CC BY
7ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 398 (=161.3):2-264
М1ФАСЕМАНТЫКА АЗЁРАУ I АСТРАВОУ У ТРАДЫЦЫЙНАЙ КАРЦ1НЕ СВЕТУ БЕЛАРУСАУ
канд. гтт. навук, дац. У.А. ЛОБАЧ (Полацт дзяржауны ушвератэт)
Артикул прысвечаны амвалгчнаму статусу азёрау I астравоу у традыцыйнай карцгне свету бе-ларусау. На падставе анализу шырокага корпуса фальклорных I этнаграфгчных матэрыялау прыходзгм да высновы, што у структуры традыцыйнага культурнага ландшафту азёры увасабляюць камушка-тыуны канал з тагасветам у яго хтангчнай рэпрэзентацьп. Азёрныя астравы амвалгзуюць мгфалаггчны цэнтр свету I суадносяцца з вобразам Iдэальнай крагны (Выраю). У рамках лакальнай супольнасцI азёры, як I ¡ншыя элементы ландшафту, выконваюць тфармацыйную функцыю, якая выяуляецца у тым, што падант, суаднесеныя з вадаёмамг, адлюстроуваюць I ггсторыю уласна калектыву у яе фальклорна-мгфалаггчным вымярэннг. З другога боку, вялгкая колькасць "святых" азёрау з'яуляецца спецыфгчнай рысай сакральнай геаграфИ Беларуа I адлюстроувае архагчныя уяуленнг пра гетэрагеннасць прасторы.
Уводзшы. Культурны ландшафт Беларуа характарызуецца надзвычай развггай гiдраграфiчнай сеткай, якая уключае у сябе вял^ю колькасць водных аб'ектау рознага тыпу (балоты, азёры, рэш, руча1, крынщы). Так, у сучасных межах крашы налiчваецца больш за 10 тысяч азёрау i каля 20 800 рэк з агуль-най даужынёй 90 600 кшаметрау [1, с. 13, 23]. Акрамя таго, улiчана каля 18 тысяч ручаёу, а колькасць крынщ дагэтуль не устаноулена [2, с. 104]. Жыццёвая i гаспадарчая значнасць вадаёмау (шырэй - вады) для функцыянавання супольнасцi любога тыпу настолько невымерная i безумоуная, што разумеецца на узроуш аксiёмы. Пры гэтым пазначым, што вада ва уах формах яе аб'ектывацьп не з'яуляецца непасрэд-ным асяродкам пражывання чалавека, але абавязковым фактарам, як1 ператварае канкрэтны геаграфiчны ландшафт у жыццёвую прастору.
У касмаганiчных легендах, як гэта было паказана вышэй, з'яуленне водных аб'ектау суадносщца з часамi першастварэння i крэацыйнай дзейнасцю дэмiургау: Бога (рэш, азёры, крынiцы) i чорта (балоты). Легендарная касмагошя ужо адпачаткова вызначае сiмвалiчны статус гiдраграфii, але робщь гэта пасрод-кам агульных, тыпалагiчных характарыстык, як1я могуць ютотна вар'iравацца i удакладняцца у рамках лакальнай супольнасщ, што мае справу з канкрэтнывш воднымi аб'ектамi, з такiмi ж канкрэтнымi пара-метраш як фiзiчнага, так i культурнага плана: памераш, глыбшёй, каляровасцю i пiтнымi якасцямi вады, статычным альбо дынамiчным характарам, назвай, рэальна-побытавай i легендарнай псторыяй. Зразуме-ла, што у значнай ступеш мiфасемантыка раш, возера цi крынiцы будзе цесна звязаная з амволжай уласна вады (вшьгащ зямной i нябеснай) у традыцыйнай карцше свету, але у нашым выпадку iстотнай устае не только карэляцыя вобразу пэунай катэгорып водных аб'ектау з мiфалагiчным значэннем зыход-най стыхii, але характарыстыка гiдраграфii культурнага ландшафту у дзвюх узаемазвязаных плашчынях яе сiмвалiчнай рэпрэзентацыг ментальным (светапоглядным, фальклорным) i рытуальным (усе аспекты сiмвалiчных паводзiнаУ чалавека). Акцэнтаваная увага да устойлiвых фальклорных вобразау i усёй сь стэмы сiмвалiчных прадпiсанняу, забаронау, засцярогау i нормау паводзiнау чалавека у дачыненш да вадаёмау тлумачыцца i тым, што для народнай культуры другой паловы ХХ - пачатку ХХ1 стагоддзя раз-горнутыя касмагашчныя экскурсы пры вытлумачэннi элементау навакольнага ландшафту у большасцi не характэрныя. Прэвалюе стратэпя практычнага узаемадзеяння з вадаёмам, дзе утылiтарная i сiмвалiчная прагматыка можа быць узаемазвязанай, а можа рэалiзоувацца i паасобна.
Пры гэтым, пра як1 тып водных аб'ектау не вялася б гаворка, трэба мець на увазе, што у сiмвалiч-ным плане практычна кожны з iх характарызуецца амбiвалентнасцю цi полiсемантызмам. "Амбiвалент-насць як вызначальная асаблiвасць прасторы выяуляецца праз пэуную канфиурацыю станоучых i адмоу-ных канатацый у семантычным полi канкрэтнага топасу, што абумоулена асаблiвасцямi аксiялагiзацыi свету у народнай традыцыГ [3, с. 362].
Асноуная частка. Вялiкая колькасць аб'ектау легендарнай геаграфи у рамках архаiчнага грамад-ства, дзе адсутшчае унiверсальная знакавая сютэма - пiсьмовасць, выконвала шфармацыйныя функцып i з'яулялася, па сутнасцi, прадметным увасабленнем (iлюстрацыяй) важнейшых мiфалагiчных уяуленняу супольнасцi. Гэта не азначае, што падобныя локусы абавязкова павiнны суадносщца з аб'егааш дахры-сцiянскага культу (катшча, свяцiлiшча), як гэта разумеюць некаторыя сучасныя даследчыш [4; 5, 8. 279].
Калi казаць пра азёры, то у найбольш канцэнтраваным выглядзе мiфaлaгiчныя уяуленн факусу-юцца вакол азёрау, вядомых у народнай традыцыi пад назвай "святыя", а таксама водных аб'ектау, з якiмi звязаныя паданш пра патанулы храм (горад, вёску). Пры гэтым вельмi часта пдрошм "святы" указ-вае менавiта на гэты фальклорны сюжэт. Па афщыйных звестках, на тэрыторыi Беларусi налiчваецца 18 азёрау, якiя маюць найменне "святое" цi вытворную ад яго назву (Святца, Свяцец) [1, с. 328 - 329]. Але звестш, прыведзеныя у энцыклапедыi, улiчваюць далёка не усе падобныя гiдронiмы, выявщь якiя, а таксама фальклорны блок, з iмi звязаны, дапамагаюць aрхiyныя крынiцы i палявыя даследаваннi. У пры-ватнасцi, неyлiчaным засталося "Святое" азяро каля в. Саковiчы (цяпер Салiгорскага раёна), на месцы якога "знаходзшася праваслауная царква, якая быццам бы пайшла пад зямлю, а месца яе правалу запоу-ншася вадой". Легенда гаворыць: "пасля пагружэння у зямлю царква рухалася пад зямлёю так, што яе крыж выходзiy на паверхню азяра, i у святочныя днi былi чутныя званы, таму азяро i назвалi "Святым"" [6, с. 176]. Не зафжсаванае у даведнiку Святое азяро, дзе, паводле падання, правалiлася вёска, знахо-дзiцца i ля в. Дубян Барысаускага раёна: "Ну вот i, эта самае, i усё гэта усё пататлася i прэврацшася у возера. Усё пататлася, i Ён здзелау возера, гэты Бог. Эта Бог. Iздзелау Святое возера"1.
Акрамя тых азёрау, дзе сакральны статус адлюстраваны уласна у гiдронiме, практычна ва уах рэгiёнaх краiны ёсць вадаёмы, з якiмi звязваюцца паданнi пра патанулы храм (паселшча). Як i у выпадку са "святымГ' aзёрaмi, стс "aзёрay-цaркaвiшчay" застаецца адкрытым - практычна кожны палявы сезон выяуляе новыя аб'екты падобнага тыпу. "Там быу горад. Алi там было многа бязбожнкау, так iхраней звалi. Ну i вот сталi у званы бщь, 1суса Хрыста памтаць на Пасху, i яно тады правалыася, усё. Той горад. Там ужо дужа таюх было многа, што грашылi. Былi i добрыя, i бязбожнт. Там возера (Крывое) абразавалась,,(Лепельск1 раён)2; "Вочка, гэта кала Пяттцкага, кала дарогi. Яно глубокае-глубокае, гава-рылi, што дужа глубокае. Там нi купащца нiхто, нi разу нiчога... Можа там рыба i ёсць, алi нiхто ня ловщь... Вот эта гаварылi, што эта вродзi бы у Вочк царква кал^та правалшася... " (Шумшнсш раён)3.
