CC BY
14Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
MEHMONDO'STLIK ASOSIDA SHAKLLANGAN MAQOLLARNING ETNOLINGVISTIK XUSUSIYATLARI
Yuldasheva Orasta Ravshanbekovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti, assistent o'qituvchi yuldashevaorasta@gmail .com
ANNOTATSIYA
Mehmondo 'stlik insonning oliy fazilatlaridan biridir. Xalqimiz mehmondo'stlikni azaldan ulug'lab kelgan hamda o'zining mehmondo'stligi bilan qadimdan mashhur bo'lgan. Xalqimizning mehmon kutish odobi, mehmonlarga bo 'lgan hurmati hamda mehmondo'stlikka bo 'lgan munosabati juda ko 'p maqollarda aks etgan. Ularda mehmondo'stlik kishining ajoyib xislati ekanligi ko'rsatiladi, mehmon kutishga hozir-u nozir bo'lib turish lozimligi uqtiriladi. Mezbonga mehmonni qanday kutib olish hamda mehmonga esa borgan joyida o 'zini qanday tutishining odob va qoidalari o 'rgatiladi. O 'zbek xalq maqollarida ham "mehmondo'stlik" odobi aks etgan. Maqollarda mehmonlar xalqimiz uchun qadrli ekanligi, mehmon uchun har doim uyning to 'ri bo 'sh turishi, mehmon izzati, mehmon kelishi bilan riqz va baraka ham kelishi, mehmon kelgan uy barakali bo'lishi, mehmon tashrif buyurgan xonadonning chirog'i yorug'roq porlashi, mehmon eng tansiq taomlar bilan siylanishi lozimligi, aks holda mezbon xijolat tortishi, mehmonga ko 'rsatilgan izzat-ikrom unga yozilgan dasturxonda namoyon bo 'lishi, mezbon mehmon uchun va aksincha mehmon mezbon uchun qadrli ekanligi, mehmon mezbon uchun ziynat ekanligi, mehmonni umuman urintirmasdan tortilgan narsalarni qulaylik bilan tanavvul qilishini ta'minlash lozimligi, mehmonga shirinsuxanlik bilan muomalada bo 'lish kabilar aks etgan.
Kalit so'zlar: maqol, mehmondo'stlik, mehmon, mezbon, madaniyat, etnolingvistika.
ABSTRACT
Hospitality is one of the highest human qualities. Our people have long honored hospitality and have been famous for their hospitality since ancient times. Our people's hospitality, respect for guests and attitude to hospitality are reflected in many proverbs. They show that hospitality is a wonderful quality of a person, and it is taught that it is necessary to be attentive to the guest's expectation. The host is taught how to welcome the guest, and the guest is taught the manners and rules of behavior in the place he/she is visiting. The etiquette of "hospitality" is also reflected in Uzbek folk proverbs. In the proverbs, guests are precious to our people, the house is always empty for the guest, the honor of the guest, with the arrival of the guest comes the blessing and blessing, the house where the guest comes is blessed, the light
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
of the house where the guest visited is brighter. shine, the guest should be treated with the most delicious dishes, otherwise the host will be embarrassed, the honor shown to the guest should be reflected in the table written for him, the host is valuable to the guest and vice versa, the guest is valuable to the host, the guest is an ornament to the host, the guest is generally It is reflected that it is necessary to ensure that he eats things that have been weighed comfortably without trying, and to treat the guest with sweetness.
Key words: proverb, hospitality, guest, host, culture, ethnolinguistics
KIRISH
Jahon tilshunosligida xalq tafakkuri mahsuli sanalmish xalq og'zaki ijod manbalarining qiyosiy va chog'ishtirma aspektdagi tahliliga bag'ishlangan qator ishlar amalga oshirilgan. Shuningdek, muayyan xalq turmush tajribasi, ko'p yillik kuzatuvlari natijasining mahsuli bo'lgan, milliy qadriyat, ana'ana, ijtimoiy munosabatlarning keyingi avlodlarga yetkazilishida muhim o'rin tutuvchi xalq tafakkurining eng yorqin namunasi - maqollarning filologik tadqiqiga bag'ishlangan ishlar ham anchagina. Biroq maqollarning jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni aks ettirish bilan bog'liq jihatlarini til sohibi bilan aloqadorlikda tahlil etish tilshunoslikda o'rganilishi kerak bo'lgan muhim mavzulardan biridir. Maqollarning bu jihatdan tadqiqi tildan foydalanuvchilarning qarashlarini, olamni idrok etish darajasini, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o'rganishda va tarixiy ijtimoiy muhitning til hodisalarida namoyon bo'lish aspektlarini tadqiq etishda dolzarblik kasb etadi. Dunyo tilshunosligida xalq og'zaki ijodi namunalari, xususan, maqollar matni qiyosiy-tarixiy, struktur-semantik yo'nalishda tadqiq etilgan. Maqollarning strukturgrammatik asoslari, mazmunni obrazli tarzda ifodalash funksiyasi, ko'chma ma'noda ta'sirchanlikka xizmat qilishi ilmiy jihatdan asoslangan [1]. Maqollarni etnolingvistikada tahlil qilish ham tilshunoslik oldida turgan muhim masalalar biridir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR.
