Научная статья на тему 'МЕСТО БЕЗАФФИКСНОГО СЛОВООБРАЗОВАНИЯ ИЛИ ТРАНСПОЗИТЦИЯ'

МЕСТО БЕЗАФФИКСНОГО СЛОВООБРАЗОВАНИЯ ИЛИ ТРАНСПОЗИТЦИЯ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
38
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЯЗЫКОЗНАНИЕ / СПОСОБЫ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ / СОВРЕМЕННЫЙ ПЕРСИДСКИЙ ЯЗЫК / АНАЛИЗ / ЛЕКСИКА / ТРАНСПОЗИЦИЯ / СПОСОБ БЕЗ АФФИКСНОГО СЛОВООБРАЗОВАНИЯ / ВЫВОДЫ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мухаббатов Абулфазл

В современной иранистике среди ученых нет единого мнения относительно словообразовательных путей современного персидского языка. В советском и нынешней России взгляды двух известных ученых Л.С.Пейсикова и Ю.А.Рубинчика касательно этой темы вызвали большое внимание других исследователей. В советском языкознании существовали другие взгляды отличительные от мнения двух вышеуказанных ученых. Особенно, авторы такой фундаментальной работы «Основы иранского языкознания. Новоиранские языки» придерживали совсем иной точки зрения о словообразовательных путях персидского языка», которые в статье тщательно подверглись обсуждению и анализу. В статье так же в сравнительной форме рассматриваются мнения и взгляды Л.С.Пейсикова и Ю.А.Рубинчика. Ю.А.Рубинчик в начале своей исследовательской деятельности придерживая мнение о четырёх путях словообразования персидского языка, которые значительно различались с мнениями Л.С.Пейсикова. В последствии Ю.А.Рубинчик пересмотрел свои первичные взгляды относительно данной темы и приблизил свои взгляды к мнению Л.С.Пейсикова. Как известно, способ безаффиксного словообразования или транспозиция в иранском языкознании введен Л.С.Пейсиковым, которого постепенно приняли и другие ученые. Однако о роли и значении без аффиксного словообразовательного способа нет единого мнения среди ученых. Некоторые считают его малопродуктивным, другие считают наоборот, все это отражено в статье. Анализ и исследование новейшей лексики современного персидского языка свидетельствует о возрастающей роли безаффиксного способа словообразования или транспозиции.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PLACE OF BEZAFFIKSNY WORD FORMATION OR TRANSPOZITTION

There is no common opinion on the word-forming pathways of the modern Persian language between scientists in the modern Iranistics. In Soviet and present Russia the views of the two well-known scientists L.S.Peisikov and Yu.A.Rubincik concerning this topic have attracted much attention form other researchers. In Soviet linguistics, there were other views that differed from the opinions of the two above-mentioned scientists. Especially, the authors of such a fundamental work “The Basics pf Iranian Linguistics. The New Iranian languages “held a completely different point of view on the word-formation paths of Persian language”, which were thoroughly discussed and analyzed in the article”. The article also compares the opinions and views of L.S.Peisikov and U.A.Rubinchik in comparative form. U.A.Rubinchik at the beginning of his research/writing/word formation of the Persian language, which was significantly marked with the opinions of L.S.Peisikov. Later, U.A.Rubinchik his primary views on this topic and brought his views closer to the opinion of LS Peisikov. As is known, the method of wordless word formation or transposition in Iranian linguistics was introduced by L.S.Peisikov, who was gradually adopted by other scientists. However, there is no unified opinion among the accounting ones about the role of “value” without the affix word-forming method. Some consider it unproductive, others believe the contrary, all this is reflected in the article. Analysis and research of the newest vocabulary of modern Persian language testify to the increasing role of the non-word method of word formation or transposition.

Текст научной работы на тему «МЕСТО БЕЗАФФИКСНОГО СЛОВООБРАЗОВАНИЯ ИЛИ ТРАНСПОЗИТЦИЯ»

чрйтащ ВОЖАСОЗИИ БИДУНИ ванди ё транспозитсия дар рушд ва

ТАКОМУЛИ ВОЖАГОНИ ЗАБОНИ ФОРСИ

Мууаббатов А.

Донишгоуи миллии Тоцикистон

Дар робита ба мавзуи фавк-уз-зикр мехостам ба роххои вожасозй дар забони имрузаи форсй, ки аз тарафи донишмандони саршиноси эронй ва гайри эронй ироа шудааст, каме таваччух намоем.

