Научная статья на тему 'МЕҲНАТГА МОТИВАЦИЯНИ ЎЗГАРТИРИШ – СОҒЛИКНИ САҚЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ БОШ ОМИЛИ'

МЕҲНАТГА МОТИВАЦИЯНИ ЎЗГАРТИРИШ – СОҒЛИКНИ САҚЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ БОШ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
248
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
соғликни сақлаш / меҳнатга мотивация / иш ҳақи / норасмий тушумлар / тариф сеткаси / шифокорлар / ўрта тиббиёт ходимлари. / здравоохранение / трудовая мотивация / заработная плата / неформальный доход / тарифная сетка / врачи / медсестры.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тожибоева Дилором

Соғлиқни сақлаш соҳаси — мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига тўғридан-тўғри таъсир этувчи омиллардан бири. Чунки у мамлакат учун муҳим бўлган — инсон капитали ва унинг саломатлигига масъул соҳа саналади. Соғликни сақлаш секторида эришилган натижалар авваламбор, унинг бош омили соғликни сақлаш хизматини кўрсатувчи ходимларга боғлиқ. Чунки исбот талаб қилмайдиган аксиома шундаки, ҳар биримиз биламиз, соғлом бўлсакгина фаол ҳаёт кечира оламиз. Лекин зиммасига ўта масъулиятли вазифа юкланган соғликни сақлаш секторида банд бўлганлар меҳнатининг тақдирланиши қандай? Мазкур мақолада ана шу масала мумкинҳокама қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИЗМЕНЕНИЕ МОТИВАЦИИ К РАБОТЕ КЛЮЧЕВОЙ ФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ УСЛУГИ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ

Сектор здравоохранения является фактором, непосредственно влияющих на социальноэкономическое развитие страны. Потому что это важная для страны сфера, отвечающая за человеческий капитал и здоровье населения. Результаты, достигнутые в сфере здравоохранения, зависят от главного фактора лиц, отвечающих за здоровье нации. Потому что аксиома, не требующая доказательств, заключается в том, что каждый из нас знает, что мы можем жить активной жизнью только в том случае, если мы здоровы. Но какую награду за свой труд получают те, на плечах которых очень ответственное задание, охранять здоровье граждан? В данной статье рассматриваются эти вопросы.

Текст научной работы на тему «МЕҲНАТГА МОТИВАЦИЯНИ ЎЗГАРТИРИШ – СОҒЛИКНИ САҚЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ БОШ ОМИЛИ»

Тожибоева Дилором,

Тошкент молия институти "Иктисодиёт" кафедраси профессори, иктисодиёт фанлари доктори

1ЩНАТГА МОТИВАЦИЯНИ УЗГАРТИРИШ - СОFЛИКНИ САКЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ БОШ ОМИЛИ

УДК: 331

ТОЖИБОЕВА Д. МЕЦНАТГА МОТИВАЦИЯНИ УЗГАРТИРИШ - СОТЛИКНИ САЦЛАШ ХИЗМАТЛАРИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ БОШ ОМИЛИ

СоFликни саклаш сохаси — мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига т^ридан-т^ри таъсир этувчи омиллардан бири. Чунки у мамлакат учун мухим булган — инсон капитали ва унинг саломатлигига масъул соха саналади. СоFликни саклаш секторида эришилган натижалар аввалам-бор, унинг бош омили кликни саклаш хизматини курсатувчи ходимларга боFлик. Чунки исбот талаб килмайдиган аксиома шундаки, хар биримиз биламиз, соFлом булсакгина фаол хаёт кечира ола-миз. Лекин зиммасига ута масъулиятли вазифа юкланган соFликни саклаш секторида банд булганлар мехнатининг такдирланиши кандай? Мазкур маколада ана шу масала мумкинхокама килинган.

Таянч сузлар: соFликни саклаш, мехнатга мотивация, иш хаки, норасмий тушумлар, тариф сет-каси, шифокорлар, урта тиббиёт ходимлари.

ТОЖИБОЕВА Д. ИЗМЕНЕНИЕ МОТИВАЦИИ К РАБОТЕ - КЛЮЧЕВОЙ ФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ УСЛУГИ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ

Сектор здравоохранения является фактором, непосредственно влияющих на социально-экономическое развитие страны. Потому что это важная для страны - сфера, отвечающая за человеческий капитал и здоровье населения. Результаты, достигнутые в сфере здравоохранения, зависят от главного фактора - лиц, отвечающих за здоровье нации. Потому что аксиома, не требующая доказательств, заключается в том, что каждый из нас знает, что мы можем жить активной жизнью только в том случае, если мы здоровы. Но какую награду за свой труд получают те, на плечах которых очень ответственное задание, охранять здоровье граждан? В данной статье рассматриваются эти вопросы.

Ключевые слова: здравоохранение, трудовая мотивация, заработная плата, неформальный доход, тарифная сетка, врачи, медсестры.