Tilshunoslikning taraqqiy etishi, tadqiqotlarda lisoniy imkoniyatlarning nutqiy xoslanishlari masalasiga chuqurlashib borilishi, umuman, o'zbek uslubshunosligining alohida lingvistik soha sifatida shakllanishi natijasida xalq maqollarining uslubiy xoslanishi, shuningdek, o'zbek adiblarining individual idiolektiga xos va xoslangan maqollarning funksional imkoniyatlari va xususiyatlari ilmiy tadqiqotlarda chuqur o'rganila boshlandi. Bu borada S.Mirzayev, S.Asqarov, A.Jo'raxonov, M.To'ychiev, M.Hakimov va boshqa lingvistlarning tadqiqotlari [2] o'zbek maqollarining tilshunoslikda o'rganilishida sezilarli hissa qo'shdilar.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
Avvalo, adabiyotshunoslik va etnografiya, keyinchalik tilshunoslik, so'ngra xususiy soha - uslubshunoslikda tavsifiy asoslarda o'rganilgan maqollarning til va adabiyot kesimidagi tadqiqi bo'yicha bugungi kunda katta hajmdagi ishlar ko'lami vujudga keldi. Hozirgi kunda esa ular asos vazifasini bajarmoqda. Tilshunoslikda yangi paradigmaning shakllanishi ham maqollarning kengroq o'rganilishiga sabab bo'lmoqda. Xalqning hayot tajribasidan kelib chiqadigan xulosalarining badiiy ifodasi maqollardir. Maishiy hayotimizda, badiiy va ilmiy asarlarda, publisistika, siyosiy va ilmiy adabiyotlarda juda ko'p qo'llangan, hozirda ham qo'llanib kelinmoqda. Maqollar turg'un birikmalardir. Ular tilimizda qoliplashgan holda namoyon bo'ladi. Maqollardagi so'zlarni boshqasi bilan almashtirish, biror so'zni qo'shib yoki o'rniga boshqa bir so'zni qo'llab bo'lmaydi. Hozirgi kunda fandagi munozarali masalalardan biri maqollarning lisoniy mavqei, uning xalq og'zaki ijodining boshqa janrlari va lisoniy birliklardan farqli jihatini aniqlashtirish muammosidir
MUHOKAMA.
Mehmon kelar eshikdan, rizqi kelar teshikdan maqolining kelib chiqishi xususida falsafa fanlari nomzodi K.Mahmudov quyidagi fikrlarni bildirgan: "Andijonda yaxshi bir odat bor. Mehmon kelgan xonadonga hurmat yuzasidan qo'shnilar dasturxon chiqarishadi. Xalqimizda shu narsa ham borki, qo'shnilar o'rtadagi devorning biror yeridan teshik, ba'zilari eshik ochib qo'yadilar. Vaqti-vaqti bilan teshikdan qarab, bir-birilarining hol-ahvollarini so'raydilar, tansiq ovqat qilganlarida bir kosada (yoxud laganda) shu teshikdan uzatadilar [3]. Maqoldagi "rizqi kelar teshikdan" deyilishining sababi shu bo'lsa kerak. Xalqimiz bu maqoli bilan: "mehmon kelsa, uni nima bilan kutaman, - deb g'am yema. Mehmonni ochiq chehra bilan kutib olaver, uning rizqi topilib qolar, balki o'z rizqini o'zi olib kelayotgandir. Mehmonga kelganlar mezbonga non, somsa, qatlama, qovurma, shirinliklar va boshqa noz-ne'matlar olib borishi azaldan odat sanaladi va bu odat hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan. Bu maqol bilan insonlarni mehmondo'stlikka undaydilar.
Mehmon - bu ot mehman va mihman shakllarida tojikcha-ruscha lug'atda keltirilgan; o'zbek tiliga tojik tilidagi shakli olingan bo'lib, "ziyofatga kelgan kishi" degan ma'noni angladi [4].
Xalqimiz mehmondo'stligi bilan boshqa davlatlardan ajralib turadi. Shuning uhun ham mehmon otangday ulug' yoki mehmon atoyi xudo mehmonni e'zozlash, hurmat qilish va boshqa mehmondo'stlikka chorlaydigan bir nechta maqollar shakllangan.