Аз миёни он хама роххои вожасозии забони форсй миёни эроншиносон ё забоншиносони эронии Шуравии собик ва Руссияи кунунй пешниходхои ду нафар Л.С.Пейсиков ва Ю.А.Рубинчик чолибтар аз хама ба назар мерасад. Дуруст аст, ки дар эроншиносии Шуравии пешин роххои дигари вожасозиро ироа мекарданд, ки дар тафовут аз роххои ироакардаи ин ду донишманди саршинос, яъне Л.С.Пейсиков ва Ю.А.Рубинчик карор доштанд. Масалан, муаллифони «Основы иранского языкознания. Новоиранские языки» бар гурухбандии Ю.А.Рубинчик такя намуда, онро такмил кардаанд:

«Дар забонхои мавриди пажухиши мо (манзур - форсй, точикй ва дарй) се рохи асосии вожасозии исму сифат мавчуд аст: пасвандй, пешвандй ва мураккабшавй (ё пайваст шудани асосхо). Аммо лозим ба таъкид аст, ки мухаккикони мазкур роххои дигари вожасозиро дар забони форсй, яъне 1) истифодаи муштараки пасвандхо ва пешвандхо; 2) пайвастшавии асосхо; 3) пайвастшавии асосхо ва пешвандхо; 4) пайвастшавии асосхо, пасвандхо ва пешвандхоро низ таъкид кардаанд» [3, с.573].

Мухаккикони мазкур таъкид бар он мекунанд, ки Л.С.Пейсиков ва Ж.Лазар гайр аз роххои фавкуззикри вожасозй аз транспозитсия низ ном мебаранд.

Таваччух шавад, ки муаллифони чунин як асари чиддии илмй аз Ж.Лазар ва Л.С.Пейсиков чун донишмандоне, ки аз вучуди рохи вожасозй аз тарики транспозитсия ном мебаранд ва онхо инро яке аз роххои вожасозии забони форсй намепазиранд.

Ин дар холе аст, ки Л.С.Пейсиков аз рохи дигари вожасозй, яъне рохи нимвандй хабар дода, онро бо асосу далелхои конеъкунанда ба исбот расонидааст, ки дар гурухбандии муаллифони «Основы иранского языкознания. Новоиранские языки» хатто ишорае ба он нашудааст.

Ба хамин монанд дар гурухбандии каблии Ю.А.Рубинчик дар мавриди ин ду рохи вожасозй, ки аз суи Л.С.Пейсиков пешниход шуда буд, чизе ба назар намерасад:

1) Вожасозй тавассути вандхо;

2) Таркибпазирй, яъне васл шудани асосхои номй ва феълй;

3) Ба истилох табдил ёфтани иборахо;

4) Ба исм ва сифат табдил шудан ё гузаштани хиссахои дигари нутк [6.819].

Аммо бибинем, ки гурухбандии Л.С.Пейсиков дар мавриди роххои вожасозии забони форсй чй гуна аст?

1) Вожасозии вандй;

2) Вожасозии нимвандй;

3) Вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия;

4) Мураккабшавй [4, с.61].

Тавре ки дида мешавад, Л.С.Пейсиков рохи вожасозии бидуни вандй ё транспозитсияро яке аз роххои вожасозии забони муосири форсй пешниход ва бо далелхои котеъ ин назари худро исбот кардааст. Вале на хама мухаккикон аз ин назари Л.С.Пейсиков дастгирй кардаанд. Х,атто, бархе аз онхо онро мавриди интикоди шадид карор доданд. Масалан, Е.С.Кубрякова аз истилохи «транспозитсия» худдорй намуда, барои таквияти фикраш чунин менависад:

«Дар забоншиносй транспозитсия гуфта на танхо тагйири мансубияти як вожа аз як хиссаи нутк ба хиссаи дигарро мефахманд. [мукоиса шавад: дар забони англисй: clean (пок) to clean (пок кардан)] хамчунин тагйири мансубият ба катори мушаххаси лексикй низ фахмида мешавад. [мукоиса шавад: дар забони англисй: professor (профессор), professorship (профессура)]» [2.291]. Махз хамин далел ба Е.С.Кубрякова имкон додаст, ки у вандхоро низ яке аз роххои транспозитсия эътироф кунад.

Вале ба назар мерасад, ки ин фикри Е.С.Кубрякова хадди акал кобили бахс аст ва хатто мухолифи фикру акидахои худи Е.С.Кубрякова мебошад. Зеро у ва Ф.Р.Амонова транспозитсияро «безаффиксное словообразование» ё вожасозии бидуни вандй номидаанд.

Дар забоншиносии точик рохи вожасозии транспозитсияро маъмулан чун «тарзи морфологй-синтаксисй» тавсиф мекунанд. Ба таври намуна, Ш.Рустамов дар асари худ «Исм

(категориям грамматики, калимасозй ва мавкеи исм дар системаи хиссахои нутк)». - Душанбе, 1981, дар сафхаи 126 транспозитсияро «тарзи морфологй-синтаксисй» арзёбй кардааст. [8.126]

