CC BY
9Ключевые слова: экономический дискурс, терминод, номен, терминосистема, терминология, мотивированность, однозначность, терминосочетание, коммуникация, субъект дискурса, план содержания, план выражения, экстралингвистический фактор, вербализация, научная картина мира, профессионально-дискурсивное пространство.
THE ROLE OF NOMENS AND TERMINOIDS IN EXPANDING THE TERMINOLOGICAL COMPOSITION OF THE ECONOMIC DISCOURSE OF THE TAJIK,
ENGLISH AND RUSSIAN LANGUAGES
The article describes the role of nomens and termininoids in expanding the terminological composition of the economic discourse of the Tajik, English and Russian languages. Economic sectors reflect the process of knowledge transformation in the sectors of economy. The core of each economic terminology system is increased by new terms that reflect the specifics of economic knowledge. As a result of productive use, a general literary word acquires the right to be called a term, since it means a special concept belonging to a special area of economic knowledge. In quantitative terms, nomens represent a significant group of terminological composition of economic discourse and have signs of definition, are unambiguous and stable, contextually independent. The functions of nomens are convenient in the practice of designating economic transactions, objects, names of securities andfinancial institutions. Nomen refers to a special type of terms in economic discourse, denotes a specific single concept. A terminoid is the name of an emerging concept, a special designation, the nomination of which, in terms of semantic content, is close to the term. The difference between a terminoid and a term is that the terminoid is in the early stages of terminology. Terminoids produce new meanings, are a communication tool for subjects of discourse within the framework ofprofessional communication. The analysis of semantic content makes it possible to determine the sectoral affiliation to the term system in the discursive space of the economy. The process of mastering termininoids and their functional prevalence in the segment of professional speech testifies to the professional skills and competencies of specialists in the sphere of economics.
Key words: economic discourse, termode, nomen, terminological system, terminology, motivation, unambiguity, terminology, communication, subject of discourse, content plan, expression plan, extralinguistic factor, verbalization, scientific picture of the world, professional discursive space.
Сведения об авторе:
Сабирова Сановбар Ганиевна, кандидат филологических наук, Филиал МГУ имени М.В. Ломоносова в городе Душанбе, и. о. доцента кафедры «Лингвистика». Тел.: 935823202; E-mail: ssanovbar@mail.ru
About the author:
Sabirova Sanovbar Ganievna - Lomonosov Moscow State University in Dushanbe PhD (Philology Science), assistant professor of Linguistics Department. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Bohtar 35/1. E-mail: ssanovbar@mail.ru
УДК 81.1
АСИММЕТРИЯИ БАЙНИЗАБОНЙ ДАР ТАР^УМАИ ЗАРБУЛМАСАЛ ВА МАЦОЛ^О
Максудов У.О.
Донишкадаи политехникииДонишгоуи техникии Тоцикистон ба номи академикМ.Осими
Хрннгоми тарцума бояд то ба дарацаи имконнопазири кушиш кард, зеро мауз бо ин принсип метавон халц ва забони бегонаро дарк намуд.
Гёте
Зарбулмасал ва ма;олх,о (минбаъд ЗМ) яке аз жанрх,ои маъмули фолклор ба х,исоб рафта, чузъи хазинаи маънавии мардум мах,суб мешаванд.
Олими маъруфи эронй Агамад Бах,манёр маънои зарбулмасалро ба таври зайл таъриф додааст: «Лумла ё таркиби мухтасар ва пурмугатаво, фарогири ташбега ва мавзуи гаакимона буда, ба сабаби равонии лафз, равшании маъш ва лутфи таркиб макбули омма гаштааст ва мардум онро бидуни тагйир дар мавориди ташбегаот ба кор мебаранд» [19, 52].
Бояд тазаккур дод, ки дар назарияи тарчума чандин рох,у усулх,ои х,алли ин казия пешних,од шудааст. Х,атто, баъзе мухдккикон назарияи имконнопазирии тарчумаро дар амалия татби; намудаанд, ки он дар тачриба васеъ истифода мешавад.
Дар тарчумаи амалй тарчумонх,ои шинохта бештар ба пешних,одх,ои А.В. Фёдоров рочеъ ба
усулхои интиколи ЗМ такя мекунанд, ки чунин аст а) маънидоди ЗМ бо максади хифзи мундаричаи калимахо ба хайси колаби ягона (яъне ба намуди ибораи рехта - М.У.); б) тагйири назарраси маънои умумии таркибхои алохидае, ки боиси мувофикати ЗМ ё ибораи рехта нагашта, балки таассуроти шабех хосил мекунанд; в) хангоми интиколи ЗМ ва ВФ, пешниходи муодилхо мухим аст [19, 163].
Ба андешаи мо, ин усулхо хангоми маънидоди ЗМ заминаи бунёдии тарчума ба хисоб рафта, лекин тамоми масъалахоро фаро намегиранд.
Дар мавриди интиколи ЗМ дар забоншиносии мукоисавй ва тарчумашиносй фарзияву акидахои интикодй низ сабт шудаанд. Масалан, ба акидаи баъзе мухаккикон тарчумаи ЗМ амали ношоиста буда, бояд муодилхо матрах шаванд, то ки хонанда ба дарки маънои фалсафии он бирасад [12, 34].
С. Влахов ва С. Флорин гуфтахои болоро чонибдорй намуда, таъкид мекунанд, ки ЗМ, ВФ ва иборахои ифодагари арзишхои миллй ба ин гурух дохил мешаванд [5, 25]. Яке аз усулхои маъмули ифодаи ЗМ, корбурди иборахои муодили буда, дар сурати бемуодил будан, метавонад чойи иборахои аслиро гирад [5, 25].
