CC BY
166#
H
R
o
o
r
H H
E
c
K H
E
HÄYRH
y^K 82
M.J. Salimova, Ja.A. Yakubov FRANSUZ VA O'ZBEK MAQOLLARINING LINGVOKULTUROLOGIK XUSUSIYATLARI
Ushbu maqolada o 'zbek va fransuz maqollarining lingvokulturologik jihatlarini tahlil qilishda til va madaniyatning o 'zaro bog 'liqligini tasvirlash, o 'zbek va fransuz tillaridagi maqollarning mavzu jihatidan bir-biriga o 'xshash tomonlarini ko'rib chiqish va ulardagi mentalitet va milliy xarakterning ifodalanishi kabi masalalarga chuqurroq yondashishga harakat qilamiz.
Kalif so'zlar; Nida, Telya, mentalitet, paremiologiya, lingvokulturol-ogiya, o'xshashlik, qiyoslash.
Bugungi kunda, maqollar ustida qizg'in izlanishlar olib borilayotgan bir paytda, maqollarning turli jihatlarini o'rganish, paremiologiya sohasining asosiy vazifalaridan biridir. Maqollarni qiyosiy jihatlarini o'rganish asnosida ularning lingvokulturologik jihatlariga to'xtalmay ilojimiz yo'q. Bu orqali tadqiq etayotgan tillarimizdagi maqollarning bir-biriga o'xshash va farqli tomonlarini, shu til egasi bo'lmish xalqning o'ziga yarasha madaniyati va o'ziga xos mentalitetini ko'rsatishga harakat qilamiz. Ushbu maqolada o'zbek va fransuz maqollarining lingvokulturologik jihatlarini tahlil qilishda til va madaniyatning o'zaro bog'liqligini tasvirlash, o'zbek va fransuz tillaridagi maqollarning mavzu jihatidan bir-biriga o'xshash tomonlarini ko'rib chiqish va ulardagi mentalitet va milliy xarakterning ifodalanishi kabi masalalarga chuqurroq yondashishiga harakat qilamiz. Til har bir millatning madaniyatini, qadriyatlarini va e'tiqodini, umuman xalqning o'ziga xos jihatlarini ifodalashda eng muhim omildir.
Tilshunos olimlardan Nida biror xalqning tilini o'rganishda uning madaniyatini ham o'rganish muhim ekanligini aytadi. Uning ta'kidlashicha til va madaniyat bir-biriga bog'liq ravishda rivojlangan o'xshash sistemadir. Umuman, madaniy faktorlar misolida tilshunos Teliya ham ma'lum xalqqa va uning tarixiga tegishli bilimlar, an'ana va qadriyatlar, kundalik odatlar va boshqa madaniy ko'rsatkichlarni insoniyatning fundamental
© Salimova M.J., Yakubov Ja.A., 2021.
ISSN 2223-4047
BecmnuK Maeucmpamypu. 2021. № 1-1(112)
asoslari va ular orqali dunyoni anglashini tushuntirib o'tadi. Shuningdek, uning fikricha, har bir madaniyatning asosida yotuvchi til hech qachon madaniyatdan ayro o'rganilmasligi va insoniyat tildan madaniyatning har bir nuqtasini ifodalashda foydalanishini aytib o'tadi.
V. Teliya tilshunos va folklorshunos olim sifatida madaniyatni til bilan bog'liqligida paremiologiya sohasini rolini alohida ta'kidlab o'tadi. Uning aytishicha, til butun bir madaniyatni o'zida ifodalar ekan, shubhasiz, paremiologoya sohasi ham tilning egasi bo'lmish xalqning madaniyatini juda chiroyli va chuqur ifodalay oladi. Bunday holatni o'zaro til va madaniyatning qorishib ketgan sohasi ya'ni lingvokulturologiya asoslay oladi.
Demak, xalq madaniyatini ko'rsatishda maqollar eng faol vositalardan biri sifatida bugungi kunda tilshunoslikda lingvokulturologik izlanishlar jarayonining muhim mavzularidan biriga aylanmoqda. Ko'plab izlanishlarning asosiy obyekti sifatida ishlanilyapti. Teliya - maqollar butunlay xalqning madaniyatini ko'rsatuvchi omillar ekanligiga ishonadi. Har bir maqol, uning fikricha, xalqning turmush tarzini qisqa va lo'nda umuman olganda to'laligicha ifodalay oladigan ko'zgu deb hisoblaydi. Maqollarning lingvokulturologik sifatlariga to'xtalgan holda olimlardan Nida maqollarni o'rganishda bevosita tilni va o'sha xalqning madaniyatini o'rganish bu tabiiy hol deb hisoblaydi. Tilda mavjud bo'lgan leksema o'sha xalqning turmush tarzidan ya'ni xalq tilidan kelib chiqqan bo'lib, bu bevosita maqollarda ishtirok etadi va maqollar orqali xalqning madaniyati aks etadi. Fransuzcha: " Ange à l'eglise et diable à la maison " maqolini o'zbek tiliga tarjima qilsak - Cherkovda farishta,uyda shaytondek ma'nosini beradi. Bu o'zbek tilida: "Ko'cha -xandon,uy-zindon" maqoli orqali ifodalanadi. Agar maqollarning ma'no mazmunini tahlil qiladigan bo'lsak, ularning fikricha doimiy ko'chada hushchaqchaq,mehribon bo'ladigan shaxs har doim ham yaxshi inson bo'lib qolavermaydi. Bu maqol orqali ,yaxshi va hushchaqchaq bo'lib ko'ringan shaxs, aslida hech qanday insoniy sifatlar ega bo'lmaganligi ifodalanyapti.Biz yana maqol orqali cherkov-Xristian olamining muqaddas dargohi ekanligini,islom olamida esa masjid shu o'rinda ekanligini anglashimiz mumkin.Agar o'zbekcha variantini ko'rib chiqadigan bo'lsak, u o'zbek tilida quyidagicha: Ko'cha -xandon,uy-zindon tarzida ifodalanadi.Unda ishlatilgan "farishta", "uy", "shayton" kabi so'zlar o'zbek tilida uchraydigan so'zlardandir.