Дар забоншиносии худи Эрон дар бораи ин рохи вожасозй чизи мушаххасе ба назар намерасад. Аммо донишмандони эронй гохе таъкид мекунанд, ки сифатхо ва сифатхои феълй метавонанд табдил ба исм шаванд. Дамчунон ки маълум аст, на танхо сифатхо, хамчунин феълхо ва гайра низ метавонанд ба исм табдил шаванд. Масалан, Парвиз Нотили Хонларй дар мавриди сифатхои феълй хулосаронй намуда таъкид мекунад, ки холоте ба вукуъ мепайвандад, ки феълхо ба сифат ва исм табдил мешаванд: .[11.173] ' ^.-¿у jl 45 öj

Парвиз Нотили Хонларй барои такрияти ин гуфтахояш намунахои зерро меоварад: negähdäst (ба маънии хифз), dirkard (ба маънии таъхир), bäzdid (ба маънии аёдат), dastbord (ба маънии сиркат ва чирагй), ки онхо аз рохи вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия сохта шудаанд. Лозим ба зикр аст, ки П.Н.Хонларй холатхои ба исм табдил шудани сифатхоро низ таъкид кардааст. Вале у хар ду мавриди фавкро на чун рохи вожасозии мустакил медонад.

Гузашта аз ин, як бори дигар ру биёварем ба гуфтахои Парвиз Нотили Хонларй, ки аз истилохе чун «масдари бурида» истифода кардааст, ба чи маънй аст.

Дар забоншиносии худи Эрон аз ду истилох «масдари бурида» ва «масдари кутох» ба кор бурда мешавад, ки дар забоншиносии точик инро бо истилохи «асоси замони гузаштаи феъл» ифода мекунанд. Он намунахоеро, ки Хонларй барои таквияти гуфтахояш овардааст, хамаи онхо аз руи колабхои вожасозе, ки дар эроншиносии Шуравии пешин ва Руссия арзёбй мекунанд, колаби вожасози «исм+асоси гузаштаи феъл», «кайд+асоси гузаштаи феъл» номида мешаванд. Вале бояд зикр кард, ки дар забоншиносони эронй барои баёни «асоси замони гузашта»-и точикй истилохоти дигареро ба кор мебаранд, ба монанди «буни мозии феъл» ё «моддаи феъл» ва ё «ситоки гузаштаи феъл», ки истилохи ахирй аз суи д-р Ядуллохи Самара, узви пайвастаи Фархангистони забону адаби форсй пешниход шудааст, харчи бештар маъмултар мегардад. Пас, чунин забоншиноси шинохтае чун Парвиз Нотили Хонларй бо бакоргирии истилохи «масдари бурида» чи чизеро мавриди назар дорад.

Ин чо низ зарурй аст, ки боз хам каме дуртар аз мавзуи бахс ру ба як истилохи забони точикй биёварем, то истилохи «масдари бурида» ва ё «масдари кутох»-и забони форсй возехтар гардад. Дар забони точикии имруза мафхуми «чумлахои бешахс» чун истилох аз муддатхо пеш дар забон тасбит гардида, ба кор бурда мешавад. Махз хамин истилохи точикии «чумлахои бешахс» дар форсии имруза бо мафхумхои «масдари бурида» ва «масдари кутох» ифода мегарданд:

[9.156]

[9.156]

Дамчунон ки болотар таъкид шуда буд, Ю.А.Рубинчик роххои вожасозии забони форсиро ба чахор гурух, гурухбандй намуда ва аслан аз рохи вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия ёде накарда буд. Аммо ахиран дар асари бисёр пурарзиши худ «Грамматика современного персидского литературного языка» Ю.А.Рубинчик назари худро ба роххои вожасозии забони форсй тагйир дода, онхоро на чахор, балки 5-то шумурда, мавчудияти транспозитсияро чун як рохи вожасозии мустакил эътироф мекунад: «Ознакомление с основными структурными типами имён существительных и прилагательных позволяет выделить пять словообразовательных способов: 1) словообразование при помощи аффиксов; 2) полуаффиксация - соединение лексических основ с глагольными или полуаффиксами; 3) словосложение - соединение именных и глагольных основ; 4) лексикализация словосочетаний; 5) транспозиция (без аффиксное словообразование)» [7.141].

Дамчунон ки аз гурухбандй бармеояд, Ю.А.Рубинчик гурухбандии худро ба чуз аз як тафовути чиддй мушобех ба гурухбандии роххои вожасозии Л.С.Пейсиков кардааст. Ин тафовути чиддй дар он зохир мегардад, ки агар Ю.А.Рубинчик ба истилох табдил шудани иборахоро яке аз роххои вожасозй пазируфта бошад, пас Л.С.Пейсиков онро яке аз роххои рушд ва такомули таркиби лугавии забони форсй мешуморад.