Дар канори ин, мухаккикон ду усули дигари тарчумаи ЗМ-ро пешниход намудаанд: а) тарчума бо рохи пешкаши муодили шабех; б) маънидоди шабехи дубора, ки ба асолати ЗМ наздик аст. Дар мавриди дубора ифода намудани зарбулмасал, баъзе вижагихои жанрй, аз чумла эчоз, хикматнокй, кофия ва дигар хусусиятхои ЗМ хифз гардида, бояд муодиле пешниход гардид, ки мазмунан ба асл шабех бошад [5, 25].
Дар бобати корбурди муодилхои тайёр Л.К. Латишев ибрози акида мекунад, ки муодилхои функсионалй хангоми тарчумаи мачозй самаранок истифода мешаванд [248, 119]. Ба илова, халли ин казияро набояд бо муодилхои тайёр ба таври хамешагй анчом дод, балки бо усулхои фавкуззикр низ ифода намуд. Дар ин росто, на хамаи вохидхо дар забонхои мухталиф дорои муодилхои тайёр мебошанд, аз ин ру корбурди усулхои дигар бамаврид аст.
Тарчумаи амалй собит месозад, ки тарчумон баъзан ба чустучуи корбурди ибораи гайрифразеологй ру меорад. Х,амчунин, усули тарчумаи тавсифй низ чихати халли ин казия гох-гох истифода мешавад. Яъне, бо усули тарчумаи тавсифй мутарчим вижагихои миллй-фархангй ва арзишхои эстетикии ЗМ ва ВФ-ро мувофики фархангу тамаддуни хонанда пешниход мекунад. Зеро, ин унсурхои матни аслро наметавон бо иборахои фразеологй баён намуд. Х,амчунин, ЗМ ифодагари реалияхои миллй, расму оин ва фархангй буда, чихати маънидоди он дониш ва тачрибаи кофй мухим аст.
А.В. Фёдоров дар таъйини хусусиятхои дигари ЗМ таъкид мекунад, ки дар интихоби нихоии ин ё он усули тарчума контекст низ накши бориз дорад. Зеро, он бо сохтор ва мундаричаи матн робитаи мустаким дошта, тарзи интиколи услуб, корбурди тасвиру санъатхои бадей, арзишхои миллй-фархангй ва дигар вижагихо, аз чахонбинй ва завку махорати тарчумон вобаста аст [19, 162].
A. Пахотин дар бобати усулхои тарчумаи ЗМ кайд мекунад, ки агар зарбулмасал андешаи муаллифро дакикан ифода кунад, аммо бо реалияи маишй алокаманд набошад, пас интиколи тахтуллафзии он дар ин сурат маъноро тира мекунад ва онро бо зарбулмасали муодил бояд иваз намуд ... [17, 152].
Мухаккики амрикой Ю. Найда дар мавриди масъалахои семантикии тарчума ва тавзехи матни асл бештар ба аксуламали хонандаи матни тарчума таваччухи хоса зохир мекунад [14, 3-15]. Мувофики акидаи у, тарчумон набояд ба вижагихои расмии матни асл диккат дихад, балки ба аксуламали хонанда ва риояи коидаву меъёрхои забони тарчума эътибори чиддй зохир намояд [14, 3-15].
B.П. Чесноков таъкид мекунад, ки чи кадар муносибатхои байналхалкй кавй гарданд, хамон микдор тафовути фархангй ва хаёту фаъолияти эшон аз байн рафта, он бештар чихати халли масоили нобаробарихои маъной мусоидат мекунад [20, 47-50].
Ба андешаи В.Г. Гак вазифаи тарчума на факат ифодаи мундарича аст, балки баркарори вижагихои услубй ва сохтории матни аст ба шумор меравад [6, 9-21].
Аксари олимон чунин мешумориданд, ки тарчума бояд нусхаи аслро такрор намояд, аммо баъдтар маълум гашт, ки ичрои он на хамеша имконпазир будааст. Дар ин бора, И.И. Ревзин ва В.Ю. Розенсвейг таъкид намудаанд, ки агар тарчумаро ба хайси тахвил ё тагйири мазмун кабул намоем, лекин асолати сохтор ва мундаричаи асл интикол ёбад, дар ин сурат тагйири тарчума чоиз нест [18, 58-75].
Профессор Л.Л. Нелюбин имконнопазирии тагйири тарчумаро хангоми тахвили матн бидуни талафот кайд намуда, онро (тарчума - М.У.) чун фаъолияти нуткии робитахои байнизабонй мухим мешуморад ва мусбй арзёбй мекунад [15, 166].
В. Коллер дар ин казия менависад: «Агар дар забонхо хар иттилои дилхох интикол меёфт, хар маълумот муодилнок тарчума мешуд» [26, 152].
А.Д. Швейтсер фарзияи имконнопазир будани тарчумаро бо мафхуми «тарчума - амали сирф забонй» шуморида, ба хулосае мерасад, ки махз умумиятхо пояи асосии тарчумаро ташкил намуда,
дар баробарии матнхо (асл ва тарчума - М.У.) монеаи чиддй эчод мекунанд [21, 101].
Масъалаи тарчумаи ЗМ ва ВФ имруз низ олимонро ба ташвиш оварда, онхоро ба ду гурух чудо намудааст: а) чонибдорони назарияи «тарчумаи имконнопазир», ки бо далелу аснод тафовути фархангй, муоширати сохибони забони асл ва тарчума ва таъсири якдигарро аз эътибор сокит мекунад; б) чонибдорони назарияи «тарчумаи принсипиалй» тавассути тарчума самаранокии муоширати ду забонро тасдик мекунанд.