Палявыя даследаванш i картаграфаванне вадаёмау азначаных катэгорый, праведзеныя на тэрыто-рыi Беларускага Пaдзвiння (зона найбольшай канцэнтрацш азёр падобнага тыпу), выявш пэуныя зaкaнaмернaсцi iх лaкaлiзaцыi. Большасць падобных гiдронiмaУ сустракаецца у цэнтральнай частцы рэ-гiёну: на тэрыторьп Полацкага, Ушацкага, Лепельскага, Бешанковщкага, Чaшнiцкaгa i Сенненскага ра-ёнау, што супадае з ядровай часткай арэала рассялення полацшх крывiчоy i зонай найбольшай канцэнтра-цыi iх курганных пахаванняу [7, с. 7, мал. 1]. З другога боку, на Браслаусшм Пaaзер'i - зоне шчыльных балта-славянск1х кантактау - падобныя пдрошмы практычна aдсутнiчaюць. Тaкiм чынам, размова можа iсцi пра пэуныя aдметнaсцi рэгiянaльнaй культурнай трaдыцыi, а не пра збег колькасных геaгрaфiчных фактарау, бо, нягледзячы на распаусюджаны стэрэатып пра "край блак1тных азёр", на тэрыторып Беларускага Падзвшня размешчана не больш за 35 % азёр ад iх агульнабеларускай колькaсцi [2, с. 105].
У фальклорным плане усе пазначаныя азёры аб'ядноуваюцца легендарным сюжэтам пра храм (вёску, горад з храмам) щ яго атрыбуты (звон), якiя правалшся пад зямлю (у сам вадаём) i на месцы як1х утварылася азяро. У якaсцi прычыны падобнага пакарання з боку вышэйшых сш (Бога) могуць высту-паць парушэнш людзьмi рэлйшна-этычных нормау. Так, пра Святое азяро (ля в. Селшча Верхнядзвш-скага раёна) захавалася наступнае паданне: "Ад людзей чула, што раней возера не было, а на яго месцы была царква. А людзi то лi ругалiся, то лi дрэнна хадзiлi у царкву, патаму яна з людзьмi правалшася пад зямлю. А на гэтым месцы абразавалася Сьвятое азяро"4. Часам, чалавечы "грэх" узгадваецца ускосна. Так, магчыма, у якасщ прычыны утварэння Святога азяра ля в. Баравыя Чaшнiцкaгa раёна ф^руе падня-вольная праца прыгонных людзей у нядзелю, святы дзень. "Калi што старыя гаварылi. Там была цэркау. I у гэту цэркау хадзт людзi з нашай дзярэунi, з Баравых. I яны на работу iшлi, а хадзт... Ну, ён быу ня пан у Мiхалове, а панск эканом. I вот яны хадзт туды сена грэсьцi, ну, а гэта было васкрасеньня. Вот яны туды iшлi, людзi, зайшлi у цэркау, памалшкя i пайшлi у Мiхалова. А тады iшлi назад, а цэрквы ужо нет. Яны кажны раз хадзiлi туды у васкрасенне на работу. Старыя людзi гаварылi, што гэтая цэрква стаяла пасерадзте гэтага возера. А тады стала кругом яе вада i цэркау"5.
Раптоунае зншненне царквы i утварэнне на яе месцы азяра становщца магчымым у вышку пра-клёна, агучанага чалавекам на адрас "святога месца", што таксама можа разглядацца як чалавечы грэх i святатацтва. Падобная легенда захавалася адносна воз. Свяцец ля в. Мшулша Полацкага раёна. "Ну вот, гэта бабка расказвала пра цэркву, ёй 105 год было, када мне пятнаццаць. Гэта яна ужо чула прэданьне эта. Стаяла цэркау тут. Бабка iшла якая-та у цэркау i, гаворыць, што зачапшася там i павалшася. Гаворыць: "Каб ты правалшася!" I вродзi бы цэркау гэта правалiлася. Ну i раньшэ вось, гэта усё ста-
1 Затсана Дз. Скварчэусюм у 2009 г. ад Каралёнак Ншы Фёдарауны, 1945 г. н., у в. Дубяш Барысаускага р-на.
2 Затсана Т. Валодзшай у 2007 г. ад Буржынскай Нaдзеi Кузьмтшны, 1918 г. н., у в. Завадзша Лепельскага р-на.
3 Затсана У. Аусейчыкам i У. Фштенка у 2005 г. ад Маскалёвай Г.1., 1935 г. н., у в. 1вошна Шумшнскага р-на // Арх1у псторыка-фшалапчнага факультэта Полацкага дзяржаунага утверспэта (АГФФ).
4 Затсана аутарам у 1995 г. ад Татарынавай Л.1., 1932 г. н., у в. Стрaлкi Верхнядзвшскага р-на.
5 Зaпiсaнa Т. Валодзшай i У. Лобачам у 2008 г. ад Корбун М.Д., 1932 г. н., у в. Баравыя Чашнщкага р-на.
рушка расказвала, раньшэ дажа доск1 плавалI яюя-та па возеру. I вось ужо як падойдуць, так у вабед, -гул таю, як званы"1.
У адзшкавым выпадку (воз. Святое ля в. Шчаперня Полацкага раёна) зафжсаваны сюжэт, калi Бог адмысловым чынам асвячае ужо юнуючае азяро: "Гавораць старынныя людз1, мы тожа так спра-шывалг. Малыя быт, кажам: "А чаго гэтаяго называюць Святое азяро?"Яны гавораць: "Божанькаяго пераксцу ¡, гавораць, туды звалгу ад Божаньк нешта. Туды, у гэнае азяро". Гэта яны сам1, старух1, падсказывалг, што Божанька, гавораць, туды нешта сюдавау. Да, сктуу I вот гэта вада стала свян-цона. I вот гавораць, што I абразавалася Святое азяро! I яно топкае. У яго цяпер няльзя туды лезцг, нельзя тчога... ну там ёсць рыба, но але там, кал1 I будзе рыбта, то не паймаеш. Там дужа-дужа топкае, яно абразавалася, гавораць, там ужо на топкасцг. Вот ано за тое абразавалася эта Святое азяро!"1.
Аднак у значнай колькасщ выпадкау прычына утварэння "святых" азёр на месцы храма ужо не фшсуецца у фальклорнай памящ, знакавым застаецца сам мiфалагiчны прэцэдэнт. "У Лепт во, гаварылг, што Сьвятое возера называецца сьвятое, што вот правалшася царква там, у тое азяро. Гэта есьлг купацца - нельзя там, што усе рауно туды утопгшся. Там ад берага глыбока зразу, кажуць. I уродзе гаварылг, што у Паску там чуваць, што званы звоняць, у тым азяры"3; "Да, пад гарой - азяро. Пра-валшася цэрква. Адзт чалавек лав1у рыбу. Гаварылг так. Паймау звон. Ну I гаворыць: "Я цяпер табакI накупляю за гэты звон ". А звон вылецеу зрук. Абразавалася зоркае азярко, там шумту укнь - яна вгдаць. I дна нет", - гаворыцца у паданш пра возера Царкаышча ля в. Труды Полацкага раёна4.
У заходшх рэпёнах крашы у падобных сюжэтах можа ф^раваць касцёл: "Гэта я чула, што ка-сцёл нгбы быу. I там ёсць острау, на возеры. Вот между Мнютам тым I Вяльцом возера бальшое, знаеце? Ну, I гавораць, што там I к1рп1чы, што там правалгуся нейк1 касцёл I вот стала возера. Там не было возера, гэта самае, правалгуся касцёл I вот там таю вострау ёсць"5.