Пажухишгарони вожасозии бидуни вандии забони имрузаи форсй (Пейсиков, Амонова...) колабхои зерини ин тарзи вожасозиро таъкид кардаанд:

Исм^феъл; феъл^исм, сифат^исм; шаклхои феълй^сифат, исм^пешоянд. Нихоят, чанд вожаи чадидро, ки ахиран аз рохи транспозитсия арзи хастй намуда ва имруз бештари онхо дар Точикистон низ ба кор бурда мешаванд, ироа менамоем: - suxt, ciL -bäft, c^ISj - negäst, üf - gast, - nesast, cu^Ij^Sj - negahdäst, öilJjjj - bozorgdäst, Li3j - runamo, oil - oft.

Мусалламан, зарурй аст, ки накш ва чойгохи вожасозии бидуни вандиро дар забони имрузаи форсй мавриди тахлил карор бидихем.

Дap забони имpyзaи фоpcй мacъyлин ва дacтaндapкоpони забони фоpcй бо истифода аз тамоми зapфиятхои вожacозии забони фоpcй аз хама pоххо ва имконоти забон ба коp г^ифта, бapои cоxтaн ва дap забон pоич кapдaни онхо дacт ба икдомоти амалй мeзaнaнд.

Taхлил ва бappacихо нишон мeдих,aнд, ки иогилохи — suxt якe аз ин гyнa вожахо ает, ки бap acapи гpaнcпозитcия ё pохи вожacозии бидуни вандй аз фeъл табдил ба иcм шyдaacт:

^¿з— [cyxт] 1) топливо, гоpючee [nepc^. Pycc. Слов. С. 65]. Aз хамин acоcи замони гyзaштaи фeъл иcтилохи нaвe «Li cJ-j—» ^/^тама] cоxтa шyдaacт, ки бaёнгapи иcтилохи тexникии «коpбюpaтоp» acт. Х,аммонанд ба ин дap забони фоpcй аз хамин acоcи гyзaштaи мacдapи ¿^j— чанд вожаи дигape cоxтa шyдaacт, ки онхо хeч иpтиботe ба pохи вожacозии 6идуни вандй ё тpaнcпозитcия нaдоpaнд (jji ^Ь ...). Х,амчунон ки мeбинeм ин

намунахо на аз pyH pохи вожacозии бидуни вандй ё тpaнcпозитcия cоxтa шудаанд, балки аз pохи вожacозии нимвандй ба вучуд омадаанд, ки бaхc пepомyни онхо мавзуи комилан .n^rape acт.

Aммо вожаи ё дypycттap иcтилохи ¿Ц - suxtrasan аз вожахои нави забони фоpcй мaхcyб мeгapдaд, ки каблан дap забон мaвpиди иcтифодa кapоp нaмeгиpифт, аз pохи тpaнcпозитcия cоxтa шудааст:

Вожаи ¿i—j - suxtrasan ... [13.181] ба ин маънй тaшpeх шудаает: .[13.183] "

' JlS ^л ^¿jlj IajLî jà ij CjIa^o 3 ^ij ^Iä oàjji^ aS ojlj [^olbj] "¿Ifjlj ¿l—j "

Taвpe ки аз ин намуна бapмeояд, вожаи «suxtrasan» acлaн дap шакли «nav-e suxtrasan» ба ^p бypдa мeшaвaд, вaлe бap acapи эллипcиcи (хазфи) ибоpa танхо «navrasan» мaвpиди иcтифодa кapоp мeгиpaд. Ба хамин монанд иcтилохотe чун barani (плаши боpонй), sekari (хавопаймои к^к/надда), zirdaryai (киштии зepобй), zerehpus (автомобили зиpeхпyш) ва Faйpa аз хамин pох ба вучуд омадаанд.

Taвpe ки аз намунахои фaвк-yз-зикp дида мeшaвaд, хангоми бaкоpгиpии колаби «шфат+дам» ба иcм табдил шудани шфатхо ба вучуд мeояд ва хамон тaвpe ки дap фавк зи^ шуд, ин натичаи эллипcиcи ё хазфи чузъи муайяншаванда дap ибоpaхои aтpибyтивй (муайянкунанда) мeбошaд. Дap ин гуна мaвоpид cифaт вазифаи хамаи ибоpapо ба x/д гиpифтa, доpои маънии нави лeкcикй-гpaммaтикй гapдидa, табдил ба дом мeшaвaд.

Aммо ^С^йгаков ба эллипcиcи ибоpaхо ба нaзapи тapдид мeнигapaд. У дap тaвзeх ба гуфтахои зaбоншиноcи эpонй Хумоюн Фappyx, ки эллипcиcи ибоpaхоpо як paвaнди тадЁ^чй ва диaxpонй мeдонaд, эътиpоз кapдa мeнaвиcaд, ки инрт иcбот кapдaн номумкин acт. Чунки мо aгap дap матнхо аввал ибоpapо бибинeм ва баъдан вожapо чун натичаи эллипcиcи ибоpaи мазк/p, ки чунин маънй нaдоpaд, ки x/ди эллипcиc ва хамчунин интиколи маъной тaдpичй ва тулонй cypaт гиpифтaacт. Зимни чунин мacъaлaгyзоpй paвшaн нecт, ки дap тули чи муддате paвaнди эллипcиc cypaт гиpифтaacт ва бapои чи махз ибоpaхои мазк/p на caдхо, хaзоpхо ибоpaхои дигap тахти чунин табдил шудани тадоичИ кapоp нaгиpифтaнд.