Масалан, Л.К. Латишев дар ин бора пешниход мекунад, ки масъалаи тарчумаро аз нуктаи назаре халлу фасл намуд, ки ичрои он сода ва созанда бошад [13, 45]. Аз ин ру, муодилнокии коммуникативй ва функсионалии матни асл ва тарчума ба туфайли муносибати дузабона руи кор меояд. Ин андешаро олими немис Отто Каде чонибдорй намуда, таъкид мекунад, ки хатто дар муоширати якзабона байни муаллиф ва хонанда лахзахои норавшанй ба амал меоянд [25, 71- 73].
Хамзамон, Т. Казакова мегуяд, ки матнхо бар асоси арзишхои умумифархангй ё арзишхои киёспазир интикол меёбанд. Агар мо ба интиколи мафхумхои умумй ва умумичахонй таваччух намоем, вижагихои услубй, нуфузи эстетикй ва арзиши аслиро дуруст тарчума кунем, пас онхо дар анъанахои миллй - фархангй зухуроти гуногун пайдо мекунанд [9, 9-10].
Назарияи нобаробарй аз он бармеояд, ки матнхои асл ва тарчума аз руи сохтор ва мундарича пайванд нагирифта, дар натича зухури асимметрияи байнизабонй ба амал меояд.
Хангоми таърифи мафхумхои «имконпазирии тарчума» ва «имконнопазирии тарчума» на факат тарчумаи ичборй дар назар аст, балки кушиши дарёфти муодилхо дар тарчума мухим мебошад. Маънои имконпазирии тарчумаро бо «муодилнокй» тавъампазир мешуморанд.
Л.К. Латишев мафхуми муодилнокиро дар тарчума бидуни асноди илмй ба хайси априорй истифода намуда, тарчумаро аз нуктаи назари таълимоти фалсафй ва муодилнокй баррасй мекунад
[13, 66].
Дар мавриди муодилнокй Я.И. Ретскер, Л.С. Бархударов, В.Н. Комиссаров, А.В. Фёдоров, В.Г. Гак, А. Швейтсер, Л.К. Латишев, Б. Виноградов ва дигарон фикру мулохиза рондаанд. Масалан, Я.И. Ретскер бори нахуст, намудхои муодилнокии тарчумаро дар асараш «Мувофикати конунй» тахкик намудааст.
Мувофики акидаи Ч,.Кэтфорд, муодилнокй бояд аз лихози эмперикй ба таври мукоиса анчом ёбад. У таъкид мекунад, ки накши мундаричаи вохидхои лугавй мухим буда, хангоми интиколи дубораи вохидхои аслй ба амал намеояд, балки танхо тагйири аломатхо бо маънои муродиф рух медихад. Хамзамон, мавсуф менависад, ки барои анчоми тарчумаи муодилнок зарур аст, ки матни асл ва тарчума аз руи аломатхои функсионалй яксон бошанд [23, 31].
Р. Якобсон чихати тахлили муносибатхои муодилнокй, вазифахои зеринро ишора мекунад: денотативй, экспрессионй-эстетикй (барои тарчумон), конативй-иродавй (барои хонанда), таклидй-алокавй (алока тарафайн), металлингвистй (рамзй) [24, 72].
П. Нюмарк дар мавриди ахамияти тарчумаи маъной таъкид мекунад, ки интиколи мазмуни мутлак мухим аст. У баъзе масъалахои назариявии марбут ба интиколи матни асл ва интихоби услуби тарчумаро ба миён гузошта, пешниход мекунад, ки тафовути байни тарчумаи «коммуникативй» ва «семантикй» ба силки тахкик кашида шавад. Мувофики акидаи мавсуф, хангоми тарчумаи коммуникативй таассуроти хонандаи матни асл ва тарчума мусовй бошад ва дар ин росто корбурди сохторхои семантикй ва синтаксисй мухим аст. Тарчумаи маъной бояд мухтавои аслро мувофики сохторхои семантикй ва синтаксисии забони асл дакикан интикол бахшад [27, 68].
Муодилнокии зарбулмасал дар сурате ба амал меояд, ки дар забони тарчума муодил ба назар расад ва аз чихати маъно ва тобишхои миллй-фархангй бо зарбулмасали асл баробар бошад.
Ба курпаат нигох карда пой дароз кун.
Stretch your legs according to the coverlet.
Дар мисоли боло, зарбулмасали точикй бо муодили англисй мувофик омада, аз лихози маъно баробар аст. Ба илова, аз лихози маънои лугавй ва функсионалй калимахои «курпа» бо «coverlet.», «пой дароз кун» бо «Stretch your legs» хамоханг мебошанд.
Офтобро бо доман пушонида намешавад.
It is impossible to cover the sun with a finger.
Аммо зарбулмасали баъдй бо муодили англисй кисман мувофик буда, «No se puede tapar el Sol con un dedo» аз зарбулмасали испонй сарчашма гирифтааст ва он миёни англисхо ба таври васеъ мутадовил нест. Лекин калимахои «Офтоб» - «the sun» ва «пушонида намешавад» - «is impossible to cover» аз лихози маънои лугавй баробар буда, аммо аз нигохи вазифа номуодил мебошанд.
Ба илова, вожаи «доман» бо «finger» мазмунан мувофик нест.
Гул бе хор намешавад.
There is no rose without a thorn.