Падобныя сюжэты характэрныя не только для беларускай этшчнай прасторы, але i для еурапейскай традыцып у цэлым. "Выяулена, што апавяданш пра гарады, манастыры, храмы, яшя увалшся, маюць агульнаеурапейскае распаусюджанне i часцей за усё спалучаюцца з паведамленнямi пра святатацтва, па-каранне за грах1..." [8, с. 141]. Аналiзуючы легендарную тапаграфш падобнага плана на тэрыторш Беларуа, археолаг Э. Зайкоусш зауважыу, што сюжэты пра зьшклы храм суадносяцца з трыма вiдамi ландшафтных аб'ектау: гарадзшчам^ прыродныгш пагоркам^ яюя не з'яуляюцца помнiкамi археалогii, i азёрамi [9, с. 165 - 166]. Пры гэтым даследчык лiчыць, што "пэуная частка паданняу пра храм, яш апусцiуся пад ваду щ пад зямлю, з'яуляецца рэмiнiсцэнц^Iяй звестак аб рэальн^1м iснаваннi на пэуным месцы паган-скага свяцiлiшча, якое потым знiкла", хаця iнструментау верыфжацып гэтай "пэунай частк1 паданняу", яшя б указвалi на дахрысцiянскi культавы аб'ект, i не прыводзiцца [9, с. 164 - 165]. Расшсш даследчык сакральнай геаграфii А. Панчанка слушна характарызуе структурную схему паданняу пра патанулы (пра-валены) храм, якая "можа быць апiсаная наступным чынам: свяшчэнны локус становiцца месцам кан-флiкту, як1 разгортваецца у рамках апазiцыi святое / нячыстае i сваё / чужое (матывы святатацтва, Божага гневу, нашэсця штэрвентау i да т.п.), пасля чаго царква правальваецца цi патынае, аказваецца пад зямлёй, па-за светам жывых" [8, с. 148]. Аднак спроба рэканструкцып гiстар^Iчных рэалiй, як1я мата стаць асно-вай для фармавання падобнага сюжэта, пры гэтым не прадпрымаецца.
Яшчэ адна верая узнiкнення паданняу пра раптоуна зшклыя храмы i паселiшчы робiць акцэнт на геамарфалагiчных фактарах. Так, адной з пр^гчын узнiкнення сюжэта пра храм, яш правалiуся, на думку Л. Салавей, з'яуляецца тое, што "на нашай тэрыторыi здаралiся карставыя правал^1, зарастаннi азёрау i, верагодна, затапленнi пэуных мясцiн, як1я адбiвалiся на лёсе пэуных паселiшчау" [10, с. 535]. Аднак дапушчэнне такой версп пры надзв^гчай ш^1рокай распаусюджанасщ згаданага сюжэта, мусiць, сведчыць пра тое, што тэрыторыя Беларусi (шырэй - Еуропы) яшчэ у часы ранняга Сярэднявечча з'яулялася зонай актыуных геалагiчных катаклiзмау. Па другое, такое тлумачэнне у прынцыпе не спрацоувае адносна аб'ектау антрапагеннага ландшафту - гарадзшчау, як1я практ^1чна у нязменным выглядзе захавалiся да нашага часу. Сумненне выклжае i верс1я, паводле якой, "у гарадзiшчах з назвамi Царкавiшча можна бачыць i рэштш былых месцау адпраулення яз^Iчнiцкiх культау" [11, с. 9]. Фармальна любое гарадзiшча жалезнага веку па вызначэнш прадугледжвала у сваёй структуры сакральна вылучанае месца, дзе гра-мада, што яго насяляла, рэалiзоувала свае рэлшйныя патрэбы. Але у ташм выпадку (калi дапусцiць на-яунасць наупроставай культурнай пераемнасцi i, адпаведна, калектыунай памяцi пам1ж носьбiтамi архе-алагiчных культур эпохi жалеза i насельнiцтвам Беларусi часоу феадалiзму) паданш пра храм павшны спадарожнiчаць кожнаму гарадзiшчу. З другога боку, там, дзе фальклорная памяць захоувае непасрэдныя
1 Запiсана аутарам у 2002 г. ад Лабоха Н.Н., 1928 г. н., у в. Мжулша Полацкага р-на.
2 Затсана аутарам у 2003 г. ад Карншавай А.А., 1934 г. н., у в. Шчаперня Полацкага р-на.
3 Затсана аутарам у 2006 г. ад Мацкевiча М.П., 1930 г. н., у в. Медзьвядзёука Лепельскага р-на.
4 Затсана аутарам у 2005 г. ад Трафiмавай А.Ф., 1912 г. н., у в. Вялжае Сггна Полацкага р-на.
5 Затсана Т. Валодзшай i У. Лобачам у 2007 г. ад Махальскай Н.Ф., 1937 г. н., у в. Шэпелева Гл^1боцкага р-на.
згадк пра культавыя аб'екты дaхрысцiянскiх часоу [12, с. 239, 278, 283], адсуттчаюць паданш пра царкву, што увалшася пад зямлю.
Анaлiз акрэсленых фальклорных сюжэтау (як1я датычацца не только aрхеaлaгiчных помшкау, але i прыродных аб'ектау: азёрау, узвышшау) паказвае, што у якaсцi асноунай прычыны зшкнення пaселiшчa (храма) фiгуруе кaнфлiкт, звязаны з парушэннем (сутыкненнем) светапоглядных (маральна-этычных, рэлiгiйных) каштоунасцяу i нормау. 1начай кажучы, гэта кaнфлiкт пaмiж калектывам i богам (царквой), але Богам, для носьбггау фальклорнай трaдыцыi XIX - XX стагоддзяу, ужо безумоуна хрысцiянскiм. Так, паводле падання, возера ля в. Навасёлк Дзяржынскага раёна утварылася на месцы вёск1, жыхары якой не зaхaцелi прымаць новую веру, запярэчыушы Богу, як1 з'явiyся у выглядзе "Дзядка": "Тых, што не пaйшлi мaлiццa, дзядок адвёу крышку далей i уваткнуу у зямлю шёк... З натоупу выйшау aдзiн здаровы маладзец i вырвау к1ёк..., з гэтай ямк1 хлынула вада i зaтaпiлa вёску разам з людзьмг Зaстaлiся только тыя, як1я былi у царкве" [12, с. 410].
У гэтым плане перамяшчэнне людзей, якiя не пшьнуюцца хрысцiянскaй веры i нормау, у шжнюю сферу светабудовы можа адлюстроуваць працэс сутыкнення дзвюх культурных традыцый: паганства i хрысцiянствa, кaлi афщыйная перамога апошняга не знiшчылa, а тольш выцеснiлa першае у своеасабль вае культурнае "падполле". Прэцэдэнтам для узшкнення фальклорнага сюжэта, хутчэй за усё, стaнaвiyся рэальны акт хрышчэння жыхароу той цi iншaй мясцовасщ i верагодныя кaнфлiкты пры гэтым. Так, адносна Святога возера ля в. Стралк Верхнядзвiнскaгa раёна, дзе, паводле падання, правалшася царква, мясцовы старажыл пазначыу наступнае: "Святое азяро назывецца так, бо у iм храсьцт язычнкау. Мне так яшчэ дзед казау"1. Вобраз жа храма у паданнях такога тыпу выступае эквiвaлентaм сaборнaсцi i ува-сабляе увесь калектыу у плашчыш яго духоунага aдзiнствa i сaмaтоеснaсцi. Пры гэтым сiмвaлiчнa, што у народных уяуленнях горад (храм) i людзi, як1я там знаходзяцца, не зшкаюць, але перамяшчаюцца у шша-свет, дзе i працягваюць сваё iснaвaнне. Сведчаннем гэтага з'яуляюцца галасы людзей, званы цэрквау, якя можна пачуць у рытуальна вылучаныя прамежк1 часу (свята), кaлi мяжа пaмiж "гэтым" i "тым" светам робщца мaксiмaльнa празрыстай.
Прыведзенае меркаванне не азначае, што месца хросту i легендарнага "Цaркaвiшчa" не можа супадаць з месцам колiшнягa культавага аб'екта дaхрысцiянскaй эпохi. Паказальна, што у вынiку архе-aлaгiчных даследаванняу паганскае свяцiлiшчa IX - Х стагоддзяу было выяулена у Рагачоусшм раёне як раз на беразе Святога азяра [13, с. 43 - 45].
Канцэнтрацыя аб'ектау сакральнай геаграфи вакол некаторых святых азёр настолько высокая, што дазваляе меркаваць пра надзвычайны, культавы статус гэтых аб'ектау у часы да прыняцця хрысцiянствa. Так, непадалёк ад Святога азяра ля в. Селшча яшчэ у пасляваенныя часы iснaвaлa Святая гара i культа-вая крынща пад ёю, а суседняе, Стралкоускае, возера таксама мела надзвычайны статус у вачах старажы-лау: "Але Святых азёр два. Стралкоускае - тожа Сьвятое... А у Святым возеры, якое за Стралкамi, вада лячебная. Хто п'ець - выздаравщь"2. Побач са Святым возерам ля в. Баравыя Чашнщкага раёна знаходзщца культавая крынща "1зус", камень, пад яюм французы шбыта зaрылi свой скарб, кaмень-следaвiк з адбикам нaгi "апостала" (не захавауся), дзве групы крывiцкiх курганау X - XI стагоддзяу, а на беразе самога вадаёма - гара Гарадзшча i уроч^1шча Балган, дзе у дayнiну збiрaлiся i "бaлaгaнiлi" купцы.
