштириш билан боглик айбловларнинг куйилиши, адолатсиз ракобат мухити, мухожирлар иштирокидаги жиноятчиликнинг авж олиши ва миграцияга оид сиёсатга нисбатан танкидий рухнинг шаклланганлиги кабилар замирида тобора кескинлашмокда. Арабистон ярим ороли давлатларида, сунгги

1 Перспективы развития региональной экономики: Ближний Восток и Центральная Азия. // МВФ. 2021. - С. 26.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

йилларда миграцион вазиятни тартибга солиш ва мехнат шароитларини яхшилашга уринишлар, асосан, конун хужжатларини кабул килиш ва назорат органларини ташкил этиш йули билан амалга оширилди. Аммо, ханузгача мазкур давлатлардаги вазиятни коникарли деб булмайди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Глобальный договор о безопасной, упорядоченной и легальной миграции // Управление Верховного комиссара по правам человека ООН. // URL: https://waps.ohchr.org/ru/migration/global-compact-safe-orderly-and-regular-migration-gcm

2. Цели в области устойчивого развития ООН. // URL.: https://www.un.org/sustainabledevelopment/ru/sustainable-development-goals/

3. [Королевство Саудовская Аравия на пути прогресса]. - Эр-Рияд, 2002. - С.

4. Мелкумян Е.С. Персидский залив: региональный баланс сил. // Мировая экономика и международные отношения, №9. - 2000. С. 85 - 91.

5. Экспатлар (инг. expatriate сузидан олинган кискартма (expat) хисобланиб, лотин тилидаги expatria "Ватандан ташкарида" маъносини англатади) -хорижий давлат худудида фаолият юритувчи хорижлик ишчи ва хизматчилар.

6. Хавала - Якин Шарк, Осиё ва Африка давлатларига хос булган брокерлар уртасидаги даъво ва мажбуриятларни узаро хисоб-китоб килиш имконини берувчи норасмий хисоб-китоб тизимидир.

7. МИД РФ // Лига Арабских Государств // URL : http://www.kremlin.ru/supplement/2259/print

8. Миграция и цели в области устойчивого развития: роль механизмов межгосударственных консультаций по вопросам миграции и региональных экономических организаций // Международная организация по миграции (МОМ) Шестое Глобальное совещание председателей и секретариатов региональных, межрегиональных и глобальных консультативных процессов по вопросам миграции. - CC. 14-20. // URL.: https://publications.iom.int/system/files/pdf/grcp_6_rus.pdf

9. Халкаро сессияда статистика сохасида 2030 йилга мулжалланган янги стратегик ёндашув ва бошка мухим масалалар мухокама килинди // URL.: https://gov. uz/uz/news/view/24820

10. Батыршин И. Экономическая интеграция в рамках Совета сотрудничества арабских государств Персидского залива // Ближний Восток и современность. -

23.

2004. - № 24. - СС. 85-91.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

11. Al-Atrash H. Yousef T. Intra-Arab Trade; Is It Too Late? // International Monetary Fund. - 2000. - P. 3 - 18.

12. World Bank Group President Jim Young Kim's Opening Press Conference. 2016. Spring Meetings Washington. // URL.: https://live.worldbank.org/2016-spring-meetings-opening-press-conference

13. Перспективы развития региональной экономики: Ближний Восток и Центральная Азия. // МВФ. 2021. - С. 5. //URL.:

https://roscongress.org/materials/blizhniy-vostok-i-tsentralnaya-aziya-byulleten-perspektiv-razvitiya-regionalnoy-ekonomiki/

14. Перспективы развития региональной экономики: Ближний Восток и Центральная Азия. // МВФ. 2021. - С. 5. //URL.:

https://roscongress.org/materials/blizhniy-vostok-i-tsentralnaya-aziya-byulleten-perspektiv-razvitiya-regionalnoy-ekonomiki

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.