Дар зарбулмасали боло низ калимахои «гул» - «rose» ва «хор» - «thorn» кисман хаммаъно мебошанд, зеро «гул» - «a flower» ва «rose» - «садбарг» тарчума мешавад. Пас, равшан мегардад, ки
бо чунин тарзи ифода маънои асл гум намешавад. Бетагйир ифода ёфтани х,иссах,ои нутк ба муодилнокии зарбулмасалу маколх,о халал намерасонад.
Зарбулмасалх,ое, ки пурра муодиланд, бештар дорои сохтори чумлах,ои амрй ва х,икоягй мебошанд.
Зарбулмасали зерин аз лих,ози маънои лугавй, омилх,ои функсионалй ва грамматикй бо муодили англисй дар х,олати асимметрия карор дошта, аммо аз лихдзи маъной баробар аст:
Хрмакора, хама кораш нимкора.
To know everything is to know nothing (Хрма чиро донистан - цеч чиро надонистан аст).
Дар мисоли боло, аз лих,ози функсияи грамматикй ва маънои лугавй вожаи «хамакора» бо «To know everything» (Хрма чиро донистан) ва ибораи «хама кораш нимкора» бо «is to know nothing» (уеч чиро надонистан аст) нобаробар аст.
Дар мисоли дигар, вожаи «хун» бо «two wrongs» (Ду амали хато) ва ибораи «бо хун намешуянд» бо «don't make a right»»(як кори дурустро %осил намекунад) аз чихдти маънои лугавй ва омилх,ои функсионалй нобаробар буда, аммо аз руи тобишдои маъной муодилнок мебошад.
Хунро бо хун намешуянд.
Two wrongs don't make a right (Ду амали хато як кори дурустро хрсил намекунад).
Зарбулмасали баъдй мазмунан хдммаъно буда, аммо аз нигох,и сохтори морфологй ва маънои лугавй фарк мекунад.
Зи гахвора то ба гур дониш биомуз.
Live and learn (Бизй ва биомуз).
Зарбулмасали точикй бо тобиши хоси лутфу мехрубонй баён шуда, аммо муодили он бо катъият баён шудааст, ки ин х,олатро асимметрияи услубй меноманд.
Кунчковй ба хуби анцом намеёбад.
Curiosity killed a cat (Кунчковй гурбаро нобут кард).
Аз намунаи боло бармеяод, ки дар тарчумаи зарбулмасал санъати бадей истифода шуда, мазмунан бо матни асл баробар мебошад.
Яке аз усулх,ои интиколи зарбулмасал, овардани зарбулмасали муодил аст. Аммо шумораи чунин муодилх,о дар забонх,ои англисй ва точикй махдуд мебошад. Х,ангоми набуди зарбулмасали муодил усулх,ои тах,вили тарчума истифода мешавад. Бахусус, тобишдои маъной, услубй ва нуфузи эстетикй дар ин росто мух,им мебошанд.
Дар баъзе х,олатх,о тарчумаи та^туллафзй макбул буда, бештар ба вох,идх,ои фразеологие, ки сарчашмаи динй ё асотирй доранд, мавриди истифода карор мегиранд. Масалан, дар китоби «Куллиёти фолклори точик. Зарбулмасалх,о» (чилди 4; 1986) аксари зарбулмасалу маколх,ои точикй бо рох,и калка ва тарчумаи тавсифй анчом ёфтааст.
Кур асояшро як бор гум мекунад.
Blind loses his cane once [30, 108].
Одами бекор - дарахти бебор.
Unworking man is a fruitless tree [30, 107].
Панц панца (ангушт) баробар нест!
Fivefingers are not equal [30, 110].
Х,ангоми тарчумаи матнх,ои бадей ва таърихй усули калка бо эзох,и мухтасар сурат мегиранд. Ин навъи тарчумаро дугона ё мувозй (параллелй) меноманд.
Х,ангоми тарчумаи зарбулмасалх,о бештар аз лугатх,ои дузабона истифода мекунанд.
Ба илова, дар раванди тарчумаи зарбулмасал, усули ифодаи шабех,и синтаксисй, инчунин декомпрессияи тарчума (ихтисори матни тарчума) ба мисли тах,вил (трансформация)-и лугавй ва грамматикй мух,им аст.
Ифодаи шабех,и синтаксисй низ як навъи тагйири «сифрй» буда, танх,о дар х,олати мавчуд будани сохторх,ои синтаксисй сурат мегирад. Он усули тарчумаест, ки сохтори синтаксисии матни аслро бо таркиби шабех,и тарчума иваз мекунад [8, 12].
Ифодаи шабех,и синтаксисй боиси мутобикати вох,идх,ои забонй ва тартиби чойгиршавии онх,о мегардад. Дар ин бора, А.В. Фёдоров мефармояд, ки х,ар гуна тарчумаи та^туллафзй ифодаро норавшан сохта, комилан кох,иш намедих,ад [19, 130].
Дузд, дуздро дар шаби торик мешиносад.
Thief recognizes the thief even at a dark night [30, 112] (A thief knows a thief as a wolf knows a wolf).
Чуянда - ёбанда аст.
Who seeks - will find [30, 112] (When there's a will, there's a way).
Аввал андеша, баъд гуфтор.
First thinking then speaking [30, 112] (Thinks twice before you speak once).
Дар мисолхои боло, хифзи маънои калимахо ва тартиби чойгиршавии онхо аз лихози сохтори синтаксисй ба чашм расидааст. Бояд тазаккур дод, ки одатан усули ифодаи шабехи синтаксисй баъзе таркибхои синтаксисиро кисман тагйир медихад.