Заслугоуваюць увaгi i звышнатуральн^1я уласщвасщ самой вады у некаторых азёрах, дзе паводле падання прaвaлiyся храм. У адных вадаёмах, як у возеры Свяцец, вада, па народных перакананнях, з'яу-ляецца "мёртвай": "Гэта возера зараз як бяздоннае i нiякай рыбы не водзщца. Вот дажа карасёу налавл у сажалке i запусцл у возера. А назаутра прыйшлi - карас усе уверх брушкамi плаваюць". Вада шшых азёрау, наадварот, вылучаецца жыццедайнай, цудадзейнай сiлaй. Так, лекaвымi якaсцямi надзяляецца вада Святога возера ля в. Селшча Верхнядзвiнскaгa раёна, вадой возера Лешава (в. Горы Ушацкага раёна) змывaлi хвор^1я вочы, а вада Святога возера ля в. Слабодка Чашнщкага раёна валодае, паводле перака-нання мясцовых жыхароу, надзв^гчайнай лёгкасцю, якая не дазволша патануць нiводнaму чалавеку.
Невыпадковым, на нашую думку, з'яуляецца i той факт, што большасць святых азёр вылучаюц -ца мaленькiмi пaмерaмi i aкруглымi формaмi. Бо круг у aрхaiчнaй трaдыцыi - "адзш з найбольш знач-ных мiфaпaэтычных сiмвaлay, якi адлюстроувае yяyленнi пра цымчны час i пра асноуныя формы структуравання прасторы (падзел на "сваё" i "чужое", дзе круг выступае як мяжа замкнёнай, ахоу -ваемай прасторы)" [14, с. 11]. Гэтая aкaлiчнaсць немалаважная, кaлi yлiчыць, што яз^Iчнiцкiя кaпiшчы былi "зв^гчайна круглай формы", а пераважную частку культавых месцау склaдaлi "аб'екты натуральнага паходжання" [15, с. 9]. Таму у вызнaчэннi месца тэафани чалавек дaхрысцiянскaй эпохi натуральным чы-нам звяртау увагу на круглае у плане i невялiкaе (форма круга прасочваецца вiзуaльнa) азяро, якое у мi-фапаэт^гчнай трaдыцыi успрымалася як "вока", "акно" з таго свету i канал кaмунiкaцыi з iм. Паказальна,
1 Зaпiсaнa аутарам у 1995 г. ад Самусёнка М.В., 1936 г. н., у в. Абрамава Верхнядзвшскага р-на.
2 Затсана аутарам у 1995 г. ад Лучковай Матрун^1 Фёдараун^1, 1911 г. н., у в. Стралю Верхнядзвiнскaгa р-на.
3 Зaпiсaнa аутарам у 2002 г. ад Лабоха Н.Н., 1928 г. н., у в. Мжулша Полацкага р-на.
што шэраг азёрау Вщебшчыны надзвычай малых ^ як правша, лясных цi забалочаных, паводле народных уяуленняу, з'яуляюцца надзвычай глыбокш, топкiмi цi увогуле бяздоннымi i маюць падобныя назвы: "Акно", "Акенца" (Полацш раён), "Акнiстае" (Мiёрскi раён), "Вокшшча" (Гарадоцк1 раён).
Азёры, нiбыта узшкшыя на месцы храмау, паводле народных уяуленняу, з'яулялюя бяздоннымi i таму часта сягалi узроуню падземных вод, на яшх уласна i трымаецца зямля. Азёры з назвай "Бяздоннае" вядомыя у Полацк1м, Вiцебскiм, Гарадоцшм, Бераставiцкiм i Слонiмскiм раёнах, прычым у апошнiх двух выпадках на месцы возера, шбыта, правалiлася за грахi вёска з царквою [12, с. 391]. Адсутнасць дна (невымерны амут, вiр) у так1х вадаёмах, як лiчылася, дазваляла iм, нават не маючы прытокау i вытокау сiлкавацца падземнымi плынямi i з iх дапамогай звязвацца з шшыш вадаёмамi. "Гавораць, што на ¡м (Святым возеры - У. Л.) некая! стаяла царква, потым правалыася. Яно само круглае, берагI пяшчаныя. Гавораць, што у яго упадае падземная рака ц ручай, таму што так бы яно ператварылася у балота"1. Паводле падання пра возера Свщязь, якое узшкла на месцы "вялшага горада", заклятага Богам у выглядзе старца за грахi, нейкi пан вырашыу спраудзiць чутк1 пра падземныя рэк1 i запусцiу у возера акальцаваных шчупакоу. "Адну шчуку паймалi у Азяранах, каля Наваельнi, а другую - у Калдычаусшм возеры, пад Баранавiчамi. Так пан даведауся аб падземных хадах, што звязваюць возера Свiцязь з другiмi азёрамГ' [16, с. 407]. Падобнае паданне iснуе пра Дамашоускае возера на Барысаушчыне i пра забалочанае пасродкам чарау Бяздоннае возера ля в. Стараселле 1ванаускага раёна. I калi у апошняе правалiлiся валы, то "праз месяц нiбыта гэтыя валы выйшлi зямной жылай у Дняпро" [12, с. 342].
Злучанасць азёрау (як i астатнiх вадаёмау) з падземныгш водамi, азначае iх сувязь i з вiльгаццю нябеснай, што ляжала у аснове рытуалау аказiянальнага тыпу, заклiканых спынiць засуху. Возера у гэ-тым выпадку выконвала функцыю сваеасаблiвай брамы, "адмыканне" якой павшна было "адамкнуць" i неба (якое, дарэчы, заусёды адлюстравана на азёрнай паверхш). Паказальнай з'яуляецца i сама працэ-дура: каб выклшаць дождж, у сядзiбе здымалi вароты i клалi iх на азёрную ваду [17, с. 95].
Разам з тым хацелася б падкрэслщь той факт, што статус азёрау, як сваесаблiвых каналау камушка-цын з тагасветам, адлюстраваны у традыцыйных уяуленнях найбольш у мемарыяльным, фальклорным клю-чы, але практычна, за рэдшм выключэннем, не знаходзiць функцыянальнай рэалiзацыi у рамках народна-рэлтйных практык. Гэта значыць, што у рамках этнаграфiчнай рэальнасцi ХХ - пачатку XXI стагоддзя нi адно азяро, нават з лiку "святых", не адносщца да катэгорыi вясковых святынь i не з'яуляецца аб'ектам щ прасторай мэтанак1раваных рытуальных дзеянняу.
У мiфапаэтычнай карцiне свету беларусау вобраз возера характарызуецца амбiвалентнасцю, як i стыхiя вады у цэлым, да якой вадаём прыналежыць. "Омволша вады звязана, з аднаго боку, з яе прырод-нымi уласцiвасцямi - свежасцю, празрыстасцю, здольнасцю ачышчаць, з хутк1м рухам, з другога боку - з мiфалагiчнымi уяуленнямi пра ваду як пра "чужую" i небяспечную прастору" [18, с. 388]. Таим чынам, паунаводнасць возера можа карэлявацца у народнай свядомасщ з iдэяй дастатку i прыбытковасщ, што знаходзiць сваё адлюстраванне у замовах, сшраваных на павелiчэнне удойнасщ каровы: "Як у крынiцах i у азёрах, i у калодзезях вадзща прыбывала, так прыбудзь у етай каровы малачко з жылачак у вымячка, з вымячка у цыцачш, з цыцачак у даёначку рабе божай (iмя сваё)" [19, с. 295].
Возера (асаблiва сярэдшх цi буйных памерау) у рамках канкрэтнага культурнага ландшафту пэунай вясковай супольнасцi з'яуляецца вадаёмам самых макамальных памерау, што разам з яго статычным характарам дазваляе атаясамлiваць возера з морам, у значэнш абшырнай хаатычнай прасторы. Адсюль невыпадкова, што у замовах гэтая iпастась возера карэлюецца з вобразам мора i разам з iм выступае як адрас, на як1 адпрауляюцца хваробы: "Iдзiця вы, уроцы, на аняе мора, на паганыя азёры, там жа вы будзьця, там вы прабывайця, свой вопух пускайця, а раба не чапайця" [19, с. 281]. Тоеснасць возера i мора для мiфапаэтычнай свядомасцi адлюстравана у баладах пра цмока i Ягор'я, дзе азначаныя лексемы у рамках аднаго тэксту пазначаюць хаатычную водную прастору - змясцшшча iнфернальнай ютоты - i выступаюць як сшошмы: "Было сяло невесяло! / Жылi людзi там старынн^1я, / то сяло было над возерам. / А з возера на продзiу дзiва - / Змей прастрашны выхадзiу з вад^1, / Хватау дзяцей i бальш^1х людзей <. .> Панна к мору прыбл1жаецца, / а у змея з роту полымя, / А iз вачэй юкры сыплюцца..." [20, с. 621 - 622].