Гузашта аз ин даст ба pоххои тaъpиxии пайдоиши вожахо зада, мо дap aкcapи мaвоpиди ба иcм табдил ёфтани cифaтхоpо нaмeтaвонeм бигyeм, ки кай аз кадом ибоpaхои мyшaxxac ё бap acapи кадом paвaндхои тaъpиxй иcми мазк/p ба вучуд омaдaacт. мacaлaн, мо дакик нaмeдонeм, ки кай ва бap acapи кадом paвaнди мyшaxxacи тaъpиxй домхои зep taziyane «тозиёна, камчин», ta'limi «acо, чyбдacт», ketabi «шишаи калон, мaшpaфa, обдон», hendevane «тapбyз», sandali «миз» ва дигap аз шфатхои «cобик>> ба вучуд омадаанд. Мо хамчунин нaмeдонeм, ин иcмхо оё бap acapи эллипcиcи ибоpa ба вучуд омадаанд? Шояд дap як иддаи cифaтхо иcми муайяншаванда хeч гох нaбyдaacт? [4.132]

Бapxe аз пaжyхишгapони забони фоpcй вожacозии бидуни ванд^о дap мyкоиca бо pоххои вожacозии вандй ва мypaккaбшaвй он кaдap мyaccиp нaмeдонaнд. Мacaлaн, Ф.Р.Aмоновa дap ин боpa чунин нaзap доpaд:

«Якe аз pоххои вожагозии забони фоpcии имpyзa, хapчaнд на чунин пypмaхcyл ва фаъол чун pоххои вожacозии вандй ва мypaккaбшaвй acт, вожacозии бидуни вандй мeбошaд. Teъдоди вожахои cоxтaшyдa аз pyH колаби вожacозии бидуни вандй xeлe кaмтap аз вожахои cоxтaшyдaи ду колаби вожacози оxиp мeбошaд». [1.59]

Донишмандон Поляков К.И., Еоcыpов A.A. дap pобитa ба ин фи^у нaзapхои мутафовит доpaнд:

«Нapядy c aффикcaльным типом cловообpaзовaния в пepcидcком языю cyщecтвyeт дpyгой пpодyктивный cловообpaзовaтeльный тип, нaзывaeмый тpaнcпозициeй». [5.84]

ЮА.Рубинчик pохи вожacозии бидуни вандй ё тpaнcпозитcияpо кaммaхcyл ё камзоё нaмeшyмоpaд. У, маеалан, дap мaвpиди пeшояндхои номй ё изофaвиe, ки аз тapики тpaнcпозитcия ба вучуд омадаанд, чунин мeнaвиcaд:

«Taк, по частной модeли тpaнcпозиции «имя+пpeддог» обpaзовaно и ^одолжает обpaзовывaтьcя большоe количecтво втоpичныx пpeдлогов, нaзывaeмыx тaкжe отымнёнными или изaфeтными и получивши шиpокоe pacпpоcтpaнeниe в пepcидcком языге». [7.165]

(«Масалан, аз руи колаби хусусии транспозитсионии «исм+пешоянд» теъдоди зиёди пешояндхои дувумй, ки хамчунин пешояндхои номй ё изофавй сохта шуда ва сохта шуда истодааст ва дар забони форсй густариши фарохеро ба худ касб кардаанд»). Ба унвони намуна, у аз чунин вожахое мисли zir, bala, nazdik, ru, pahlu ёд мекунад, ки аз руи колаби транспозитсионии мазкур табдил ба пешояндхои изофавй гардидаанд: zir-e..., bala-ye..., nazdik-e..., ru-ye..., pahlu-ye... [7.165].

Дамчунон ки маълум аст, карни XXI карни пешрафтахои бе назири илму фановарихое мебошад, ки кариб руз дар миён ба вукуъ мепайвандад. Аз назари бисёре аз донишмандону коршиносон танхо истилохоти роёнай кофй аст, ки дар сурати наандешидани икдомоти зарурй хар забонеро метавонанд тазъиф ва хатто ба нестй расонанд.

Аз ин чост, ки масъулин ва дастандаркорони забони форсй даст ба икдомоти амалй зада, аз тамоми зарфиятхои вожасозй ва вожагузинии забон истифода карда саъй бар он мекунанд, ки ниёзмандихои забонро бароварда созанд. Еуломалй Даддоди Одил - раиси Фархангистони забону адаби форсй ва хамзамон мудири гурухи вожагузинии Фархангистон дар пешгуфтори «Фарханги вожахои мусавваби Фархангистон» дафтари хаштум чунин менависад:

«Бо интишори дафтари хаштум мачмуи вожахои форсй, ки то кунун дар баробари лугот ва истилохоти бегона дар риштахои мухталиф ба тасвиби Фархангистон расида ва мунташир шудааст, аз бисту хашт хазор вожа мегузарад». [13.10]

Ин дар холе аст, ки баъди дафтари хаштум дафтари нухум ва дахуми Фархангистон чоп ва мунташир шудааст.