Mehmon ko'rki - dasturxon. Mehmondorchilikning o'ziga xos odatlari asosida shakllangan maqolda dasturxon milliy realiyasi va predmetli lingvomadaniy
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
kodi ishtirok etgan. Aslida fors-tojikcha so'z bo'lgan dasturxon o'zbek madaniyatini anglatadi. Dasturxon - o'rtaga yoyib, ustiga non, ovqat va boshqa noz-u ne'matlar qo'yiladigan mato, ro'g'or buyumi. O'zbek tilida dasturxon so'zi metonimiyaga asoslangan ko'chma ma'nolarda qo'llanadi: 1) "taom, noz-ne'mat": dasturxonga qaramoq; 2) "taom, noz-ne'matlarni tanovul qilish jarayoni": dasturxonga o'tirmoq.
Xalqimizda mehmonga borganda u-bu narsa olib borish odati bor. Dasturxon so'zi shunga ishora qilyapti. Oldingi zamonlarda mehmonga borganda dasturxonga (laganga) solib patir, non, shirinlik, somsa va boshqa tansiq yeguliklar olib borishgan. Hozirgi kunda ham, aynan, dasturxon olib yurishmasa ham mezbonning uyiga nimadir olib kirish odati saqlangan.
Mahmud Koshg'ariyning "Devon"ida ham mehmondorchilik haqidagi maqol uchraydi: barïg' otru tutsak, joqqa sanmas. Bor narsani mehmonga taqdim etilsa, mehmon yo'qqa sanamas [5]. Bu maqol hozirgi kunda ham aytiladi: Mezbon borini qo 'ysa, mehmon yo 'qqa sanamas.
NATIJALAR.
Milliy qadriyatlar - muayyan xalq, millat, elat hayoti, turmush tarzi, o'tmishi, kelajagi, ayni vaqtdagi ijtimoiy muhiti bilan bog'liq bo'lgan, insonlar o'rtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, xatti-harakatlar majmui; shaxslar va ijtimoiy guruhlar faoliyatini tegishli me'yorga soladigan ma'naviy hodisa hisoblanadi. O'zbek millatiga xos bo'lgan, milliy mentalitetni ifodalovchi maqollardagi milliy realiya va lingvomdaniy kodlar o'zbek xalqining milliy koloritini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, lingvomadaniy kodlar unutilgan urf-odatlarni tushunishga yordam beradi. O'zbek xalqiga xos bo'lgan qadriyatlar asosida shakllangan maqollarda o'zbek xalqiga xos mehmonlarni e'zozlash, bolajonlik, hurmat, jonkuyarlik va boshqa fazilatlar namoyon bo'ladi.
XULOSA
Ajdodlarimizning hayotidagi turli xil an'ana va urf-odatlar, hayot tarzi bir qator maqollarning shakllanishiga asos bo'lib xizmat qilgan. Vaqt o'tishi bilan o'z ma'nosida qo'llanuvchi urf-odatlar asta-sekinlik bilan umumiylik kasb etib, aniqlikdan mavhumlikka o'tgan va ko'chma ma'no ifodalshga xoslangan.
Xalqimizning ustoz-shogirdlik an'anasi, mehmon kutish odobi, hasharga borish, mahallaning yaxshi-yomon kuniga yarash, to'y va aza ma'rakalari bilan bog'liq bo'lgan urf-odatlar hamda milliy realiya va lingvomdaniy kodlar o'zbek millatiga xos bo'lgan, milliy mentalitetni ifodalashda, o'zbek xalqining milliy koloritini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, lingvomadaniy kodlar unutilgan urf-odatlarni tushunishga ham yordam beradi.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7
ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)
1. Ahmet E. O'zbek va turk tillaridagi maqollar semantikasida ijtimoiy munosabatlarning ifodalanishi. Avtoreferat. Toshkent, 2024.- 56 bet.
2. Абдуллаев Б., Дониёров Х., Мирзаев С. Шиддаткор одамлар киссаси // Шарк Юлдузи, 1960. - № 2. - Б. 155-122.; Аскаров С. Кодирий ижодида фолклорнинг баъзи масалалари // Узбек тили ва адабиёти, 1973. - № 1. - Б. 8487.; Журахонов А. Мукимийнинг халк маколларидан фойдаланиш махорати // Узбек тили ва адабиёти, 1974. - № 4. - Б. 52-55.; Туйчиев М. "Шинелли йиллар" романида халк маколлари ва ибораларининг ишлатилиши // Узбек фразеологиясидан тадкикотлар. СамДПИ асарлари. Самарканд, 1971. - Б.84-87.; Хакимов М. Ёзувчи ва халк тили. - Тошкент: Фан, 1971. - 176 б.
3. Узбек тилининг изошли лугати. www. ziyouz. kutubxonasi
4. Шомаксудов Ш., Шорахмедов Ш. Хикматнома (узбек маколларининг изошли лугати). - www.ziyouz.kutubxonasi. 527 бет.
5. Махмуд ибн Хусайн ибн Мухдммад Кошгарий. Туркий сузлар девони (Девону луготи-т-турк) [3 жилдлик]. 2-жилд. Нашрга тайёрловчилар: А.Рустамов, ХБолтабоев. —Тошкент: MUMTOZ SO'Z, 2016. —292 б.