У абрадавым фальклоры хаатычная пр^1рода возера не мае такой негатыунай нагрузк1, але пазна-чае прасторавы фон, на яшм вылучаецца мiфалагiчны цэнтр, дзе i адбываюцца вызначальн^1я для фаль-клорнага героя падзеi: "На возеры на сшеньшм, / Да вiно ж маё зялёнае!/ На каменi на беленьшм / Красная паненка бель бялша, / Бель бялша, ручк1 мыла, / Ручк1 мыла, пярсцён уранiла" [21, с. 272]. Найчасцей само азяро (яго насельнш: рыба, вадаплаваюч^1я птушк1) у песенным фальклоры сiмвалiзуе волю, да-шлюбны стан чалавека, а цэнтр, марюраваны на азёрнай прасторы камянём (востравам), азначае сiтуац^IЮ выбару шлюбнага партнёра: "На дварэ азяро, / А у азярэ белы камень ляжыць, / А на камш селязень сядзщь, / А у селязня косы доУгiя, / А у нашага Яся кудры рус^тя, / А хочыць ён жанiцiся, / А не знащь
1 Затсана экспед^т^1яй Полацкага дзяржаунага унiверсiтета у 1995 г. ад 1сакавай Анастасп Раманаун^1, 1929 г. н., у в. Стралю Верхнядзвiнскага р-на // АГФФ.
каго узяць" [22, с. 260]. Пераход ад вольнага, дзявоцкага жыцця да статуса замужняй жанчыны, чые па-водзшы жорстка рэгламентаваныя, на yзроyнi фальклорных вобразау iлюструеццa i сезоннай трансфар-мацыяй стану азёрнай вады: "Гуляй, гуляй, шчука, плaцiцa, / Пакуль цёпла вaдзiцa! / Маразы удараць, возеры стануць - гуляць не будзеш. / Гуляй, гуляй, малада дзеванька, / Пакуль у роднай маманьш! / Як у людзi пойдзеш, работку зададуць - / Гуляць не будзеш" [23, с. 416].
Важнай рысай рэальнай гвдраграфп азёр Белaрусi з'яуляецца прысутнасць на значнай колькасщ вадаёмау астравоу розных памерау, як1я у мiфaпaэтычнaй карцше свету маюць спецыфiчную семiятыч -ную нагрузку. "Вострау (Выспа) у беларускай мiфaпaэтычнaй кaрцiне свету - сакральны участак су-шы, акружаны вадой, якi трывала суaдносiццa з Цэнтрам свету у знaчэннi першаснай, щэальнай пра -сторы" [24, с. 90]. Найбольш частотным i дэтальна распрацаваным з'яуляецца вобраз марскога во -страва, яш фйуруе у замовах. "На моры, на шяш, на вострaвi на Буян стaiць стар дуб; пад тым стар дубам ста1ць лiпaвы куст; пад тым лшавым кустом ляжыць чорнае руно; пад чорным руном ляжыць змяя Сукрапея" [19, с. 138].
Не паглыбляючыся у дыскусш адносна рэальнага прататыпа вобраза мiфaлaгiчнaй выспы у сла-вянскiм фальклоры, як1 бачаць i у востраве Руген (Руян) у Балтыйск1м моры, i у востраве Беразань у вусщ Днепра-Бугскага лiмaнa, i у iншых астравах-скалах, звернем увагу на выснову 1.М. Дзянiсaвaй, што сакральны локус замоунай прасторы кампануецца пасродкам спалучэння некальк1х асноуных элементу: вадаёма, вострава, камяня, дрэва [25, с. 77 - 78]. Пры гэтым, як зауважае даследчыца, у рэальнай тапа-грaфii канкрэтнага культурнага ландшафту i рытуальнай практыцы "розныя астравы i буйныя кaмянi мата aтaясaмлiвaццa з мiфiчным прататыпам. Так, у Белым моры насупраць с. Сухое ёсць вострау, як мясцовыя жыхары нaзывaлi Буянам; на Вадлозеры ёсць Белы вострау з запаветным гаем" [25, с. 78]. Ташм чынам, рэальнасць мiфaлaгiчнaгa вобраза сакральнай выспы у традыцыйных уяуленнях беларусау знaходзiлa сваё пацверджанне у рамках тапаграфи культурнага ландшафту - азёрных астравах, як1я, да усяго шшага, сваёй мaрфaлогiяй (участак сушы, абкружаны вадой i, як прaвiлa, пакрыты дрэвaмi) ма-дэлюе зыходную структуру сакральнага локуса.
Невыпадкова, што з некаторыЕШ aзёрнымi aстрaвaмi Белaрусi суадносяцца святынi як паганскай, так i хрысцiянскaй эпохi. Так, яшчэ напачатку XX стагоддзя "на востраве возера Бопна б. Дзiсенскaгa павета стаяла каменная чалавекападобная фiгурa з шэрага гранту у паучалавечы рост, са зложаныгш на грудзёх рукaмi, з адбиай галавой. Фiгуру гэтую нaзывaлi "Стод" [26, с. 175]. Узгадк пра вдала, характэр-ны пдрошм возера, а таксама археалапчныя матэрыялы, выяуленыя на востраве i датаваныя жалезным векам [27, с. 26], дазваляюць меркаваць пра iснaвaнне на iм культавага аб'екта дaхрысцiянскaй эпохг З aстрaвaмi возера Неспiш у Браслаусшм раёне фальклорная памяць суадносщь хрысцiянскiя святынi. "Кaзaлi, што манастыр на востраве Неспiш загарэуся ад маланш. Усе будынк1 на востраве агонь чыста пaнiшчыy. Праз некальк дзён на суседнiм невялiкiм востраве нечакана з'явiyся абраз Матк1 Боскай, яш быу галоунай святыняй манастыра" [28, с. 66]. Вострау, на яшм калюьщ стану i прaвaлiyся касцёл, фiгуруе i у паданш пра возера Мнюта Глыбоцкага раёна.
Суаднясенне культавых аб'ектау з aстрaвaмi характэрна не толькi для Беларуа, але i для iншых рэпёнау Еуропы. Не лiшнiм будзе узгадаць буйны культавы цэнтр славян дахрысщянскай эпохi, прысве-чаны богу Святавиу, як1 размяшчауся на востраве Руген у Балтыйсшм моры i быу знiшчaны дaтчaнaмi у 1168 годзе [15, с. 7]. У лггоускай трацыцый спaдaрожнiкaмi сакральна вылучаных азёрау, што маюць най-менне "святое" (Sventas), дaволi часта выступаюць i свят^гя астравы [29, с. 10 - 11]. Фальклорная i рэ-альная лaкaлiзaц^Iя храмау i манастыроу на астравах, улaсцiвaя i для палякау, акрамя таго, на шэрагу азёрных астравоу Польшчы (возера Гнязьнянка, Леднагурскае) aрхеолaгi в^Iявiлi сляды культавых аб'ектау дахрысщянскай эпохi [30, s. 65]. Традыц^1я размяшчэння праваслауных манаст^1роу характэрная i для культурнага ландшафту Пауночнай Рaсii, дзе найбольш вядомыгш з'яуляюцца Вaлaaмскi i Канявецш на Лaцaжскiм, ПaлеaстроУскi на Анежсшм i Спаса-Каменны манаст^1р на Кубенсшм возеры.
Як сакральна вылучаны локус, адмежаваны ад свету людзей воднай прасторай, азёрны вострау у беларуск1м фальклоры фiгуруе як месца пражывання легендарных персанажау i (цi) сховiшчa багаццяу i скарбау. "Паданне пра вострау Езярышчанскага возера (на Вщебшчыне) паведамляе, што у пaцзямеллi з жалезнай брамай жыла прыгожая дзяучына - зачараваная князёуна. Часам яна выходзiлa на паверхню з двума вялiкiмi сaбaкaмi. Дзяучына закахалася у рыбака i паказала яму месца, дзе схаваны скарб. Ёсць i шшага кшталту паданш, але у iх таксама паутараецца матыу пра схаваны скарб, закапанае золата. Так, на востраве Гарадзшчанскага возера (Шумiлiнскi раён) "гулялi паны i зaкaпaлi там золата" [24, с. 90]. Ана-лaгiчныя паданш вядомыя i пра самы вялЫ вострау Белaрусi, як1 знaходзiццa на Асвейсшм возеры: "Некaлi на востраве на гары Гарадзец ж^1ла княпня-чараунща, а на Дaроцiнaй гары - чараунща Дарота. У 1ванаву ноч яны перaкiдвaлiся пaлкaмi, iгрaлi так"1. У другой версп падання пра вострау Асвейскага
1 Затсана экспец^Iц^Iяй Полацкага дзяржаунага yнiверсiтетa у 1995 г. ад ад Зайцавай Марфы Вaсiльеyн^I, 1922 г. н., у в. Абрамава Верхняцзвiнскaгa раёна // АГФФ.