ТОJÍBОYEVA D. CHANGE OF MOTIVATION TO WORK AS A KEY FACTOR IN IMPROVING THE EFFICIENCY OF HEALTH CARE SERVICES

The health care sector is a factor that directly affecting the socio-economic development of a country. The sector is an important area for the country - an area responsible for human capital and public health. The results achieved in health care depend on the main factor -responsible officials for the health of the nation. There is a self-evident axiom that each of us knows that we can live an active life only if we are healthy. But what kind of reward for their work are received by those who have the very important task on their shoulders, to protect the health of citizens? This article addresses these issues.

Key words: health care, labor motivation, wages, informal income, tariff grid, doctors, nurses.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

Кириш.

Хар бир мамлакат ва унинг хужайраси булмиш х,ар бир оиланинг хам асосий мак,сади уЙFун, яъни - фаровонликни таъминлаш ва мухтожликсиз узок умр куриш учун имконият яратишдир.

Маълумки, ахолининг соFлигини саклаш ва мустахкамлаш мамлакатнинг соFликни саклаш тизими, тиббий хизматлар бозори оркали амалга оширилади. Хозирда соFликни саклаш тизими хизматларига талабнинг кучайиб бораётгани иктисодиётнинг алохида мухим сектори сифати-даги мавкеини борган сари ортиб боришига олиб келмокда. Медицина нихоятда ривожланган мам-лакатлардан бири Германияда соFликни саклаш харажатлари учун ялпи ички махсулотнинг 10% сарфланади. Ахолининг 10% шу секторда банд1.

Республикамизда хам хозирда соFликни саклаш харажатлари Глобал соFликни саклаш харажатлари индекси буйича ЯИМ нинг 6,4 %ини ташкил этади. Ишловчиларнинг 5,1 %и шу секторда ахолига хизмат курсатади.

СоFликни саклаш хизматлари сектори борган сари мутахассис кадрлар ва уларнинг тар-кибини танлаш буйича энг янги коммуника-цион технологиялар профилактика ва соFликни тиклашнинг, даволаш ва реабилитацион хизмат-ларни курсатишда инновацион усулларни ишлаб чикиш ва куллашда, соFликни саклаш тизимини бошкариш масалаларида маркетинг стратеги-ясини реализацияси оркали глобал микёсдаги бозор муносабатларини шакллантириш жараё-нига фаол равишда жалб этилмокда.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги. "Ижти-моий фикр" республика жамоатчилик фикрини урганиш Маркази социологик тадкикотларига кура 2017 йилда 34 % респондент соFликни саклаш тизимида коррупция мавжудлигини курсатган булса, 2019 йилга келиб, уларнинг улуши 43% га етди. Коррупцияга карши кура-шиш учун меъёрий-хукукий хужжатлар кабул килинишига карамай секторда вазият ижобий томонга узгармаяпти? Унинг энг мухим сабаблари урганилмаса, мувофик равишда ечимини топиш учун зарур чора топиш кийинлашади.

1 Йозеф Фигерас, Мартин Макки, Сюзи Лессо, Антонио Дюран, Ната Менабде. Системы здравоохранения, здоровье и благосостояние: аргументы в пользу инвестирования в системы здравоохранения. Справочный документ. Европейская министерская конференция ВОЗ по системам здравоохранения: Системы здравоохранения-здоровье-благосостояние. Таллинн, Эстония, 27 июня 2008 г. с. 42.

Илмий муаммонинг цуйилиши. Маълумки барча асосий ижтимоий муаммоларнинг неги-зида иктисодий муаммолар ётади. Уларнинг илдизи эса ресурсларнинг чекланганлиги билан эхтиёжларнинг чексизлиги уртасидаги зиддият-дадир. Инсонга табиат уз-узини саклаш инстин-ктини берганки, у доимо чекланган ресурслар-дан мехнатига, харакатига яраша улуш олишга интилади. Республикамизда соFликни саклаш тизимида бу масала кам урганилган мавзулар-дан хисобланади.

Муаммони урганилганлик даражаси. СоFликни сак,лаш масалалари жахон мик,ёсидаги энг мухим долзарб масалалардан бири булгани учун хам соFликни саклаш жараёнини тахлил килишга алохида олинган тадкикотчиларга караганда жахон микёсидаги соFликни саклаш ташкилотлари, Жахон банки тадкикотларида купрок диккат каратилган2. Улар орасида соFликни сак,лаш тизими мик,ёсида глобал индек-слар рейтинги, Бирлашган Миллатлар ташкило-тининг Тараккиёт дастури (БМТТД) доирасида Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги билан хамкорликда тайёрланган "Фук,аролар учун бюджет: 2021 йилда давлатнинг соFликни саклашга харажатлари" кабилар ва бошкаларни курсатиш мумкин. Уларда дунё мамлакатларининг кликни саклаш тизимлари чукур урганилиб, камчиликлар курсатилган ва маслахатлар берилган.