Maqollarning lingvokulturologik xususiyatlariga to'xtalar ekanmiz, millatlarning o'ziga xos milliy xarakteri va mentaliteti haqida so'z ochmay ilojimiz yo'q,albatta. Chunki xalqning o'ziga xos madaniyati, tarixi va urf- odatlarini ixcham holatda yetkazib beruvchi xalq maqollari xalqning mentalitetini ifodalashda yetakchi o'rinda turadi. Asosan, har ikki tildagi maqollarni tanqidiy tahlil qilish orqali ko'proq farqli tomonlarini o'rganib, o'zaro o'xshash tomonlarining umumiy jihatlarini ifodalashga harakat qilamiz. Maqollar xalq ijodiyotining bebaho namunasi bo'lib, o'sha xalqning milliy madaniy xususiyatlarini, dunyoqarashi va millatning ruhiyatini ifodalaydi.
Mashhur tilshunos Dal aytganidek, "Maqollar to'plami - bu xalq tilidan, tajribadan olingan hikmatlar majmuasi, sog'lom aql sarasi, xalqning hayotda orttirgan haqiqati". Turli tillarning maqollariga to'xtalar ekanmiz, ular o'sha til egasi bo'lmish xalqning tarixiy, ma'naviy va moddiy madaniyati ko'zgusi ekaniga guvoh bo'lamiz. Shu sababli, turli til maqollarini qiyosiy o'rganish millatning o'ziga xos madaniy va milliy qirralarini ochishga yordam beradi, boshqacha qilib aytganda, o'sha xalqning mentalitetini ko'rsatadi. "Mentalitet"tushunchasi tilshunoslik paradigmasiga kiritilganiga hali ko'p bo'lmagan bo'lsada, hozirda juda keng doirada qo'llanilmoqda. Tor ma'noda mentalitet "fikrlash doirasi, dunyoqarashi" mazmunida foydalanilsa, keng ma'noda esa "xalqning axloqi, tarbiyasi va tasavvuri tushuniladi".
Mentalitet tushunchasini tilshunos V. fon Gumboldt qarashlarida ham ko 'rishimiz mumkin. Uning fikricha, mentalitet - bu "xalqning nafaqat tilida, balki adabiyoti, dini va boshqa ma'naviy jabhalarida ham o'z aksini topgan xarakteridif'. Shunday ekan, yuqorida aytib o'tilganidek, bu "milliy xarakter" xalqning dini, siyosati, urf -odatlari, ijtimoiy qatlami, turmush tarzi, tarixi va hatto geografik o'rni bilan ham chambarchas bog'liq. Fransuz maqollaridagi milliylik haqida gapirar ekanmiz, fransuz xalqining xarakteri haqida so'z yuritib o'tishimiz maqsadga muvofiqdir. Dunyo millatlari orasida ushbu xalq vakillari sermulozamatligi va hurmattalabligi bilan ajralib turadi. Bu jihat fransuz maqollarida ham o'z aksini topadi: fransuzcha: Il ne faut pas jamais dire : Fontaine,je ne boirai pas de ton eau. O'zbekcha tarjimasi : Hech qachon, favvora, men sening suvingdan ichmay-man dema. Maqolda hech qachon kimnidir kamsitmaslik, insonlarga nisbatan doimo hushmuomila bo'lish,har qanday qiyin vaziyatda ham insoniylik chegarasidan chiqmaslik haqida aytiladi. Ya'ni maqoldan har ikki millatda ham sermulozamatlik, ochiqko'ngillik kabi insoniy sifatlar borligini, xushmuomila, kamtarin bo'lish esa huddi biz singari fransuzlar mentalitetiga hos bo'lgan tushunchalar ekanligini anglashimiz mumkin Shuningdek, fransu-zlarga xos yana bir jihat - bu ularning bolalarga nisbatan uy hayvonlariga bo'lgan mehri ustunroq turishini maqollarda "bola" obrazidan ko'ra "mushuk", ayniqsa, "it "obrazlari ko'proq qo'llanilishida kuzatamiz. Masalan: • Tout chien est lion dans sa maison - Barcha it o'z uyida o'zini sher sanar. • Jamais bon chien n'aboie a faux - Aqlli yaxshi it,bekorga hurmas, Le chien qui aboie ne mord pas-Hurgan it qopmaydi. Ammo ayrim o'zbek maqollarida "it" va "mushuk" obrazlari ko'proq salbiy ma'noda, salbiy obrazda ishlatiladi. Masalan: • It hurar karvon o'tar. -Les chiens aboient la caravane passe. • Oq it,qora it,bari bir it-Autant vaut etre mordu d'un chien que d'une chienne.Ushbu maqollarda "it" obrazi ko'proq jahldor, yomon, poraxo'r, ochko'z, dimog'dor odamlarga qaratilgan holda gavdalanadi.