возера, зафшсаванай яшчэ у 1920-х гадах, гаворыцца, што на выспе ёсць дзве гары - Пярунка (Лемяшоука), у якую заусёды б'е Пярун, i Гарадок, куды шбыта правалуся пастушок. Там ён убачыу мiфiчных Бабу i Дзеда, а побач з iMi сабаку на шворку. Старыя насыпалi хлопчыку поуныя кiшэнi золага i вывелi наверх [31, с. 59].
З другога боку, вострау як прастора, аддзеленая ад свету людзей воднай мяжой, у мiфалагiчнай карцiне свету змыкалася з вобразам выраю (раю) - вдэальнай (звышдастатковай) краiны, якая знаходзщца за морам i звязана з пасмяротным жыццём продкау. Невыпадкова, што яшчэ Гесiёд суадноау шшасвет са "шчаслiвымi выспамГ', якiя знаходзяцца далёка у ак1яне. У антычнай градыцыi уяуленне пра Элiзiум (грэц. Elysion, лац. Elysium), легендарную кра1ну блажэнных, што знаходзiцца на краi свету, вельмi часта суадносiлi менавгга з выспамi Блажэнных (Fortunatae insulae), як1я пазнейшая геаграфiя часоу Рымскай iмперыi атаясамляла з Канарскiмi асгравамi у Атлантычным ак1яне [32, с. 652]. Азёрны вострау як пры-сганiшча памерлых фiгуруе i у беларускай пахавальнай градыцыi. Так, напрыклад, могiлкi, што функцы-януюць да нашага часу, размешчаны на востраве возера Будавесць ля в. Амбросавiчы Шумiлiнскага раёна, старыя "польская" (каталщшя) могiлкi, вядомыя i на востраве Заазерскага возера у Бялынiцкiм раёне1.
Буйныя азёрныя астравы мат выступаць i як рэальная жыццёвая прастора, дзе размяшчалiся не только асобныя сядзiбы (воз. Нешчарда, Чарсцвяды, Неспiш, Струста, Войса i шш.), але i цэлыя вёск1 (Асвейскае возера). Аднак у фальклорнай свядомасщ гаспадарская сядзiба, размешчаная на востраве, магла iдэалiзавацца, выступаць увасабленнем "выраю на зямлГ', "залатога веку", што мы i бачым у атсанш гасподы рыбака Родзькi у апавяданнях Яна Баршчэускага. "Пабудзеш на яго востраве - адразу вiдаць, што жыве там чалавек гаспадарлiвы i дбайны. Яго дамок... ста1ць на узгорку у маляунiчай мя-сцше, ёсць пры iм маленьк садок: яблыш i вiшнi. Вакол хацшы - усюды парадак i чысцшя. Мае коней, кароу i авечак. Поле угноена, як сад. На лугах сакауная трава. А непадалёку густы бярозавы гай. <...> Шча^вы чалавек. У яго там яшчэ не м^уся залаты век. Hi з шм не дзелiць поле, вауш i медзьвядзi не нападаюць на жывёлу" [33, с. 152].
Прасторавыя элементы, выкарыстаныя пры ашсанш Родзькавай сядзiбы, абсалютна не выпадко-выя i узыходзяць да архетыпау iндаеурапейскай мiфалагiчнай традыцыi. Так, выспа у беларускай мiфапа-этычнай карцше свету азначае паусталую з хаоса, упарадкаваную прастору, iдэальнасць якой акцэнту-ецца адсутнасцю драпежнiкау i вобразам саду, яш у мiфапаэтычных уяуленнях беларусау трывала суадно-сiуся з вобразам Раю: "Рай - гэта таю сад, у каторым заужды шмат усяго, што тольш душа прымае" [34, с. 101]. У касмагашчнай легендзе, запiсанай у Барысаусшм павеце, зямля, на якой расце сад ("пладовыя дрэвы"), л1чыцца Богавай i супрацьпастауляецца зямлi, атручанай чортам, дзе растуць тольк1 пустазелле i атрут-ныя раслiны [35, с. 313]. Невыпадкова, што сiмвалiчнае клшэ "выспа - сядзiба - сад" як увасабленне добрай долi Ян Баршчэуси выкарыстоувае, каб паказаць шчаслiвае завяршэнне жыццёвых шляхоу сля-пога Францiшака - падарожнага старца ("божага чалавека"): "Але я ужо больш не паеду далёка, - сказау Францiшак. - Дзякуй Богу, маю дабрадзеяу i у гэтых краях. Вось пан Б. падаравау мне выспу у сва1м маёнтку на возеры Рабло. Там маю дамок, сад i маленькую гаспадарку. Мне хопiць. Там косцi мае i знойдуць спачын" [33, с. 164].
Ташм чынам, возера у традыцыйнай карцiне свету беларусау можа адначасова увасабляць i ха-атычную водную прастору, у межах якой структуруецца, вылучаецца мiфалагiчны цэнтр, увасоблены выспай, i уласна мяжу пам1ж светам людзей i щэальным, сакральным локусам. Аднак межавая функцыя возера выяуляецца не только i не стольш у гарызантальнай, кольк1 у вертыкальнай праекцыi. Водная па-верхня азяра, як мяжа пам1ж людзьмi i тагасветам не з'яуляецца стабшьнай, надзейна фiксаванай, але мае, паводле народных уяуленняу, iмпульсiуны характар, здольнасць "адмыкацца"/"замыкацца" цi рабiцца "празрыстай". Пры гэтым, у адрозненне ад межавых локусау, напрыклад, сядзiбы - парога, дзвярэй, варо-тау, плота, яшя ствараюцца i кантралююцца уласна чалавекам, азёрная мяжа памiж "гэтым" i "тым" светам пульсуе выключна паводле прыродных (касмiчных) рытмау, незалежных ад чалавечай супольнасщ.
Размова вдзе пра выключную хранатапiчнасць воднай мяжы, калi яе "адмыканне"/"замыканне", небяспечнасць/бяспека, яшя заусёды рэалiзуюцца на прыкладзе канкрэтнага вадаёма, маюць вельмi вы-разную тэмпаральную абумоуленасць i жорстка утсаныя у структуру календара на яго асноуных такса-намiчных узроунях (дзень - год).
Так, купанне чалавека у адкрытай, у тым лшу азёрнай, вадзе напярэдаднi вялiкiх святау, калi межы пам1ж "гэтым" i "тым" светам рабiлiся празрыстымi, адначасова разглядалася як патэнцыйна небяспечнае [36, с. 268]. На Палесс лiчылi, што той, хто купаецца напярэдадш Сёмухi, св. Яна, св. Пятра цi веснавога Мiколы, мае пагрозу утапiцца [37, s. 161]. Падобныя перасцярогi датычытся i купання у "межавыя" кропк1 суткавага часу. Беларусы Смаленшчыны верылi, што людзi, яшя купаюцца апоУднi цi апоуначы у першую чаргу становяцца ахвярамi мiфiчнага гаспадара вадаёма - вадзянiка [36, с. 269]. Падобныя уяу-
1 Выказваю шчырую удзячнасць за прадастауленую шфармацыю пра "польскш" могiлкi краязнауцу Д. Скварчэускаму.
ленш характэрныя i для пауночна-рускай трaдыцыi, дзе апоудзень, апоунач i увогуле увесь перыяд пам1ж заходам i усходам сонца лiчыyся "часам вадзянога" [38, а 103].
У сакральныя прамежш часу (святы) празрыстаць азёрнай мяжы выяуляецца у тым, што аб'екты, прыналежныя да сферы sacrum i схаваныя на дне вадаёма (храмы, манастыры, пaселiшчы), уключаюцца у шфармацыйную прастору чалавечага свету (падаюць знак) i тым самым верыфiкуюць сваю прысут-насць у мiфaпaэтычнaй карцше свету. "У Лепл во, гаварылi, што Сьвятое возера называецца. Сьвятое, што вот правалшася царква там, у тое азяро. Гэта есьлi купацца - нельзя там, што усерауно туды утопiшся. Там ад берага глыбока зразу, кажуць. I уродзе гаварылi, што у Паску там чуваць, што званы звоняць, у тым азяры"Вось i гаварылi старыя, што тут быу калюьщ, дауным-дауно, горад. А што там случылася? Наляцеу вiхор, усё кругом загрымела, усё змяшалася. Змяшалася неба з зямлёй. Горад i правалiуся пад зямлю. А на месцы горада стала азяро, якое назвалi Крывым. Ну, яшчэ гавораць, што перад святам, перад Вялжаньнем, з азяра чуваць царкоуны звон калакалоу"2.