Республикамиз тадкикотчиларидан М. Умур-закова соFликни саклаш тизими ахолига кафолат-ланган юкори сифатли тиббий ёрдам ва тиббий хизмат курсатадиган муассасалар тизими экан-лиги, СоFликни саклаш тизимида давлат бюд-жети маблаFларидан самарали фойдаланиш, тиббий ёрдам хажмининг ахоли касалланиши даражаси ва касалликлар таркибига мослигини таъминлаш масалалари урганилган3. Б. Дурманов уз маколасида4 соFликни саклаш тизими-нинг иктисодий характерини урганувчи назарий ва амалий ахамиятга молик масалаларни тадк,ик, этган. Иктисодиётнинг мухим тармоFи сифатида

2 https://gtmarket.ru/ratings/global-health-expenditure; Бюджет для граждан. Государственные расходы на здравоохранение в 2021 году. Ташкент. UNDP, 2021 (www.uz.undp.org).

3 Умурзакова М. кликни сак,лаш тизимини бюджет маблаFлари билан молиялаштириш муаммолари // Экономика и финансы (Узбекистан). 2017, №7.

4 Дypмaнoв Б.Д. Экономическая сущность и природа здравоохранения: некоторые теоретические и практические аспекты // Экономика и финансы (Узбекистан). 2013, №2.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

кликни саклаш сохасининг узига хос жихатлари урганилган. СоFликни саклашни "билимлар иктисодиёти"нинг вариантларидан бири сифа-тида эътироф этиш таклиф этилган. М.Т. Хайда-ров томонидан Узбекистонда соFликни саклаш тизимининг ислох килиниши ва тараккиёти инсти-туционализм Fоялари нуктаи назардан тахлил килинган1.

Тадк,ик,от методологияси. Статистик, киёсий тахлил, мантикий, индукция, дедукция ва бошка методлардан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар. СоFликни саклаш сек-тори мураккаб, шу сабабли унинг таркиби буйича бир маколада бир бутун холда барча масалаларни камраб олиб булмайди. Шу сабабли, тизимдаги асосий долзарб муаммолардан бири ходимлар-нинг мехнатга мотивациясига диккат каратамиз.

СоFликни саклаш тизимидаги мухим муаммолардан бири унда банд булган ходимларнинг мехнатини раFбатлантириш масаласи булиб, уму-ман олганда кликни саклаш тизими харажатла-рининг 2019 йили 78,5 % ини. 2020 йили 77,4 %ини иш хаки ташкил этган. Биринчи буFин - амбулатория, поликлиника ходимлари иш хаки жами иш хакининг 2019 йили 39,9 фоизи, стационар, касалхона ходимларига 47,9 %и берилган. 2020 йили мос равишда 41,4 % ва 48,%ни ташкил этган. Шу нуктаи назардан карасак, тизимда мехнатни раFбатлантириш рисоладагидек куринади. Лекин тиббиёт ходимларини ойлик маошлари нуктаи назаридан карасак, уни узок йиллар давомида укиб, мутахассисликни эгаллагани, энг мухими табиатнинг гултожи булмиш инсоннинг соFлиги, к,олаверса хаёти топширилган тиббиёт ходимла-рининг ойлик маоши бошка касб эгалари маоши-дан пастлиги намоён булади. Иш хакининг паст-лиги тиббиёт ходимларининг мехнат мотиваци-ясини пастлиги, заифлигини билдиради. Инсон-ларда касбнинг накадар зарурлиги, унга обру-эътибор одатда шу касб туфайли нафак,ат маъна-вий жихатдан к,оник,иш, балки моддий жихатдан, яъни оладиган даромади билан улчаниши хаммага аён.

СоFликни саклаш секторида ходимларнинг компетенциясига муносиб иш хаки белгилаш-нинг к,ийинлиги шундаки, биринчидан: у бошк,а хизмат турларига ухшаб, а) моддий куринишга

1 Хайдаров М.Т. Сс^ликни саклаш сохасининг институционал тараккиёти ва молиялаштириш тизими // Экономика и финансы (Узбекистан). 2013, №4. -Б. 27

эга эмас; б) гетероген; в) сакланмайди; г) хизмат курсатиш истеъмол билан бирга юз беради ва бошкалар. Гетерогенлиги туфайли стандартлашти-риш, сифатини улчаш кийин. Моддий куринишга эга эмаслиги туфайли истеъмолчиларга кутила-ётган натижани курсатиш кийин, масалан, даво-ланган беморнинг холати. Саклаб булмаслиги сабабли, талабнинг узгаришига караб тез ва осон мослашиб булмайди. Хизмат курсатишни истеъ-молдан ажратиб булмаслиги унга хос масалаларни ечишни кийинлаштиради.

