CC BY
58G.S. Xolmurodova
QARINDOSHLIK HAQIDAGI MAQOLLARNING KOGNITIV TAHLILI
Ushbu maqolada xorijiy tajribalarni o'rgangan holda qarindoshlik haqidagi maqollar tasnifi keltirib o 'tildi. Maqolada faqatgina maqollar tahlili bilangina cheklanib qolmasdan, balkim umumiy qarindoshlik maqollar tasnifi, lingvistik tahlili qisqacha ham yoritildi.
Kalit so^zlar: maqollar, qarindoshchilik, lingvokulturologik xususiyatlar, ritmik so'z, maqollarda metafora.
Maqollar qisqacha, ko'pincha ritmik so'zlar bo'lib, ular to'g'ridan-to'g'ri va majoziy rejaga ega yoki faqat majoziy rejaga ega va to'liq jumlalarda grammatik munosabatni ifodalaydi va ba'zi xulosalarni bildiradi. Ular folk-lorning nutq janrlariga taalluqlidir, chunki bu aniq amalga oshmaydi, masalan, ertaklar va qo'shiqlar va og'zaki nutqda, boshqa narsalar qatori, tasodifan, so'z uchun ishlatiladi. Maqol umumlashtirilgan shaklda odamlarning yoki hodisalarning xususiyatlarini bayon qiladi, ularga baho beradi yoki harakat yo'nalishini belgilaydi. Ularning maqsadi odamlarning turli xil hayotiy hodisalarga munosabatini ifodalash uchun qisqacha formulalardir. Maqol-larning mazmuni aniq. Ularning barchasi birgalikda folklorning boshqa janrlariga qaraganda to'la hayotni aks et-tiradi. Boshqa janrdagi asarlarning mavzulari (ertaklar, tarixiy qo'shiqlar) ma'lum darajada cheklangan va maqollar mavzulari tom ma'noda cheksizdir. Ular semantik tushunchalar va hukmlar bo'lmagan to'liq jumlani anglatadi. Maqollarni tilshunoslik nuqtai nazaridan o'rganish frazeologizm mavzusidir.
Amalda so'zlarni ko'pincha maqollar bilan aralashtirib yuborishadi. Ushbu ikki atama ko'pchilik tomonidan bir xil lisoniy va she'riy hodisani bildiruvchi sinonim sifatida qabul qilinadi. Ammo ularni tenglashtirmaslik, ular orasidagi o'xshashliklarni emas, balki farqlarni ham ko'rish muhimdir.
Maqol va matallarni farqlash, birinchidan, ularning umumiy majburiy xususiyatlarini, maqollarni va matal-larni xalq amaliy san'atining boshqa asarlaridan ajratib turadigan xususiyatlarini, ikkinchidan, umumiy belgilarni, ammo shart emasligini, ularni bir vaqtning o'zida bog'lash va ajratishni, uchinchidan, ularni farqlovchi xususiyatlar.
Tilshunoslar maqol va matallarning umumiy muhim xususiyatlariga quyidagilarni kiritishadi: qisqalik (ixchamlik), barqarorlik (ko'payish qobiliyati), nutq bilan munosabatlar (maqollar va so'zlar o'zlarining tabiiy shakllarida faqat nutqda mavjudi), so'z san'atiga mansub (keng tarqalgan) va hk.
Ammo maqollar va maqollarni aniq ajratib turadigan qanday belgilar mavjud? Bu xususiyatlar allaqachon ko'plab avlod olimlari tomonidan bir necha bor zikr qilingan. Bu maqollarning mazmun-mohiyatining umumiy tabiati va ularning ibratliligi, tarbiyalanishligiga bog'liq.
Maqollarning lingvokulturologik xususiyatlariga to'xtalar ekanmiz, millatlarning o'ziga xos milliy xarak-teri va mentaliteti haqida so'z ochmay ilojimiz yo'q, albatta. Chunki xalqning o'ziga xos madaniyati, tarixi va urf-odatlarini ixcham holatda yetkazib beruvchi xalq maqollari xalqning mentalitetini ifodalashda yetakchi o'rinda turadi.