Аз киёс ва мукобалаи зарбулмалхои точикй ва англисй маълум гашт, ки усули ифодаи шабехи синтаксисй дар раванди тарчума таъсири мусбй бахшидааст.
Одатан ЗМ-и англисй дар мукоиса бо точикй нисбатан мучаз баён шуда, ин вижагй дар мисолхои боло собит шуданд. Зеро, яке аз хусусиятх,ои услубии забони англисй мучазбаёнй ва ихтисори вохидхои забонй мебошад. Бавижа, вохидхои лугавии забони англисй дар раванди тарчума бо таркибхои точикй иваз шуда, пайваста усулхои тахвили тарчума чихати такмил ва ифодаи мундаричаи асл мусоидат мекунанд, ки ин ходисаро декомпрессия мегуянд. Дар ин бора, Ю.А. Затсний, Ю.И. Каминский, В.И. Карабан, Л.П. Науменко ва дигарон зиёд харф задаанд.
Дар мавриди таъйини тагйироти сохторй ва омили лугавй-синтаксисй, олимони шуравй мафхумхои «такмили матн», «эзохц матнй»-ро ба нахви тарчумаи лугавй ё грамматикй истифода намудаанд.
Хулоса, падидаи декомпрессия хангоми тарчумаи ЗМ-и англисй ва точикй бештар чихати ихтисори сохторхои синтаксисй мавриди истифода карор мегирад.
Маколи точикии «Хар кор як вацт дорад» аз чониби устод С. Айнй дар «Ёддоштх,о» истифода шуда, дар матни тарчума бо каме тагйирот маънидод шудааст.
Хар кор як вацт дорад [27, 34].
A time and a placefor everything [33, 67].
Намунаи аслии маколи «A time and a place for everything» дар фарханги Кембрич ба таври зайл зикр шудааст:
There's a time and a place (for everything) (saying) - said when someone is behaving in a way that you do not think is suitable for the situation they are in [34].
Зарбулмасали баъдй бо усули омехтаи калка ва тарчумаи тавсифй маънидод шудааст. Пас, холати асимметрияи лугавй дар ифодаи «сарфаи сари оташдон» ва «a thrifty cook» (пазандаи сарфакор) ба чашм расида, аммо ибораи «савдогари Хцндустон» бо «Indian merchant» бо ёрии тахвили тарчума муодилнок ифода ёфтааст.
Боракалло! - гуфт падарам, - бе сабаб «сарфаи сари оташдон - савдогари Хиндустон» нагуфта будаанд [27, 15].
«Good for you!» exclaimed my father. «It's true what they say: «a thrifty cook is wealthier than an Indian merchant.»» [33, 45].
Дар чумлаи поён, маколи «амр мукаддам бар одоб аст» тибки маълумоти «Фарханги иборахои рехта»-и М. Фозилов маънои «щро намудани кор ё фармоиш аз риояи одоб ва такаллуф заруртар аст, амрро бояд ратман щро намуд»-ро дорад [31, 23]. Аз корбурди усули калка бармеояд, ки маколхо аз лихози муодилнокй дар холати асимметрия карор доранд.
Шарм накун, биё «амр мукаддам бар одоб аст», - гуфт [27, 126].
Come, don't be embarrassed. «Decree supersedes decorum» as the saying goes [33, 191].
Хамзамон, ибораи рехтаи «Мардро майдон нишон медитад, харро лавлон» дар фарханг чунин тавзех шудааст: «дар бораи %ар касу %ар чиз аз руи амалаш бояд сухан гуфт, мардиро амали кас нишон меди%ад» [31, 618] ва бо рохи калка маънидод шудааст. Пас, ин чо асимметрияи байнифархангй ба амал омадааст.
«Мардро майдон нишон медитад, харролавлон», гуфтаанд [27, 89].
A man's mettle is provided in thefield, an ass's on the course [33, 138].
Маколи «дарахт дар як ло сабз мешавад» мувофики шархи М. Фозилов маънои «%ар як кор давом ва саботро талаб мекунад, барои муваффац шудан ба коре устувори лозим аст»-ро дорад [31, 280]. Аммо бо усули калка тарчума шуда, дар он асимметрияи байнифархангй рух додааст.
Фоидаи асосии бунак дар ин аст, ки коркунон ба ин восита ба як корхона баста мешаванд, «дарахт дар як ло сабз мешавад» гуфтаанд [27, 80].
The basic benefit is that it ties the workers to the one pottery - «the tree flourishes in one spot» as the poets say - and they gain daily in experience and skill [33, 126].
Дар мисоли дигар, зарбулмасали «мангар, ки ки мегуяд, бингар, ки чй мегуяд» дар фарханг бо мазмуни «а%амияти гап ба зо%ири гуянда вобаста набуда, балки дар мо%ият ва маънои гапи у мебошад, бояд ба маънои сухан эътибор кард» [31, 616] омада, зарбулмасали «гушти хар, дандони саг» бо маънои «ба каси бад чазои бад, ба амали бадрафтори бад» ифода шудааст [31, 268].
Чрлиби таваччух аст, ки мухаккик Ш.А. Норов дар рисолааш зарбулмасали «гушти хар, дандони саг»-ро чунин тавзех дода, муодили аслиро низ пешкаш намудааст. Аз чумла, мавсуф кайд кардааст, ки ин зарбулмасал дар фолклори точик ба шакли «Пусти хару дандони саг» бештар мутадовил мутадовил буда, маънои аслиаш «хар ба шахси якрав ташбе% мешавад, ки уазояш дандон%ои тези саг мебошад» мебошад. Сипас, муодили англисии «Desperate diseases must have
desperate remediesyy-ро (Беморихри вазнин бояд бо дорухри пуртаъсир табобат шаванд) пешниход намуда, онро эзох додааст, ки инсон дар шароити вазнин бояд чорахои таъчилй андешад [16, 40].