Иккинчидан, соFликни саклаш тизими ва хиз-матларининг катор узига хос жихатлари, жумла-дан, талабнинг ноаниклиги, ахборотлар асимме-трияси, тиббий хизмат курсатувчиларнинг локал даражадаги табиий монопол мавкеи, соFликни саклаш моделларининг хамда молиялаштириш тизимининг турли-туманлиги, хар бир кадамнинг маълум даражада хавф-хатар билан боFликлиги, айрим пайтларда рискнинг хаддан ташкари юкори булиши ва бошкаларни курсатиш мумкин.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 7 ноябрдаги «Давлат тиббиёт муасса-салари ва соFликни саклашни бошкариш орган-лари ходимларини моддий раFбатлантиришни кучайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-4007-сон карори сохадаги яна бир ижобий янгилик булди. Унга мувофик, тиббиёт ходимларининг ойлик маоши 1 декабрдан 20 фоизга, 2019 йил 1 апрелдан яна 15 фоизга оширилди2. Шунга карамай, соFликни саклаш хизматларида банд булганларнинг иш хаки мамлакатимизда уртача иш хаки даражасининг 65-76%ини ташкил килиши хам буни курсатиб турибди.

2010 йилда секторда банд булганлар иш хаки даражаси мамлакат микёсида банд булганларнинг уртача иш хаки даражасига нисбатан 76,2 %ни ташкил килган булса, 2020 йилга келиб, 69,2 %ни ташкил килди, яъни 7% га пасайди. Айникса, 2019, 2020 йилларда КОВИД-19 туфайли кушимча раFбатлантириш кулланилганига карамай, бу курсаткичнинг 70 %га хам етмагани муам-мони чукурлаштиради. Бу дегани соFликни саклаш тизимида банд булганларнинг биринчидан, иш хаки буйича табакаланиши аввал-гидан хам чукурлашувига олиб келади. Иккинчидан, мехнатга мотивация сусаяди, уз билими, махоратини ошириш учун эмас, оиласини кунда-лик хаёт кечириши учун кайси йул билан кушимча даромад топиш йулини излайди. Тиббиётга

2 https://lex.uz/docs/4045552

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

1-жадвал. Сомикни саклаш ва ижтимоий хизматлар сох,асида иш х,ак,и даражаси (уртача иш

х,акига нисбатан)1

Курсаткичлар 2010 й. 2015 й. 2018 й. 2019 й. 2020 й.

Узбекистон микёсида хисобланган уртача иш хаки, сум. 504796,8 1171669,3 1667056,4 2170785,2 2600476,3

СоFликни саклаш ва ижтимоий хизматлар тизими буйича уртача иш хаки, сум. 384776,2 812115,4 1171601,0 1534496,2 1811171,7

СоFликни саклаш тизими ходимларининг уртача республика иш хакига нисбатан 76,2 69,3 65,1 67,6 69, 2

эришилган даража, %.

алохида ахамият бериладиган Хитой халк, респу-бликасида соFликни саклаш тизимида иш хаки уртача иш хаки даражасидан 1,18 марта юкори2.

Республикамизда тизимдаги иш хаки даражаси ривожланган мамлакатлар эмас, кушнимиз K1озоFистонга караганда 2,1 марта, Россияга нисбатан 3 мартадан куп, ХХР га караганда 5 марта-дан куп паст даражада3.

Инсон мехнат фаоллигини юзага чикариш, мехнат к,илишга ундаш учун уни такдирлаш, яъни мехнат мотивацияси, стимули булиши керак. Бун-дай мотивациянинг мохияти мехнат оркали хаёт кечириш учун зарур булган ноз-неъматларга эга булишдир.

Инсон онгида хар доим уз мехнат фаолиятини бахоловчи психологик жараён юз бериб туради. Уз ишининг бахоланишидан, такдирланишидан кунгли тулмаса фаоллиги сусаяди ва охир-окибат "хафсаласи пир" булишига ва натижада коникишнинг турли йулларини кидиришга олиб келади.

Шифокорларнинг паст иш хаки хам секторда коррупциянинг ривожланишига олиб келади. Масалан, тиббий ходимларнинг иш хакига бемор-лардан норасмий тушумлар кушилиши мумкин. Бундан ташкари, экспертларнинг фикрига кура, тиббиёт ходимларининг асосий кисми фармацевтика компаниялари билан хамкорлик килади ва купинча улардан кушимча "иш хаки" олади, бу эса тиббий тавсияларнинг сифатига салбий таъ-сир курсатади. Тиббиёт ходимларининг мехнат мотивацияси ва касбий махоратини оширишга интилишга тускинлик килади ва юкори мала-

1 https://stat.uz/uz/nashrlar-menu/risolalar маълу-мотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган.

2 Жахон соFликни саклаш ташкилоти, ишчи гурух тахлили маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган. https://staff.tiiame.uz/storage/users/465/ presentations/

3 Шу манба.