Аз ин нуктаи назар ба транспозитсия чун як рохи вожасозй таваччухи зиёд шуда, вожахои зиёде аз ин тарик сохта шудааст.

Лозим ба ёдоварй аст, ки колаби «феъл^-исм» яке аз роххои пурмахсули вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия буда, аз руи колаби мазкур исмхои феълй аз асосхои хозира ва гузаштаи феълхои сода, пешвандй ва феълхои мураккаб сохта мешавад. Тавре ки мушохидахо нишон медиханд, асоси замони гузаштаи феъл дар ба вучуд омадани исмхои феълй накши кобили мулохизае доранд:

Чунин вожахое ба мисли ¿ - sekast «маглубият» аз феъли - sekastan «шикастан», cJ-j- - suxt «сузишворй», c-js - xast «такозо, дархост», c^j? - gozast «гузашт, гузашт кардан», jjS - xarid «харид, харид кардана», c^Lá - senaxt «дарк кардан(и), фахмидан(и), ташхис кардан(и), ¿¿о, - rixt «намуди зохирй, андом» ва гайра аз феълхои сода сохта шудаанд.

Исмхои феълие аз кабили ciljb - daryaft «гирифтан, фахмидан», cU^b - darxast «талаб кардан, такозо кардана», Jxljb - daramad «даромад (фоида), cij?jb - dargozast «мурдан», ¿,3 -varsekast «шикаст, муфлисй» аз феълхои пешвандй ва исмхои феълии blj^, - ruydad «ходиса» аз ¿bb ^ «ба вучуд омадани», cJ-bj^ - pispardaxt «аванс, пешпардохт», bjSl^c - amalkard «кор, амал», bbjlji - qarardad «карордод» аз феълхои мураккаб сохта шудаанд».

Асосхои замони хозираи феъл низ дар офариниши исмхои феълй низ ширкат меварзанд, вале ба назар мерасад, ки теъдоди онхо на он кадар зиёд аст. Аммо дар раванди вожасозии забони форсй, ки голибан аз суи Фархангистони забону адаби форсй амалй мегардад, талошхое ба харч дода шудааст, ки асоси замони хозира низ дар ин раванд дар канор намонад.

Агар чунин асосхои замони хозираи феъл:

- forus «фуруш», cil - oft «костан, таназзул», jj- - suz «суз, сузиш», jj? - gozar «гузаргох», c—J - ist «истгох», jJs - vaband «чои васл» аз чанд замоне пеш аз тарики рохи вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия аз феъл табдил ба исм шуда бошанд, вале вожахое чун ol^ - vaxah «даъвогар», 3J3 - variz «танзим, ба тартиборй», - varas «нозир, инспектор», - vapasi, ^¿bl3 - vapayi, - vapar ва гайрахо ахиран сохта шуда, ба тадрич вориди забон мешаванд. Масалан, бибинем, ки ^¿ЬЗ ва j3 чи маънй доранд.

volume vergulation, volume control - ^3

з ^Ul jJ ¿S ^jLul^x jl obifliul b «AjVIu Ojj^? Aj Vj^-xx Jjli tj—3 LÍ'ljJ ■л [(J^i^"]

.[13.299] bjá ^л plsul jl jbú Ijju ^bjs-jx

Аз хамин тавзехоти ^13 мо боз як феъли табдил шуда ба исм, вале аз асоси замони гузашта сохташудаи ¿¿bjj-ро низ мебинем.

air staging unit j3ji ^jl- obü j>3 ^ j3

Ijjlj 3 olj¿j ^jLj3 3 l&bjljA j3jj (^jlu oblx! 3 j-^jtj 3 J^j 3 jjxl A-LS 3 ^л jfil—л ol?b3jS ,b [^лШъ]

.[13.300] bjlb aJ^C jJ

Истилохоте, ки аз тарики вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия сохта шуда, гохе дар як бахши илм як маъно ва аммо дар бахши дигар дорои маъно ва мафхумхои дигаре мегарданд. Масалан, аз феъли ¿bb—J - istadan исми c—J - ist «ист» сохта шудааст. Дамин исми c—J дар бахши шахрдорй ба маънии «истгох» ба кор бурда мешавад, вале дар истилохоти роёнай (компютерй) баёнгари маънохои комилан дигар аст:

stop - cJ

.[12.62] ¿3J ^o jlT a Jl> jj Jac ¿Jf c»* ^Ijj aT [tool bar] jjj ajj/ j [^i ajUjIj]

Тахлил ва пажухиши вожахое, ки аз руи рохи вожасозии бидуни вандй ё транспозитсия ба вучуд омада, хеле зиёд буда, наввожахои транспозитсионй чолиб ва муфид ба назар мерасанд, ки баррасии онхо фурсат ва замони бештарро такозо мекунад.