Biroq farzandlar, bolalar haqidagi maqollar o'zbek xalqining eng sevimli mavzularidan biridir. Chunki o'zbeklar bolajon xalq bo'lib, ona va bolaga bo'lgan e'tibor ahamiyatga molik: • Ona bilan bola - gul bilan lola. • Bolali uy - bozor, bolasiz - uymozor. • Bolamning bolasi - qandin o'rik donasi. Ona va bola haqidagi maqollardan nafaqat kundalik turmushda, balki yozuvchilarning asarlarida ham keltirishimiz mumkin. Misol sifatida mashhur o'zbek yozuvchisi Tog'ay Murodning "Otamdan qolgan dalalar" asaridagi ona va bola mavzusiga oid maqolning asarda ishlatilish o'rnini ko'rib chiqamiz: "-Qarg'ish urgan odamni peshonasi ana shunday bo'ladi. -Enani qarg'ishi bolaga urmaydi. Ena, enani qarg'ishi bolaga urmaydi. Og'zingizni to'ldirib qarg'ay bering- baribir qarg'ishingiz menga o'tmaydi! Onamiz tovuqlar ko'z ko'rinib donlasin uchun -so'ri girdilatib don sochdi. -Seni men emas-seni Xudo qarg'agan. -Xudo qarg'agan? Eb-e, men xudoga nima yomonlik qildim-e? Xudo nima deb qarg'agan-e? -Xudo, iloyim, shu o'zbak degichni topgani aziz mehmoniga buyursin,deb qarg'agan." Parchada keltirilgan maqol "Enani qarg'ishi bolaga urmaydi" shuni anglatadiki, farzand ona uchun qancha azob-uqubat keltirsa ham, ona hech qachon farzandini qarg'amaydi, qarg'asa ham u chin ko'ngildan bo'lmaydi. Bundan tashqari o'zbek xalqini qay daraja mehmondo'st ekani, u tabiatan shunday yaralgani parcha oxiridagi jumlada keltirilgan. Shuning uchun ham o'zbek xalq maqollaridagi mentalitet tushunchasiga to'xtaladigan bo'lsak, xalqimiz qonidagi mehmondo'stlik to'g'risida eslamay ilojimiz yo'q. Maqollarimizda mehmonga bo'lgan hurmat, bag'rikenglik yaqqol ko'rinib turadi. Misol uchun: • Mehmon - atoyi xudo. • Mehmon kelsa eshikdan, rizqi kelar teshikdan. Yaxshilik, ezgulik kabi mavzular ham ko'proq o'zbek maqollarida uchraydi desak yanglishmaymiz. Chunki asrlar davomida ota bobolarimizdan kelayotgan bu kabi fazilatlar o'zbek xalqining qon-qoniga singib ketgan. Isbot uchun quyidagi maqollarni keltiramiz: • Yaxshilarga yondashtir, Yomonlardan adashtir • Yaxshilik qil, suvga sol, Baliq bilur, baliq bilmasa, Xoliq bilur.
Xulosa qilib aytganda, maqollar bu xalqning madaniy merosidir. Ularda o'sha xalqning barcha o'y - fikr-lari, dunyoqarashi, turmush tarzi, fe'l - atvori va e'tiqodi aks etadi. Har bir millat o'ziga xos tavsiflarga ega ekan, bu ularning maqollariga ham ta'sir etmay qolmaydi. Hatto maqollardagi mavzular o'xshash bo'lsa-da, ulardagi obrazlar takrorlanmasligi bilan ajralib turadi. Aynan ana shu tasvirlar maqollardagi milliy bo'yoqdorlikni ta'min-laydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Fransuzcha-o'zbekcha-ruscha proverbial frazeologik lug'at.2012
2. .Ziyonet.com
3. Stylistique du francais moderne. 2004. Z.Abdushukurova
SALIMOVA MUBORAK JAVLONOVNA - student, UzSWLU, Uzbekistan.
YAKUBOV JAMOLIDDIN ABDUVALIYEVICH - doctor of philological sciences, professor, UzSWLU, Uzbekistan.