кали мутахассисларнинг четга кетишга интили-шига олиб келади.

Узбекистонда соFликни сак,лаш тизимини кенг камровли тарзда урганилган тадкикотлардан бири Марказий Осиё буйича IERES, Жордж Вашингтон университети Инсон хукуклари буйича халкаро хамкорлик ташкилоти аъзоси Себастьян Перуз томонидан утказилган тадкикотдир. У узининг хисоботида Узбекистонда соFликни саклаш буйича утказилаётган ислохотларда эришилган муваффакиятларга карамай, секторнинг катта кисми хали талаб даражасида эмаслиги, айник,са ахолининг камбаFал к,атламларининг тиббий хиз-матлардан фойдаланиш даражаси чекланган-лиги, медицина персонали уртасида коррупциянинг юкори даражада эканлиги, давлатга карашли тиббиёт муассасаларида аслида бепул булган хиз-матларга хак олиниши курсатилган4.

Узбекистонда СоFликни саклаш 22 разрядли ягона миллий таъриф сеткасидан фаркли равишда 11 разрядли тариф сеткаси буйича олиб бори-лади. Шу билан бирга айрим ходимларга 22 разрядли тариф сеткаси буйича иш хаки туланади. Маош микдори "Тиббиёт ходимлари мехнатига хак тулашнинг такомиллаштирилган тизимини тасдиклаш туFрисида"ги Узбекистон Республи-каси Вазирлар махкамасининг 21 декабрь 2005 йил 276-сон карори асосида белгиланади5.

2-жадвал маълумотларига кура, умумий ама-лиёт врачининг (7-разряд) маоши энг минимал булиб, лавозим буйича 2 020 699 сум, устама, кушимчалар билан 2 323 804 сумни ташкил этади. Максимал даражаси лавозим буйича врач-хирург (10-разряд) 3 178 043 сум кушимчалари билан

4 Себастьян Перуз. Реформа здравоохранения в Узбекистане: Какая роль отведена международному сообществу? https://www.iphronline.org/wp-content/ uploads/2020/12ZRU-UZB-report-3.12.pdf

5 https://www.lex.uz/acts/941878 (2021 йил ва аввалги йилларда киритилган узгаришлар билан).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

2-жадвал. Тиббиёт ходимларининг уртача ойлик маошлари (2021 йил июнь х,олатига)

№ Муассаса Лавозим Тариф разряди Туза-тиш коэф-фици-енти Лавозим буйича маош, сум Кузда тутилган кушимча-лар билан маош, сум

1. Туман, шах,ар марказлашган куп тармокли, оилавий по-ликлиникалар, оилавий врач пунктлари. Умумий амалиёт врачлари 7, 8, 9, 10 1,00 2 020 699 -2 763 515 2 323 8043 178 043

Хамшира 2, 3, 4, 5 1,00 1 254 717 -1 669 468 1 442 9241 919 888

2. Тез тиббий ёрдам бригадалари Тез тиббий ёрдам врачи 7, 8, 9, 10 1,15 2 323 8043 178 043 2 672 3753 654 749

Фельдшер 2, 3, 4, 5 1,15 1 442 9241 919 888 1 659 3632 207 872

3. Туман, шах,ар марказий касалхоналари, вилоят куп тармокли тиббиёт марказлари, ихтисослаш-тирилган стационар муассасалар Врач-хирург 7, 8, 9, 10 1,05 2 081 320 2 846 421 2 913 8483 984 989

Врач- нфекционист, рентгенолог 6, 7, 8, 9 1,05 1 891 9632 563 934 2 932 5523 974 098

Хамширалар1 3, 4, 5, 6 1,05 1 421 6711 891 969 1 990 3392 648 757

Хамшира, лаборант, рентгенолаборант 2, 3, 4, 5 1,05 1 292 3581 719 552 1 680 0662 407 373

4. Шошилинч ва тез тиббий ёрдам марказлари Врач-хирург 7, 8, 9, 10 1,15 2 323 8043 178 043 3 020 9454131 456

Врач-рентгенолог 6, 7, 8, 9 1,15 2 112 3932 862 645 3 274 2094 437 099

Хамширалар2 3, 4, 5, 6 1,15 1 587 3032 112 393 2 063 493 2 957 350

Тиббий лаборант, рентгенолаборант 2, 3, 4, 5 1,15 1 442 924 1 919 888 2 236 533 2 975 827

4 131 456 сум, Врач рентгенологнинг (9 разряд) 2 862 645 сум, устама, кушимчалари билан эса 4 437 099 сум маош олади.

Жадвал маълумотларидан тиббий хизмат курсатишнинг биринчи буFинида бошка учта гурух,га нисбатан иш х,ак,ининг пастлиги куриниб турибди. У тузатиш коэффициенти жих,атидан х,ам, лавозим буйича маош даражаси жих,атидан х,ам паст. Шу билан бирга тиббиёт хизматларининг бошка гуру^ларидан кушимча раFбатлантириш даражаси х,ам паст.