АДАБИЁТ

1. Амонова Ф.Р. Проблема деривационной ономасиологии современного персидского языка. Душанбе, 1990, с. 99.

2. Кубрякова Е.С. Теория номинации и словообразование - В кн. Языковая номинация. Выды наименований. М., 1977, с. 342.

3. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. М., 1977, т. II. С. 573.

4. Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. М., Изд. МГУ, 1973, с. 199.

5. Поляков К.И., Носыров А.А. Учебник персидского языка. М., 2000, с. 422.

6. Рубинчик Ю.А. Грамматический очерк персидского языка. В кн. Персидско-русский словарь. Т. 2, М., 1983, с. 844.

7. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. М., 2001, с. 601.

8. Рустамов Ш. Исм (категорияи грамматики, калимасозй ва мавкеи исм дар системаи хиссахои нутк,). Душанбе, 1981, с. 215.

.ТЛЛ «19ЛЛ «¿l«^j ^liS i^jloJkij S^j olj ^j^ol .^JUJ «ОjA .4 894 «181Л «¿l^r .¿U- 9J jj .^jte olj ¿ijl" JJI .1*

.ТАЛ «1893 o'jfcT ^jls olj -Jr1 j^j .11

.oJv «1-9 j-ij «ob-^i&ji Ojl^ ^i&j .1Т

111 ^ «184 'ol^J Л jij «ob-^iaj Ojl^ ^i&j .18

МЕСТО БЕЗАФФИКСНОГО СЛОВООБРАЗОВАНИЯ ИЛИ ТРАНСПОЗИТЦИЯ

В современной иранистике среди ученых нет единого мнения относительно словообразовательных путей современного персидского языка. В советском и нынешней России взгляды двух известных ученых Л.С.Пейсикова и Ю.А.Рубинчика касательно этой темы вызвали большое внимание других исследователей.

В советском языкознании существовали другие взгляды отличительные от мнения двух вышеуказанных ученых. Особенно, авторы такой фундаментальной работы «Основы иранского языкознания. Новоиранские языки» придерживали совсем иной точки зрения о словообразовательных путях персидского языка», которые в статье тщательно подверглись обсуждению и анализу.

В статье так же в сравнительной форме рассматриваются мнения и взгляды Л.С.Пейсикова и Ю.А.Рубинчика. Ю.А.Рубинчик в начале своей исследовательской деятельности придерживая мнение о четырёх путях словообразования персидского языка, которые значительно различались с мнениями Л.С.Пейсикова. В последствии Ю.А.Рубинчик пересмотрел свои первичные взгляды относительно данной темы и приблизил свои взгляды к мнению Л.С.Пейсикова. Как известно, способ безаффиксного словообразования или транспозиция в иранском языкознании введен Л.С.Пейсиковым, которого постепенно приняли и другие ученье. Однако о роли и значении без аффиксного словообразовательного способа нет единого мнения среди ученых.

Некоторые считают его малопродуктивным, другие считают наоборот, все это отражено в статье.

Анализ и исследование новейшей лексики современного персидского языка свидетельствует о возрастающей роли безаффиксного способа словообразования или транспозиции.

Ключевые слова: языкознание, способы словообразования, современный персидский язык, анализ, лексика, транспозиция, способ без аффиксного словообразования, выводы.

PLACE OF BEZAFFIKSNY WORD FORMATION OR TRANSPOZITTION

There is no common opinion on the word-forming pathways of the modern Persian language between scientists in the modern Iranistics. In Soviet and present Russia the views of the two well-known scientists L.S.Peisikov and Yu.A.Rubincik concerning this topic have attracted much attention form other researchers. In Soviet linguistics, there were other views that differed from the opinions of the two above-mentioned scientists. Especially, the authors ofsuch a fundamental work "The Basics pfIranian Linguistics. The New Iranian languages "held a completely different point of view on the word-formation paths of Persian language", which were thoroughly discussed and analyzed in the article".

The article also compares the opinions and views of L.S.Peisikov and U.A.Rubinchik in comparative form. U.A.Rubinchik at the beginning of his research/writing/wordformation of the Persian language, which

was significantly marked with the opinions of L.S.Peisikov. Later, U.A.Rubinchik his primary views on this topic and brought his views closer to the opinion of LS Peisikov. As is known, the method of wordless word formation or transposition in Iranian linguistics was introduced by L.S.Peisikov, who was gradually adopted by other scientists. However, there is no unified opinion among the accounting ones about the role of "value" without the affix word-forming method.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Some consider it unproductive, others believe the contrary, all this is reflected in the article. Analysis and research of the newest vocabulary of modern Persian language testify to the increasing role of the nonword method of wordformation or transposition.