Ба суханони монанди худашон дасторкалонон гуш андозанд аам, гуфтааои мо барин касонро, маъкул бошад аам, писанд намекунанд ва сухани пураикмати «мангар, ки кй мегуяд, бингар, ки ни мегуяд»-ро намедонанд, агар донанд аам, худро ба нодот мезананд. Дааони инаоро бо муари муфт! муар кардан (бастан) даркор аст, «гушти хар, дандони саг» гуфтаанд [29, 95].
Our mullahs are ignorant: they listen to fatturbaned clerics like themselves, but however sensible maybe the views of a layman like me, they refuse to accept them. They don't know the wise adage «Look at what is said, not at who says it» - or if they know it, they pretend not to. The mouths of such as these should be 128 sealed shut with the mufti's seal - in the words of the proverb, «donkey meat is fit only for dogs» [33, 147].
Маънои лугавии зарбулмасали англисии «Desperate diseases must have desperate remedies» дар лугатнома чунин ташрех шудааст:
Desperate diseases must have desperate remedies - (proverb) Extreme and undesirable circumstances or situations can only be resolved by resorting to equally extreme actions.
I know that the austerity measures introduced by the government during the recession are unpopular, but desperate diseases must have desperate remedies [35].
Х,оло, чанд панду хикмат аз «Наврузнома»-и Умар Хаём матрах мешавад:
Дар ибораи «цахрн бе охан ну марде цавон бе закар» санъати ташбех истифода шуда, тарчумон бо усули калка ва тавсифй тарчума намудааст.
Зиракон гуфтаанд, ки цахрн бе охан ну марде цавон бе закар, ки аз у хеч таносул наояд [32, 43].
Perspicacious say, that the world without iron is similar to the young man without genital member, not a capable sort to continuation [32, 224].
Интиколи гуфтори поён бо методи тахвили тарчума ва калка анчом ёфта, мазмунан пайванд гирифтааст.
Бехтарин хат хамон аст, ки хоно бошад [32, 51].
It is the best than handwritings of Got which is legible [32, 231].
Тарчумаи аходиси набавй бештар ба тарики калка ва усули декомпрессия (мучаз) баён шудааст.
Дар мисоли боло, ибораи «растагор шуд» бо «is dangerous» (хатарнок аст) нобаробар маънидод шуда, бояд «would be salvaged» ифода мешуд.
Х,амоно хар кй пок шуд, растагор шуд... Х,амоно хар кй дуруг шумурд ва руй гардонд, пушаймон шуд. Х,амоно хар кй нафсро пок сохт, растагор шуд ва хамоно хар кй онро пушонд, зиёнкор шуд [32, 52].
Who cleared, is dangerous, and who denied and disagreed, has despaired [32, 232].
Ифодаи хикмати боло низ бо рохи калка анчом ёфта, ба мисли тарчумахои боло зухури асимметрияи фархангй-таърихй ба амал омадааст.
Ва хам у гуяд, ки подшох солори мардон асту асп солори нахорпоён [32, 53].
The King is the leader ofpeople, and a horse - the leader of four-footed [32, 234].
Усулхои омехтаи калка ва тарчумаи тавсифй дар ифодаи хикматхои зерин истифода шудаанд.
Ва Афросиёб гуяд: «Асп мар мулукро нунон аст, осмон мар мохро». Ва бузургон гуфтаанд: «Аспро азиз бояд дошт, ки хар кй аспро хор дорад, бар дасти душман хор гардад» [32, 54].
Afrasiyab said: «the Horse for the king, as month for the sky». The known people said, that it is necessary to appreciate a horse because the one who humiliates a horse, himself is humiliated in hands of the enemy [32, 234].
Дар поён панду хикматхои бокимонда бо истифода аз усулхои калка, тарчумаи тавсифй ва тахвили лугавй тарчума шудаанд.
Нек чизест асп - осмони гардону тахти равон [32, 54].
As the horse, is the current sky, and coming throne [32, 234].
Ва некуй ба хама забонхо сутуда асту ба хама хирадхо писандида [32, 64].
The beauty is eulogized in all languages and is pleasant to any reason [32, 244-45].
^амзамон, тарчумаи панди зерин услубан заиф ва бидуни риояи коидахои грамматикй анчом ёфтааст.
... чунруи неку бо хуи неку ёр шавад он некбахтй ба гоятрасида бошад ва чун бо зохиру ботин неку бувад, махбуби Худову халк гардад [32, 65].
And if the beautiful face together with good character, happiness reaches extreme measures, then the person and on an exterior also is in essence good, it is loved by God and people [32, 245].
Хрлати асимметрияи лугавй дар тарчумаи вожаи «бихцштй» - «an angel» ба назар расида, бояд «paradise dweller» маънидод мегашт.
Ва чунин гуфтаанд, ки руи неку пирро чавон кунаду чавонро кудаку кудакро бихцштй [32, 65].
It is said that the beautiful face does the old man young, young does the child, and the child - an angel [32, 245].
Хдциси зерин бо усули тарчумаи тавсифй ифода ёфтааст:
Ва Расул алайхиссалом гуфтаанд: «Хоцати хеш аз некуруён бихохед» [32, 65].
The Prophet, - peace over him! - has said: «Demand everything, that it is necessary for you, at beautiful person» [32, 245].