1 Анестезиолог х,амшира, реанимация ва интенсив терапея булими х,амшираси

2Операция х,амшираси, анестезиолог х,амшира, реанимация ва интенсив терапея булими х,амшираси

Албатта, кушимча туловлар малака тоифа-сига, хизмат курсатиш муддатига ва тиббий фао-лият сох,асига боFлик. Масалан, юкори тоифа-даги жаррох,ларнинг уртача иш х,аки - 351 дол-ларга етди. Лекин бу даража тиббиёт ходимла-рига касбини улуглаш, инновацион методларни чукур урганиш, янгиликлар яратишга мотиваци-яни кучайтириш имконини бермайди. Буюк фай-ласуф Сукрот айтганидай х,ар бир касбни урганса булади, лекин уч касб, шулардан бири врачлик (табиблик)ни худонинг узи юктирган булиши керак. Шу нуктаи назардан карасак зиммадаги масъулият оFирлиги, маош пастлигига карамай секторда асосан ана шундай касбини севган, Гиппократ к,асамёдига амал к,илишни узининг шифо-корлик бурчи деб билган инсонлар ишлаяпти, десак булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

3-жадвал. Узбекистонда ах,олининг врачлар ва урта тиббиёт ходимлари билан таъминланиш

даражаси1

2010 й. 2015 й. 2019 й. 2020 й. 2020 йили 2010 йилга нисбатан, %

Врачлар минг киши 79,9 83,4 91,9 93,3 116,7

Урта тиббиёт ходимлар сони, минг киши 310,2 336,4 365,7 369,8 119,2

Ахоли сони, млн киши 25,8 31,5 33,6 33,9 116,5

Хар 100 минг ахолига врачлар сони 280 269 277 275 98,2

Хар 100 минг ахолига урта тиббиёт ходимлари сони 1088 1085 1101 1120 102,9

Бир врачга туFри келадиган урта тиббиёт ходимлари сони 3,9 4,0 3,9 4,0 102,5

Согликни саклаш хизматлари аралаш ижти-моий неъматлар гурухига кириши туфайли хусу-сий хизматлар курсатишни ривожлантириш имкониятлари мавжуд. Чунки, бундай неъматлар ракобатлилиги паст, лекин юкори даражада истисно к,илиш мумкин. Шунинг учун уларга бахо белгилаш осон. Бундай хизматлардан фойдала-ниш учун алохида субъектларга тулов жорий килиш мумкин. Ижтимоий неъматларни ишлаб чикариш, ижтимоий соха харажатлари одатда тула ёки кисман давлат бюджети томонидан молия-лаштирилади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 апрелдаги "кликни саклаш сохасида хусусий секторни янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-2863-сон карорига кура хусусий клиникаларга курсатиши мумкин булган хизматлар сони 50 тадан 129 тагача етказилиши ва хусусий тиббиёт ташкилотларига солик,лар ва давлат мак,садли бадалларидан 2022 йил 1 январига кадар озод этилиши хусусий соFликни саклаш хизматларини ривожланишига олиб келди. Уларда ходимларнинг маоши давлат муассасаларига нисбатан 2-3 марта юкори. Бу уз навбатида секторда ^лом рак,обатни ривож-лантиради.

Республикамизда яна бир муаммо, нафакат юк,ори квалификацияли, компетенцияли тиббиёт ходимларининг, балки умуман шифокорларнинг микдор жихатдан хам етишмаслигидир.

Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, врачлар ва урта тиббиёт ходимларининг сони ахоли усиш суръатидан оркада. Натижада хар 100 минг ахолига врачлар сони 3,5 % га камайган. Тиббиёт ходимларининг етишмовчилиги, вилоят-

1 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/labor-market-2 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузил-ган.

ларда, жумладан, Кашкадарё, Сурхондарё, Жиз-зах ва бошка вилоятларда айникса, сезиларли.

Узбекистон Республикаси СоFликни саклаш вазирлиги фан ва таълим бошкармаси бошлиFининг маълумотига кура, хозирги кунда 6136 нафар тор ихтисосликлар буйича, 2324 нафар умумий амалиёт шифокорлари етишмайди. ЖССТ Мюнхен декларацияси (2000 й.) тавсиясига кура врач: хамшира нисбати 1:4 га тенг булиши керак. Демак, урта тиббиёт ходимлари хам етишмайди.

Буларни хисобга олган холда тиббиёт буйича кадрлар тайёрлаш квоталари оширилди, медицина академияси ва институтларининг вилоятларда филиаллари, жумладан Тошкент медицина академиясининг Термиз, ФарFона филиаллари, Халкаро А^А университети ва бошкалар очилди.