Qarindoshlik atamalarini o'rganish muntazam ravishda 20-asrning boshlarida boshlandi. Tilshunoslar oldida antropologlarning qiziqishini jalb qila boshladi. Boas va Sapir kabi olimlar, amerika xalq tillarini o'rgan-ishga bo'lgan umumiy qiziqishlarining bir qismi sifatida qarindoshlik atamalarini o'rganishni boshlaganlarida, bu tavsiflar tilshunoslarning qiziqishini jalb qildi (Boas 1919). O'shandan beri qarindoshlik atamalari madaniyat va oila tuzilishi uchun chiqish vositasi sifatida mantiqiy, matematik va boshqa norasmiy yondashuvlar kabi boshqa usullar bilan o'rganilmoqda. Leksik qo'llanilishida cheklangan bo'lsa-da, rasmiy yondoshuv sifatida kompentsial tahlil tilshunoslar orasida eng ko'p qo'llaniladigan yondashuvlardan biri bo'lib kelgan. Durbin ( 1972) antropologlar orasida qo'llanilgan eng keng tarqalgan lingvistik model sifatida kompentsial tahlilni tavsiflaydi.
Semantik adabiyotda qarindoshlik atamalari alohida semantik guruhni tashkil etishi aniqlangan. Ushbu tak-lif qarindoshlik atamalarining barcha birliklari ma'nosida kamida bitta semantik xususiyat keng tarqalganligi va ularning ma'nolarini taqqoslash uchun asos bo'lib xizmat qilishiga asoslanadi. Bundan tashqari, ikkita atama har xil, chunki ular kamida bitta semantik xususiyatga ega. Qarindoshlik atamalari boshqa mustaqil guruhni, shu jumladan do'st, hamkasb, o'rtoq, sinfdosh va boshqalar kabi munosabatlarni bildiruvchi atamalarni istisno qiladi.
Qarindoshlik atamalari lingvistik jihatdan universaldir, degan yashirin da'vo mavjud. Boshqacha qilib ay-tganda, ular har bir tilda mustaqil guruhni tashkil qiladi. Qarindoshlik atamalari va aslida boshqa barcha alohida guruhlarda guruhning barcha birliklari uchun kamida bitta semantik xususiyat mavjud va ularning ma'nosini taqqoslash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Guruh semantik maydon sifatida tanilgan. Xuddi shu tarzda, bitta guruhning ikkita birligi, hech bo'lmaganda semantik xususiyatlaridan farq qilishi kerak. Aks holda, ular ikki xil
© G.S. Xolmurodova, 2021.
shaxs bo'lmaydi. Boshqacha qilib aytganda, ikkita atama ajralib turadi, chunki ularni ajratib turadigan bitta xususiyat mavjud.
Qarindoshlik terminlari uchun semantik xususiyatlar bir tomondan guruh a'zolari o'rtasidagi qarama-qarshilik asosida tanlanadi va bu guruhga kirmaydigan so'zlar, lekin ular bilan umumiy semantik tizimni shakllantiradi (Kuznechov 2009). Do'st, o'rtoq, hamkasb, sinfdosh, hamkasb, sayohatchining so'zlari odamlar o'rtasidagi qarindosh bo'lmagan munosabatlarni anglatadi. Qarindoshlik atamalarini to'liq va izchil tavsiflash uchun ishlatiladigan semantik xususiyatlarning aniq tanlovi ushbu guruhning qarindoshlik (qon) yoki affinal (ni-koh) munosabatlar bilan cheklanishini kafolatlaydi.
Uolles va Atkins (1960) ta'kidlaganidek, "Componential Analysis" atamalarning ma'nosini kontseptual me-zonlarga ko'ra oddiy qarindoshlar ro'yxatiga qaraganda yaxshiroq aniqlaydi va birinchi navbatda aniq ma'noda muvaffaqiyatli qo'llaniladi. Komponential tahlil boshqa semantik sohalarda qo'llanilgan bo'lsa-da, lekin qarindoshlik atamalarining tahliliga mos keladi. Chunki ularning soni cheklangan va aniq belgilarga ega. O'zaro tilshunoslik nuqtai nazaridan qarindoshlik atamalarini tahlil qilish uchun odatiy bo'lgan ma'lum semantik xususiyatlar mavjud.