Хдмин тавр, дар раванди тарчумаи ЗМ ва ВФ интиколи мустакими артиклхо, феълхои ёвар, замонхои феълй ва дигар хиссахои нущ мухим набуда, балки сохтору таркибхои синтаксисй ва вохидхои лугавй бояд мавриди таваччух карор гиранд. Бахусус, зарбулмасалхо дорои таркиби устувор ва шаклан ихчам буда, мазмун ва мухтавои амикро ифода мекунанд. Аз ин лихоз, интиколи пайвастаи хиссахои нутк амали саривактй нест.
Аз ин лихоз, тарчумаи зарбулмасалу маколхо маърифати васеъ, малака ва тачрибаи бузурги тарчумонй такозо мекунад. Пас, интиколи ЗМ аз омилхои зиёд вобаста буда, масалан тарчумаи унсурхои фарханги миллй, арзишхои таърихй, миллй, динй ва урфу одат бештар бо усулхои калка, тарчумахои озод ва тавсифй, бо корбурди тахрилхои тарчума, бахусус пешниходи муодилхо анчом ёбанд.
ПАЙНАВИШТ
1. Абдуллозода Р. Зарбулмасал ва макрлхо дар асархои С.Айнй / Р. Абдуллозода. - Душанбе: Нашр. дав. точ., 1958. - 102 с.
2. Алексеева И.С. Введение в переводоведение: Учебное пособие для студ. филол. и лингв, фак. высш. учеб. заведений / И.С. Алексеева - СПб.: Филологический факультет СПбГУ; М: Издательский центр «Академия», 2004. - 352с.
3. Алефиренко Н.Ф. Фразеология и паремиология: учеб. пособие / Н.Ф. Алефиренко, Н.Н. Семененко. - Москва: Флинта: Наука, 2009. - 344 с. - ISBN 978-5-9765-0838-5 (Флинта). - ISBN 978-5-02-037160-6 (Наука).
4. Андрес, А.Л. Дистанция времени и перевод / А.Л. Андрес. - МП., 1966. - №№ 5. - С. 128.
5. Влахов, С.И. Непереводимое в переводе / С.И. Влахов, С.П. Флорин. - 2-е изд., испр. и доп. - Москва: Высш. шк., 1986. - 416 с.
6. Гак В.Г. Языковые преобразования / В.Г. Гак. - М., 1998. - 763 с.
7. Зехнй Т. Санъати сухан / Т. Зехнй. - Душанбе: Ирфон, 1967. - 400 с.
8. Казакова, Т.А. Практические основы перевода / Т.А. Казакова. - СПб.: Лениздат: Союз, 2002. - 320 с.
9. Казакова Т.А. Практические основы перевода / Т.А. Казакова. - СПб.: Изд-во «Союз», 2000. - 319 с.
10. Каминский Ю.И. Комплементарное единство компрессии и декомпрессии в рамках закона языковой экономии / Ю.И. Каминский // Вестник Сумского гос. ун-та. Сер. «Филология». - 2007. - №№ 1, Т. 2. - С. 109-112.
11. Комиссаров, В.Н. Современное переводоведение / В.Н. Комиссаров. - М: ЭТС, 2001. - 278 с.
12. Латышев, Л.К. Перевод: проблемы теории практики и методики преподования / Л.К. Латышев. - Москва: Просвешение, 1988. -190 с.
13. Латышев Л.К. Перевод: теория, практика и методика преподавания / Л.К. Латышев, А.Л. Семенов. - М.: Академия, 2003. - 192 с.
14. Найда Ю.А. Наука перевода / Ю.А. Найда // ВЯ. М. 1970. №>4 - с. 3-15.
15. Нелюбин Л.Л. Толковый переводоведческий словарь / Л.Л. Нелюбин. 3-е изд., перераб. - М.: Флинта: Наука, 2003. - 320 с.
16. Норов Ш.А. Лексико-семантические особенности анималистических паремий в таджикском языке и их аналоги в английском языке / Ш.А. Норов. дисс. кан. наук. - Душанбе, 2018. - 202 с.
17. Пахотин А. Большой англо-русский, русско-английский словарь мнимых друзей переводчика. Справочное пособие / А. Пахотин.
- М.: Издатель Карева, 2006. - 304 с.
18. Ревзин И.И. Основы общего и машинного перевода / И.И. Ревзин, В.Ю. Розенцвейг. - М.: Высшая школа, 1964. - 234 с.
19. Фёдоров А.В. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы): для ин-тов и фак. иностр. яз.: учеб. пособие / А.В. Федоров. - М.: Высш. шк., 1983. - 303 с.
20. Чесноков П.В. О взаимосоответствии формальных типов языковых и логических построений / П.В. Чесноков // Язык и мышление. М., 1967. С. 88-101.
21. Швейцер А.Д. Теория перевода: Статус, проблемы, аспекты / А.Д. Швейцер. - М.: Наука, 1988. - 215 с.
22. Хусейнй Атоулло Махмуд. Бадоеъ-ус-саноеъ / Махмуд Атоулло Хусейнй. - Душанбе: Ирфон, 1974. - 224 с.
23. Catford J.C. A Linguistic Theory of Translation / J.C. Catford. - London, 1965. - 112 p.
24. Jacobson R. Linguistic Aspects of Translation / R. Jacobson // On Translation. - Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1959.
- 239 p.
25. Kade, O. Translation Problems in the Light of Communication Theory, in: Problems of Translation Theory in Foreign Linguistics / O. Kade // International Relations, Moscow: Publishing house of Moscow University, 1978. - 232 p.