СоFликни саклаш тизимида олиб борилаёт-ган ислохотлар самарадорлигини янада ошириш, сохага илFор ва ракамли технологиялар хамда сифат менежментини жорий этиш, тиббиёт муас-сасалари имкониятларидан тулик, фойдаланишни амалга ошириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 октябрдаги "СоFликни саклаш сохасида давлат бошкаруви тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-4847-сон карорига кура2 Узбекистон Республикаси СоFлик1ни сак,лаш вазирлиги, СоFлик1ни сак,лаш вазирлиги марказий аппаратининг, Kорак1алпоFистон Республикаси ва вилоятлар соFликни сак,лаш бошк,армалари таш-килий тузилмаси узгартирилди. Вазирлик тузилма-сида Давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш бошкармаси ва унинг худудий булинмаларини хамда давлат унитар корхонаси шаклида Ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантириш маркази ташкил этилди.

2 https://lex.uz/docs/5026984

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

СоFликни саклаш вазирлиги марказий аппа-рати ва соFликни саклаш худудий бошкарув органлари ходимларига 2021 йил 1 июндан бошлаб Давлат бюджети маблаFлари хисобидан куйидаги микдорда куп йиллик ишлаганлик учун х,ар ойлик устама туланади (раFбатлантириш коэф-фициентини инобатга олган холда лавозим мао-шига нисбатан коэффициентларда): 1 йилдан 3 йилгача — 0,3, 3 йилдан 5 йилгача — 0,6, 5 йилдан 10 йилгача — 0,8, 10 йилдан 15 йилгача — 1,0, 15 йилдан 20 йилгача — 1,2, 20 йилдан юк,ори — 1,5. Бунда, куп йиллик ишлаганлик учун устама олиш хукукини берувчи иш стажи СоFликни саклаш вазирлиги томонидан тасдикланадиган тартиб асосида амалга оширилади.

2020 йил 12 ноябрда Узбекистан Президент-нинг "СоFлик1ни саклаш тизимини ташкил этиш-нинг янги модели ва давлат тиббий сугуртаси механизмларини Сирдарё вилоятида жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-4890-сон карорига асосан 2020 йил 1 декабрдан Давлат тиббий суFуртаси жамFармаси ташкил этилди ва унинг асосий вазифалари белгиланди1. Янги тизимда бирламчи буFинга алохида эътибор каратилмокда, жумладан, Узбекистан Республи-каси СоFликни саклаш вазирининг 2020 йил 9 декабрдаги "Бирламчи тиббий-санитария муасса-салари фаолиятида мутлако янги механизмларни жорий килиш ва тиббий хизмат сифат самара-дорлигини ошириш чора-тадбирларини белги-лаш туFрисида"ги 328-сонли буйруFига мувофик бирламчи тиббий-санитария ёрдами муассасала-рида урта тиббиёт ходимларидан иборат тиббиёт бригадаларини ташкил этилди ва оилавий шифо-кор хамда урта тиббиёт ходимларининг малака талаблари ва функционал вазифаларини камраб олган лавозим йурикномалари тасдикланди. Штат меъёрларига мувофик куп тармокли марказий поликлиника, оилавий поликлиника ва оилавий шифокорлик пунктларига 2000 нафар бирикти-рилган ахоли сонига 3 та штат бирлигида "тиббиёт бригада хамширалари" лавозими тасдикланди. Тиббиёт бригада хамшираларига белгиланган 3 та лавозимдан 2,5 штат бирлиги 2021 йил 1 июлдан, колган 0,5 штат бирлиги хамда доя штат бирли-клари 2022 йил 1 январдан бошлаб амалга кири-тилиши кузда тутилган. Бундан ташкари, соFликни саклаш тизими муассасалари иш жараёнлари ахборот-электрон тизимига утказилиши муно-сабати билан хар бирламчи тиббий-санитария

1 https://lex.uz/docs/5100699

ёрдами муассасаларига 1 нафардан "IT-оператор хамшираси" лавозими киритилди.

Кузда тутилган максадларни кай даражада бажарилиши, кандай натижа беришини вакт курсатади. Лекин соFликни саклаш ходимлари мехнатини муносиб даражада раFбатлантирмай, мотивациясини кутармай тизим самарадорлигини ошириб, коррупцияни минимал даражага туши-риб булмайди.

Хулоса ва таклифлар.

Республикамизда соFликни саклаш хизмат-ларини самарадорлигини ошириш, ахолининг барча катламларини сифатли тиббий хизмат-лардан фойдаланиш учун тенг имкониятлар яра-тиш максадида тизимда кенг куламли ислохотлар олиб борилмокда. Лекин хозирда тизимда банд булган ходимларнинг, айникса бирламчи буFин шифокорларининг маошлари уларни мехнат мотивациясини кутаришга эмас, аксинча пасай-тиришга хизмат килади. Чунки, инсонга хос психологик жараён бажарган мехнатини кандай бахоланаётгани билан чамбарчас боFлик.