Har bir tilda uning madaniyatini aks ettiruvchi o'ziga xos qarindoshlik atamalari mavjud. Bundan tashqari, qarindoshlik atamalarining ma'nosi ma'lum bir jamiyatdagi qarindoshlar o'rtasidagi munosabatni aks ettiradi. Turli xil tillarda qarindoshlik atamalarini va ularning munosabatlarini tavsiflash uchun turli xil xususiyatlar yoki xususiyatlarning kombinatsiyasi qo'llaniladi.
Semantik maydon, leksikaning yana bir muhim tashkiloti sifatida, ma'lum bir faoliyatga yoki mutax-assislarning bilim sohasiga tegishli leksemalar guruhi sifatida tavsiflanadi, masalan, ovqat pishirish, suzib yurish atamalari yoki shifokorlar, ko'mir qazib oluvchilar yoki tog 'alpinistlari tomonidan ishlatiladigan so'zlar ( Said 1997: 63). Turli xil sohalarning semantik maydoni, hech qanday tarzda, bir xil darajada katta yoki kichik bo'lishni anglatmaydi, ya'ni teng miqdordagi so'zlarga ega. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, qarindoshlikning semantik maydoni, boshqa semantik maydonlardan anchagina katta.
Qarindoshlik haqidagi o'zbek maqollarida ko'p uchraydigan yana bir badiiytasviriy vositalardan biri met-aforadir. U badiiy adabiyotlarda qisqacha o'xshatish deb ham yuritiladi. Maqollarda istioraviy ko'chimlar asosan yetakchi semantik vazifani bajaradilar. Masalan: "Et bilan tirnoqni ajratib bo'lmas" maqolidagi "et va tirnoq" so'zlari yaqin qarindosh-urug', og'a-ini o'rtasidagi yaqinlikka ishora qiladi. Bundan tashqari "er - xotinning uri-shi, doka- ro' mol qurishi" maqoli ham shular jumlasidandir. Tilimizda bu kabi maqollar juda ko'pchilikni tashkil qiladi.
Demak, xalq madaniyatini ko'rsatishda maqollar eng faol vositalardan biri sifatida bugungi kunda til-shunoslikda lingvokulturologik izlanishlar jarayonining muhim mavzularidan biriga aylanmoqda. Ko'plab izlan-ishlarning asosiy obyekti sifatida ishlanilyapti. Teliya maqollarni "direct cultural signs" deb ataydi va bu orqali u maqollar butunlay xalqning madaniyatini ko'rsatuvchi omillar ekanligiga ishonadi. Har bir maqol, uning fikricha, xalqning turmush tarzini qisqa va lo'nda umuman olganda to'laligicha ifodalay oladigan ko'zgu deb hisoblaydi. U bu haqda o'z ishlaridan birida shunday deb o'tadi: "After having described the interaction between language, culture and proverbs, it seems also important to mention the ways in which culture is implemented through language. Each culturehas a set of proverbs that could be defined as basic, when they enter the lexicon and the language, it is possible they act as "direct cultural signs". Demak, xalqning tilida mavjud bo'lgan har bir so'z tilda ifodalanar ekan, ma'lum xalqning maqollari o'sha xalq tilida keltirilgan so'zlardan shu xalq vakillari tomonidan shu xalqning o'ziga xos xususiyatlari bilan, yasalish usuli bilangina ifodalanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - yengilmas kuch. -Toshkent: Ma'naviyat, 2008.
2.Bistoon, A., A. Gheitury and K. Kazzazi. 2013. 'Semantics of Hawrami Kinship Terms'. International Journal of humanities
3.Rahimov A. Tilni paradigmalar asosida o'rganish muammolari "O'zbek tili va adabiyoti" jurnali
4.Usmanova Sh. "Lingvokulturologiya" fanidan ma'ruzalar kursi. - Toshkent, 2014
5.Shomaqsudov Sh., Shoraxmedov Sh. Ma'nolar maxzani . -T.: 2001
6.Mirzayev T. "O'zbek xalq maqollari". -Toshkent: 2003.
7.Durbin, M. A. 1972. 'Linguistic Models in Anthropology'. Annual Review of Anthropology
XOLMURODOVA GULNORA SATTOROVNA - Termiz Davlat Universiteti, Xorijiy til va adabiyoti (ingliz tili)yo'nalishi 1-kurs magistranti.