Keywords: linguistics, word-formation methods, modem Persian language, analysis, vocabulary, transposition, the method without affix word-formation, conclusions.

Сведения об авторе:

Мухаббатов Абулфазл - кандидат филологических наук, доцент кафедры иранской филологии Таджикского национального университета. Тел.: (+992) 935-551657.

About the authors:

Muhabbatov Abulfazl - Ph. D. in philology, docent Department of Iranian Philology, Tadjik national university. Tel.: (+992) 935551657.

СОХТОРИ ВОДИДДОИ ФРАЗЕОЛОГЙ ДАР ЛАД^АДОИ МИНТА^АИ КУЛОБ

ГадоевН.

Донишеоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни

Вохидхои фразеологй хамчун таъбирхои маъмулу вирди забонгашта барои инкишофи забони умумихалкй, барои ба вучуд омадани калимаю иборахо ва таъбироти нав ба нав, ба ин васила барои бою пуробуранг гардидани таркиби лугавй ва сохти грамматикии забони адабии хозираи точик мавкеи мухим доранд. «Вохидхои фразеологй аз чихати сохт ва тарзи истеъмол аз якдигар тафовут дошта, хар кадом дар забони мардум ба таври хархела сайкал ёфтаву маънохои лугавии худро суст намуда, маънохои дигар гирифта, ба тагйироти маъноиву сохторй дучор шуданд.» [13, с.50]

Ба ин муносибат мувофики коидаву конунхои дохилии рушди забон тагйир ёфтани фразеологизмхо, иваз шудани чузъхои онхо, яке аз воситахои инкишоф ёфтани шакл ва мазмуни вохидхои фразеологй ба шумор меравад. Ин сабаби дар забон ба вучуд омадани иборахои нав ва аз чихати сохт ва мазмун мукаммал мегардад. Ба ин маънй академик В.В. Виноградов менависад, ки ба таври эчодй истифода бурдани забон аз тагйир додан ва аз навъ ба гуруххо чудо намудани алокаи фразеологии калимахо, ба вучуд омадани чузъхои нави истеъмоли онхо иборат мебошад. [2, с. 140-142]

Вохидхои фразеологй дар лахчахои мавриди назар аз чихати сохташон ба гуруххои зерин чудо мешаванд: а) таркибхои фразеологй, б) иборахои фразеологй, в) чумлахои фразеологй.

Таркибхои фразеологй. Таркибхои фразеологй аз ифодахои рехтаву устувори забон буда, ба мисли гуруххои дигари вохидхои фразеологй маънои яклухту тагйирнаёбандаро ифода мекунанд. Таркибхои фразеологй калимаи асосии тобеъкунанда надоранд. Онхо дар натичаи бо хам пайвастшавии ду калима-яке мустакилмаънову дигаре ёридиханда ташкил шудаанд. Чунончи: ифодахои рехтаи "локь пар"-(либос), "дънгъ дав"-(саргардонй), "лавъ лахча"-(гуфтор), "шавъ руз"-(доимо, харруз), "имрузъ пъга"-(ба наздикй), "дар ба дар -(оворагардй), лавъ линч (эрод гирифтан), коръ бор (фаъолият), гълъ бълбъл (ошикон), мастъ аласт (ишора ба марде, ки аз таъсири арак дар холати ногувор карор дорад ва хандахариши одамон гаштааст) лав ба лав (пур шудани зарф аз об), хокъ нъмък (нест шудани ягон чизи истеъмолй), тезъ тънд (мочаро, хархаша), ба ову тов (фарбех шудан), хоку туроб (холати нестй), гуру чув (кабр) ва монанди инхо, таркибхои фразеологиро ташкил медиханд. Хелхои гуногуни таркибхои фразеологй бо хосиятхои шаклу маънои худ аз хам фарк мекунанд. Аз ин ру, онхо дар гуйиши мардум ду навъ ба назар мерасанд.

1.Ба гурухи аввал он таркибхои фразеологие дохил мешаванд, ки дар таркиби онхо воситахои грамматикй аз кабили пешоянду пасояндхо мавкеъ надоранд. Ин намуди таркибхои фразеологй дар тули солхои дароз рехта шудаву суфта шуда омаданд.

1.1.Аввалан таркибхоеро аз назар мегузаронем, ки хар ду чузъашон аз вохидхои лугавии маънодор иборатанд: шишту хез (одобу ахлок), фикру хаёл (андеша), афту башара (симои зохирй), бусу канор (ишкварзии ошикон), хору мол (нигохубин кардан), рагъ пай /рагъ пайванд (тамоми аъзои бадани инсон), саръм дълъм (хомила), вахтъ бевахт (доимо, хамеша), гоху ногох (муродифи "вахтъ бевахт"), хурдъ гъръфт (муносибати неки хамсоягй), гулу гумрох (нодон,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.