Медыятыуныя функцып азяра як "брамы" пaмiж гэтым i тым светам маюць i выразную сезонную праекцыю, кaлi "замыканне"/"адмыканне" вадаёма супадае з генеральным падзелам каляндарнага года на зiму/летa. У гэтым сэнсе паказальнывш з'яуляюцца уяуленш пра зiмоУку ластавак. "Прыйшлi Сарак1. Ластауш вылятаюць з возера. (Паводле павер'яу нашых беларусау, ластауш увосень з надыходам халадоу сплятаюцца у доУгiя ланцужк1 i апускаюцца у азёры да Саракоу) [39, с. 401]. Xaрaктэрнa, што падобныя yяyленнi знaйшлi сваё адлюстраванне i у абрадавым песенным фальклоры веснавога цыклу: "Да выля-тала ластаука, / Ластаука, ластаука / Сы-пад сiнягa возера, / Возера, возера, / Сы-пад белага каменя, / Ка-меня, каменя" [40, с. 246]. Зауважым пры гэтым, што, як i у выпадку з валачобнывш песнямi, а таксама пaдaннямi пра азёрныя астравы, возера выступае як водная прастора з межавай сiмволiкaй, структу-раваная вакол мiфaлaгiчнaгa цэнтра - "белага каменя".
Яшчэ больш наглядна, i для мiфaпaэтычнaгa светауспрыняцця, доказна сезоннасць медыятыуных функцый азяра выяуляецца у пераходзе азёрнай паверхш з вадкага агрэгатнага стану у цвёрды (лёд). Ледастау, па сутнасщ, перaводзiць кaмунiкaцыйную функцыю возера з вертыкальнай (пераважна мiфa-лапчнай) плaшчынi у гарызантальную (пераважна прафанную). Гэта aсaблiвa зауважна на прыкладзе вя-л1к1х азёрау са складанай канфйурацыяй, як1я зiмой злучаюць пaселiшчы, размешчаныя на берагах, самай кароткай дарогай, пракладзенай па лёдзе. У гэтым сэнсе паказальнай з'яуляецца дарога^мшк це-раз Нешчарду, якой i прыходзяць у сядзiбу шляхцiчa Завальш падарожныя людзi. Створаная самой пры-родай i падкрэслена часовая, яна разам з тым з'яуляецца уласна дарогай, тольк выконваючы функцыю чалавечай кaмунiкaцыi. "Крышку патрывай, - як тольш замерзне Нешчарда, пауз гэты фальварак праз возера будзе вялкая дарога. О! Тады пан Завальня запросщь да сябе шмат гасцей, каб расказвал^ што каму заманецца" [33, c. 92].
Заключэнне. Небяспека азяра як мяжы пaмiж "гэтым" i "тым" светам з'яуляецца найбольш ак-цэнтаванай менaвiтa у момант пераходу яго з аднаго стану у другi. Пра смяротную небяспеку "першага" i "апошняга" лёду цудоуна ведаюць i у наш час усе аматары зiмовaй рыбалк1. Але у традыцыйнай кaрцiне свету аб'ектыуная нетрываласць рaннезiмовaгa цi веснавога лёду неад'емна звязана з вобразам уласна азяра, якое можа мець свой норау, характар, здольнасць "браць", "зaбiрaць", гэта значыць выступаць не аб'ектам, але суб'ектам культурнага ландшафту. Пры гэтым, у адрозненне ад спуацш XIX - пачатку XX ста-годдзя, кaлi увасабленнем мiфaлaгiчнaй небяспеш вадаёма выступау адпаведны персанаж - вадзяшк, то у другой палове XX - пачатку XXI стагоддзя мiфaлaгiзуеццa уласна возера. "А ты помтш Даужанскае возера? Пака чалавек, ну вот я помню, не утотцца, то яно не стане... Да. Кажуць усё роуна далжон утатцца то рыбак, то яшчэ хто. Калi не утопщца - не статць яно, ц як мароз ц што... Але точна прауда, точна прауда, нада каб усё роуна нехта утапiуся,, (Глыбоцш раён)3; "Вот каля Каз'янау, там азяро такое - Оталава. I людзi гавораць, што яно кожны год, калi замярзае, абавязкова забiрае да сябе чалавека. Хоць адзт да утотцца" (Ушацш раён)4.
Xaрaктэрнa, што у Ливе паверЧ падобнага тыпу суадносяцца менавта са Святым азёрамг "Шырока распаусюджана павер'е, што Святыя азёры патрабуюць ахвяр, яны не замярзаюць, пакуль не возмуць сабе ахвяры, напрыклад: "Возера не замярзае, пакуль не забярэ якой-небудзь галавы. Xто-небудзь павшен утaпiццa - хаця б i сабака, кaлi ужо не чалавек" (Лрущшкес, Зарасайск1 раён) [29, с. 11].
Разам з тым неабходна канстатаваць, што нягледзячы на рэальную небяспеку азёрау у перыяд лё-даставу i веснавы час (размова щзе пра дзясятк1 патанулых у Белaрусi штогод), i мiфaлaгiчныя iнтэр-
1 Зaпiсaнa аутарам у 2006 г. ад Мaцкевiчay Мiхaiлa Пятровiчa, 1930 г. н., i Ганн^1 Еyцaкiмayн^I, 1936 г. н., у в. Мяцзвецзеyкa Лепельскага р-на.
2 Затсана I. Шабанавай у 2002 г. ад Шапо ГС., 1938 г. н., у в. Усая Ушацкага р-на // АГФФ.
3 Затсана С. Сулiмaвым у 2009 г. ад Буёнак Мальвшы Уладзгславауны, 1930 г. н., у в. Псуя Глыбоцкага р-на // АГФФ.
4 Затсана А. Грaдовiчaм у 1999 г. ад Жарнасек Нaдзеi !ванауны, 1929 г. н., у в. Каз'ян^! Ушацкага р-на // АГФФ.
прэтацып гэтай небяспеш, возера у традыцыйнай карцiне свету беларусау не суадносiцца з iнфернальнай, "чортавай" прасторай, як гэта ёсць у выпадку з балотам, дзе рэальныя чалавечыя ахвяры надзвычай рэдк1я i адзшкавыя. Мiфасемантыка возера, карэлюецца з сшволжай мора i прачытваецца у полi межа-вых значэнняу, рэалiзаваных як у вертыкальным, так i гарызантальным вымярэнш, калi свет людзей адасабляецца i адначасова злучаецца з мiфалагiчным цэнтрам цi светам памёрлых продкау.
Л1ТАРАТУРА
1. Блак1тная кшга Беларусi: Энцыклапедыя / БелЭн; рэдкал.: Н.А. Дзiсько [i iнш.]. - Мшск: БелЭн, 1994. - 415 с.
2. Геаграфiя Беларусi: энцыкл. давед. / Беларус. энцыкл.; рэдкал.: Л.В. Казлоуская [i iнш.]. - Мшск: БелЭн, 1992. - 383 с.
3. Валодзша, Т.В. Цела чалавека: слова, мiф, рытуал / Т.В. Валодзша. - Мiнск: Тэхналопя, 2009. - 424 с.
4. Зайкоусш, Э.М. Свяцiлiшчы / Э.М. Зайкоусш, Л.У. Дучыц, Э.А. Ляукоу // Археалогiя i нумiзматыка Беларуси Энцыкл. - Мiнск: БелЭн, 1993. - 560 с.
5. Vaitkevicius, Vykintas Alkai: baltq sventviec^ studija / Vykintas Vaitkevicius. - Vilnius: Diemedzio leidykla, 2003. - 319 p.
6. Губина, В.В. Предания старины глубокой (легенды о белорусских храмах) / В.В. Губина // Исторический поиск Беларуси: альманах / сост. А.Ю. Бендин; редкол. Б.М. Лепешко [и др.]. - Минск: Экономпресс, 2006. - С. 175 - 181.
7. Штыхау, Г.В. Крывiчы: Па матэрыялах раскопак курганоу у Пауночнай Беларус / Г.В. Штыхау. -Мшск: Навука i тэхшка, 1992. - 191 с.