26. Koller Werner. Emfuhrung in die Ubersetzungswissenschaft / Werner Koller. - Wiesbaden, 1997. 186 p.
27. Newmark, P. A Textbook of Translation / P. Newmark. - New York, 1988. - 292 p.
.HV^ AiUl j ÖJJ JSJ .Цра t^aj .82
Фар^ангу манобеъ:
29. Айнй С. Ёддоштхо (чахор кисм) / С. Айнй. Иборат аз як китоб. Душанбе. Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи миллии точик, 2009. - 680 с.
30. Куллиёти фолклори точик. Зарбулмасалхо. Чдлди 4 / Б. Тилавов, Ф. Муродов, ^.Хрсомов. - Душанбе: Дониш, 1986. - 240 с.
31. Фозилов М. Фарханги иборахои рехтаи забони точикй. Ч..1.2. / мурат. М. Фозилов. - Душанбе: Нашр. дав. Точикистон, 1963, 1964. - 952 с., - 803 с.
32. Хайём, У. Наврузнома / У. Хайём. - Душанбе: Адиб, 2012. - 352 с.
33. The Sands of Oxus: Boyhood Reminiscences of Sadriddin Aini by Sadriddin Ayni. Translated from Tajik Persian with an introduction and notes by John R. Perry and Rachel Lehr. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. - 1998. +ix-275 pp.
Сомонадои электронй:
34. https://dictionary.cambridge.org/ (санаи истифода: 05.07.2021).
35. https://idioms.thefreedictionary.com/ (санаи истифода: 06.07.2021).
МЕЖЯЗЫЧНАЯ АСИММЕТРИЯ В ПЕРЕДАЧЕ ТАДЖИКСКИХ И АНГЛИЙСКИХ
ВОСЛОВИЦ И ПОГОВОРОК
Перевод пословиц и поговорок (ПП) - одна из важнейших задач в области переводоведении. Большинство ученых считали, что перевод должен быть в точности таким же, как оригинал, но это оказалось невозможным. Очевидно, что перевод ПП должен быть эквивалентным по содержанию, так как они неразрывно связаны с национальными, культурными, фольклорными, традициями и другими аспектами жизни.
Цель статьи - решить проблему перевода ПП и определить явление межъязыковой асимметрии.
Исходный материал - книга «Таджикский фольклорный сборник. Пословицы», «Воспоминания» С. Айни с английским переводом, «Навруз-наме» Умара Хайяма с английским переводом.
Результаты. Проблема передачи ПП решается в основном с помощью эквивалентов, кальки и описательного перевода.
Заклюнение. Автор считает, что проблема перевода ПП по-разному обсуждается лингвистами, которые рекомендуют разные методы перевода, и, конечно, есть разногласия. Метод сопоставительного анализа позволяет качественно переводить ПП, иметь хорошие навыки перевода на фольклорные темы, умение находить эквиваленты, знание традиций, обычаев и национальной культуры изучаемого языка.
Основываясь на анализе и сравнении переводов, можно предположить, что не существует единого метода передачи, который полностью решил бы проблему перевода ПП. В связи с этим А. Андрес говорил, что, как и в других искусствах, в искусстве перевода нет особых правил и закономерности».
Клюневые слова: перевод пословиц и поговорок, межъязцковая асимметрия, перевод «Воспоминания», «Навруз-наме», сопоставительный анализ.
INTERLINGUAL ASYMMETRY IN COMMUNICATION OF TAJIK AND ENGLISH
PROVERBS AND SAYINGS
Translation ofproverbs and sayings (PS) is one of the most important tasks in translation studies. Most of the scholars used to believe that the translation should be exactly the same as the original, but that was seemed to be impossible. Obviously, the translation of PS should be equivalent in content, since they are inextricably linked with national, cultural, folklore, traditions and other aspects of life.
The purpose of the article is to solve the problem of translation of PS and to determine the phenomenon of inter-lingual asymmetry.
Source material is the book of «The collection of Tajikfolklore. Proverbs», the novel of «Memories» by S. Aini with English translation, «Navruz-name» by Umar Khayyam with English translation.
Results. The problem of communication PP is solved mainly by means of equivalents, loan translation and descriptive translation.
Conclusion. The author believes that the problem of translation of PS is discussed in different ways by linguists who recommend different methods of translation, and, of course, there are disagreements. The method of comparative analysis allows for a high-quality translation of PS, have good translation skills on folklore topics, the ability to find equivalents, knowledge of traditions, customs and national culture of the target language.
Based on the analysis and comparison of translations, it can be assumed that there is no single method of communication that would completely solve the problem of translation of PS. In this regard, A. Andres said that, as in other arts, there are no special rules andpatterns in the art of translation.
Keywords: a translation of proverbs and sayings, inter-lingual asymmetry, the translation of «Memories», «Navruz-name», comparative analysis.
Сведения об авторе:
Максудов Умед Олимовин - кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры иностранных языков, Политехнический институт Таджикского технического университета имени академика М. Осими. Адрес: 735700, Таджикистан, Согдийская область, г. Худжанд, 20-й квартал, дом 6. E-mail: olimi.umed@mail.ru, Телефон: 928855550.
About the author:
Maksudov Umed Olimovich - Polytechnic Institute of Tajik Technical University named after Academician M. Osimi, candidate of pedagogical science, senior teacher of the department of foreign languages. Address: Tajikistan, 735700, Sughd region, Khujand City, 20h district, Building 6. E-mail: olimi.umed@mail.ru, Phone: 928855550.