Талаб ва таклифнинг мувозанатини таъ-минлаш иктисодиётда нихоятда мухим роль уйнайди. Талабнинг таклифга караганда сурун-кали устун булиши коррупция, хуфиёна иктисод келиб чикишининг бош сабабчиси, дейишимиз мумкин. Бу албатта, соFликни саклаш хизматла-рига, тизимда мехнат килаётган ходимларнинг иш хаки даражасига, талаб билан таклифига хам тааллукли. Бу мувозанат даражасини Давлат тиббий суFуртаси жамFармаси мониторинг бошкармаси олиб бориши, тахлил килиши ва уз тавсияларини бериши керак.

СоFликни саклаш хизматлари аралаш ижти-моий неъматлар гурухига киргани туфайли уни давлат ва хусусий тиббий хизматлар шаклида ташкил этиш оркали давлат-хусусий шерикли-гини ривожлантириш мухим. Демак, Давлат тиббий суFуртасида белгиланган бепул хизматлардан ташкари хизмат турлари сифати, куламини кен-гайтириш учун имконият етарли.

Сс^ликни саклаш хизматларини ахоли талабла-рига мослаштиришда расмий институтлар билан биргаликда норасмий институтлар мухим роль уйнайди. Расмий институтлар оркали мехнатга мотивацияни моддий раFбатлантириш оркали узгартирсак, норасмий институт - хар бир ходимни "Гиппократ касамёди"га амал килишини таъмин-лаш оркали таъсир курсатиш мумкин. Ва бунда мустакил касаба уюшмалари катта роль уйнаши,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

ёрдам бериши мумкин. СоFликни саклаш муас-сасалари ходимларининг мутахассис сифатида манфаатларини химоя к,илиш билан биргаликда, тизимда ислохотларни амалга ошириш, унинг натижасини холисона бахолаш ва ходимларнинг маънавий етуклик потенциалини кутаришга ёрдам бериш имкониятини ишга солишлари мумкин.

Барча иктисодий йуналишлар буйича бака-лаврларга, шунингдек, тиббиёт олий укув юрт-ларининг "Тиббиётда менежмент" йуналишлари учун укув режасига "Институционал ик,тисодиёт" модулини киритиш ва аралаш ижтимоий неъ-матлар яратувчи, жумладан соFликни саклаш иктисодиётини чукур урганишларини таъмин-лаш максадга мувофик.

Адабиётлар руйхати:

1. Доклад о состоянии здравоохранения в Европе 2009 г. Здоровье и системы здравоохранения. ВОЗ, 2010.

2. Доклад о состоянии здравоохранения в мире, 2013. Научные исследования в целях всеобщего охвата населения медицинскими услугами. ВОЗ. 2013.

3. Доклад о состоянии здравоохранения в мире. Финансирование систем здравоохранения. Путь к всеобщему охвату населения медико-санитарной помощью. ВОЗ, 2010.

4. Йозеф Фигерас, Мартин Макки, Сюзи Лессо, Антонио Дюран, Ната Менабде. Системы здравоохранения, здоровье и благосостояние: аргументы в пользу инвестирования в системы здравоохранения. Справочный документ. Европейская министерская конференция ВОЗ по системам здравоохранения: Системы здравоохранения-здоровье-благосостояние. Таллинн, Эстония, 27 июня 2008 г.

5. Бюджет для граждан. Государственные расходы на здравоохранение в 2021 году. Ташкент. UNDP, 2021 (www.uz.undp.org)

6. Умурзакова М. СоFликни саклаш тизимини бюджет маблаFлари билан молиялашти-риш муаммолари. / Иктисод ва молия/ Экономика и финансы. 2017, №7.

7. Дypмaнoв Б.Д. Экономическая сущность и природа здравоохранения: некоторые теоретические и практические аспекты. /Иктисод ва молия/ Экономика и финансы. 2013, №2.

8. Хайдаров М.Т. СоFлик1ни сак,лаш сохасининг институционал тарак,к,иёти ва молиялаш-тириш тизими. /Иктисод ва молия/ Экономика и финансы. 2013, №4. -Б. 27

9. Себастьян Перуз. Реформа здравоохранения в Узбекистане: Какая роль отведена международному сообществу? https://www.iphronline.org/wp-content/uploads/2020/12/RU-UZB-report-3.12.pdf

10. https://www.lex.uz/acts/941878 ((2021 й ва аввалги йилларда киритилган узгаришлар билан).

11. https://gtmarket.ru/ratings/global-health-expenditure;

12. https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/labor-market-2 маълумотлари асосида муаллиф томо-нидан тузилган.

13. https://lex.uz/docs/5026984

14. https://lex.uz/docs/4045552

15. https://stat.uz/uz/nashrlar-menu/risolalar маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган.

16. https://lex.uz/docs/5100699

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 3(151)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.