8. Панченко, А.А. Исследования в области народного православия. Деревенские святыни СевероЗападной России / А.А. Панченко. - СПб.: Алитейя, 1998. - 298 с.
9. Зайковский, Э. Предания о языческих культовых памятниках Беларуси и археология / Э. Зайковский // Kulturas krustpunkti. Latvijas kulturas akademijas zinatnisko rakstu krajums. 3 laidiens. Riga, 2006. -S. 163 - 181.
10. Салавей, Л. Храм, што правалуся / Л. Салавей // Беларуская мiфалогiя: энцыкл. слоун. / С. Санько [i шш.]; склад. I. Клiмковiч. - 2-е выд., дап. - Мшск: Беларусь, 2006. - С. 535 - 536.
11. Дучыц, Л.У. Археалапчныя помнЫ у назвах, вераваннях i паданнях беларусау / Л.У. Дучыц. -Мшск: Навука i тэхшка, 1993. - 59 с.
12. Грынблат, М.Я. Легенды i паданш / склад. М.Я. Грынблат i A.I. Гурскi; рэд. тома А.С. Фядоак. - 2-е выд., дап. i дапрац. - Мшск: Беларус. навука, 2005. - 552 с.
13. Куза, А.В. Языческое святилище в земле радимичей / А.В. Куза, Г.Ф. Соловьёв // Советская археология. - 1972. - № 1. - С. 146 - 153.
14. Белова, О.В. Круг / О.В. Белова // Славянские древности. Этнолингвистический словарь: в 5-ти т.; под ред. Н.И. Толстого. Т. 3. - М.: Междунар. отношения, 2004. - С. 11 - 12.
15. Русанова, И.П. Языческие святилища древних славян / И.П. Русанова, Б.А. Тимощук. - М.: «АРХЭ», 1993. - 144 с.
16. Романов, Е.Р. Белорусский сборник / Е.Р. Романов. - Витебск: Тип.-лит. Г.А. Малкина, 1891. -Вып. IV. - 219 с.
17. Минько, Л.И. Суеверия и приметы / Л.И. Минько. - Минск: Навука i тэхшка, 1975. - 191 с.
18. Виноградова, Л.Н. Вода / Л.Н. Виноградова // Славянские древности: этнолингвистический словарь в 5-ти т.; под ред. Н.И. Толстого. - Т. 1: А - Г. - М.: Междунар. отношения, 1995. - С. 386 - 390.
19. Барташэвiч, Г.А. Замовы / Г.А. Барташэвiч; уклад., астэм. тэкстау, уступ. арт. i камент. Г.А. Барта-шэвiч; рэдкал.: А.С. Фядоак (гал. рэд.) [ i шш.]. - Мшск: Навука i тэхшка, 1992. - 597 с.
20. Салавей, Л.М. Балады: у 2-х кн. Кн. 1 / уклад., астэмат., уступ. арт. i камент. Л.М. Салавей. - Мшск: Навука i тэхшка, 1977. - 784 с.
21. Барташэвiч, Г.А. Валачобныя песш / Г.А. Барташэвiч; склад. Г.А. Барташэвiч, Л.М. Салавей; склад. муз. части B.I. Ялатау; рэд. К.П. Кабашшкау. - Мшск: Навука i тэхшка, 1980. - 560 с.
22. Лю, А.С. Жшуныя песш / А.С. Лю; клад., астэмат., i камент. А.С. Люа; уступ. арт., уклад. i астэма-тызацыя напевау B.I. Ялатава; рэд. А.С. Фядоак. - Мшск: Навука i тэхшка, 1974. - 813 с.
23. Лю, А.С. Паэзiя беларускага земляробчага календара / А.С. Лю; уклад., астэм. тэкстау, уступ. арт. i камент. А.С. Люа; рэдкал.: А.С. Фядоак (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск: Навука i тэхшка, 1992. - 613 с.
24. Дучыц, Л. Вострау / Л. Дучыц, I. Клiмковiч, У. Лобач // Мфалопя беларусау: Энцыкл. слоун. / склад. I. Клiмковiч, В. Аутушка; навук. рэд. Т. Валодзша, С. Санько. - Мшск: Беларусь, 2011. - С. 90 - 91.
25. Денисова, И.М. Образы острова и камня в русской фольклорной традиции: поиски семантических истоков / И.М. Денисова // Этнографическое обозрение. - 2009. - № 5. - С. 76 - 90.
26. Мялешка, М. Камень у вераваннях i паданиях беларусау / М. Мялешка // Зап. аддзялення гумашт. навук. - Мiнск, 1928. - Т. 1, кн. 4: Працы катэдры этнaгрaфii. - С. 155 - 182.
27. Зайкоусш, Э.М. Рупл^цы Браслаускай старасветчыны / Э.М. Зайкоусш // Памяць: Пст.-дакум. хронiкa Браслаускага раёна. - Мшск: "Палпрафафармленне", 1998. - С. 25 - 28.
28. Памяць: Пст.- дакум. хронiкa Браслаускага раёна. - Мшск: "Палпрафафармленне", 1998. - 617 с.
29. Вайткявичюс, В. Некоторые замечания по поводу священных мест Восточной Литвы / В. Вайткявичюс // Культурны ландшафт Вшейшчыны: матэрыялы вшейскай навук.-практ. канф. (Вiлейкa, 26 - 27 лш. 2003 г.); рэдкал. Л.У. Дучыц [i шш.]. - Мiнск: Мiнсктыппрaект, 2004. - С. 8 - 14.
30. Slownik stereotypow i symboli ludowych. T.I. Kosmos: Zemia. Woda. Podziemie / red. J. Bartminski. -Lublin: Wyd-wo UMCS, 1999. - 481 s.
31. Глацёнак, В.Д. Асвейскае возера / В.Д. Глацёнак // Наш край. - 1927. - № 8 - 9. - С. 58 - 60.
32. Ирмшер, Й. Словарь античности / сост. Й. Ирмшер; пер. с нем. - М.: Прогресс, 1989. - 704 с.
33. Баршчэусш, Ян. Выбраныя творы / Ян Баршчэускц уклад., прадм. i камент. М. Хaустовiчa. - Мшск: Беларуси кшгазбор, 1998. - 480 с.
34. Сержпутоусю, А.К. Пры^ i забабоны беларусау-палешукоу / А.К. Сержпутоусю; прадм. У.К. Касько. -Мшск: Ушверсггэцкае, 1998. - 301 с.
35. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо -Западного края / П.В. Шейн. - СПб.: Тип. имп. Акад. наук, 1902. - Т. III. - 596 с.
36. Лобач, У. Купанне / У. Лобач // Беларуская мiфaлогiя: энцыкл. слоушк / С. Санько [i шш.]; склад. I. Клiмковiч. - 2-е выд., дап. - Мшск: Беларусь, 2006. - С. 268 - 269.
37. Moszynski, K. Polesie Wschodnie. Materialy etnograficzne z wschodniej cz^sci b. powiatu mozyrskiego oraz z pow. rzeczyckiego / K. Moszynski. - Warszawa: Wyd-wo Kasy im. Mianowskoego, 1928. - 328 s.
38. Власова, М. Новая АБЕВЕГА русских суеверий / М. Власова. - СПб.: Северо-Запад, 1995. - 383 с.
39. Вaсiлевiч, У. Жыцця адвечны лад: Беларусшя народныя прыкметы i пaвер'i / У. Вaсiлевiч; укл., прадм. i пер. У. Вaсiлевiчa. - Мiнск: Маст. тт., 1998. - Кн. 2. - 607 с.
40. Бaртaшэвiч, Г.А. Веснавыя песнi / Г.А. Бaртaшэвiч; склад. Г.А. Бaртaшэвiч, Л.М. Салавей; склад. муз. части В.! Ялатау; рэд. К.П. Кабашшкау. - Мшск: Навука i тэхнiкa, 1979. - 608 с.
nacmyniy 16.06.2011
MYTH SEMANTICS OF LAKES AND ISLANDS IN THE TRADITIONAL PICTURE OF BELARUSIANS' WORLD
V. LOBACH
This article is devoted to symbolic status of lakes and islands in the traditional world view of the Belarusians. Based on analysis of numerous folklore and ethnographic materials come to the conclusion that the structure of the traditional cultural landscape of the lake represent the communicative channel with the other in his chthonic representation. Lake islands symbolize the mythological center of the world and relate to the way a perfect country. As part of local community the lake as other landscape elements performs an information function, which reveals in the provision, correlated with water features, and display the history of the team in its own folklore and mythological dimension. On the other hand, a large number of "sacred" lakes is a specific feature of sacred geography of Belarus and it displays an archaic imagination of space heterogeneity.
